Σταυρούλα Σταμέλου
Ακούστε το άρθρο
Αμφιλεγόμενος, δολοπλόκος, οραματιστής, πρωτοπόρος, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος (1791-1865) διχάζει ακόμη και σήμερα. Για τους πολιτικούς του φίλους υπήρξε ο κορυφαίος του Αγώνα, αυτός που ονειρεύτηκε ένα ευρωπαϊκό κράτος και χρησιμοποίησε τη μόρφωση και τη στρατηγική του δεινότητα για να το δει να δημιουργείται. Για τους αντιπάλους του ήταν ραδιούργος, άκρως φιλόδοξος, άνθρωπος που δεν δίσταζε να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο προκειμένου να επιτύχει τον σκοπό του. ∆ύο αιώνες μετά την ακμή της δράσης του, ο μελετητής της περιόδου μπορεί να διαβάσει πολλές εμβριθείς αναλύσεις. Υπάρχουν, παρ’ όλα αυτά, τεκμήρια της εποχής που ακόμη έρχονται στο φως και μας βοηθούν να σχηματίσουμε πιο ολοκληρωμένη εικόνα για τα κίνητρα και την προσωπικότητά του.
Στρατευμένος στην καθαρότητατης ελληνικής γλώσσας
Η θέση στη Βλαχία και η εμπειρία στη διαχείριση των κοινών.
[…] προχθές ήτον τα γεννέθλιά σου και εμβήκες εις τους 37. Να τους κάμης και εκατό», έγραφε στις 8 Φεβρουαρίου 1827 η μητέρα του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, Σμαράγδα το γένος Καρατζά, για να του ευχηθεί. Ο άνθρωπος με τη μεγαλύτερη ίσως επίδραση στη διαμόρφωση του πρώιμου ελληνικού κράτους γεννήθηκε στις 3 Φεβρουαρίου 1791 στην Κωνσταντινούπολη και ήταν γόνος αριστοκρατικής καταγωγής. Ο ίδιος δήλωνε για την οικογένειά του πως ήταν η πιο σημαντική στο Φανάρι: «Ω! θέλω να σας πω ότι κατ’ αρχήν είναι η δική μου! Αυτή είναι η πρώτη· ύστερα έρχονται οι Υψηλάντηδες, οι Σούτσοι, κ.λπ., και έπειτα οι Καρατζάδες κ.λπ.».
Ο πατέρας του, Νικόλαος, είχε εμφυσήσει στα παιδιά του φιλελεύθερες και δημοκρατικές ιδέες, σύμφωνα με τις αναμνήσεις που κατέγραψε η ανιψιά του, Σοφία Τρικούπη. Η μόρφωσή του, αρχικά κατ’ οίκον και έπειτα στην περίφημη Μεγάλη του Γένους Σχολή, τον προετοίμασε για μια γραφειοκρατική και διπλωματική καριέρα. Ιδιαίτερα γνωστή είναι η γλωσσομάθειά του, αλλά και η αγάπη του για την καθαρότητα της ελληνικής γλώσσας. Ο βιογράφος του Εμμ. Πρωτοψάλτης μνημονεύει την πρόταση του νεαρού Μαυροκορδάτου στους συμμαθητές του να επιβάλλεται πρόστιμο κάθε φορά που θα χρησιμοποιείται λέξη ξένης ρίζας, ώστε στο τέλος κάθε εβδομάδας με τα χρήματα του προστίμου η Σχολή να προμηθεύεται νέα βιβλία.
Οι απόψεις του περί καθαρότητας της γλώσσας δεν φαίνονται το ίδιο συντηρητικές όταν λίγα χρόνια αργότερα, το 1812, ακολουθεί τον θείο του Ιωάννη Καρατζά στη Βλαχία. Είναι μια περίοδος μεγάλων αλλαγών στη ζωή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, ο οποίος καλείται να αξιοποιήσει τη μόρφωσή του στην υπηρεσία του νέου ηγεμόνα αλλά και, σύμφωνα με τον R. Walsh, να αφήσει πίσω στην Κωνσταντινούπολη τη νεαρή αρραβωνιαστικιά του προτού τελεστεί ο γάμος τους.
Ο Καρατζάς αρχικά τοποθετεί τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο στη θέση του ιδιαίτερου γραμματέα του και, εν τέλει, του εμπιστεύεται το αξίωμα του Μέγα Ποστέλνικου ή πρωθυπουργού. Από τη θέση αυτή ο Μαυροκορδάτος, μεταξύ άλλων, επιβλέπει τις προσπάθειες για εκπαιδευτική ανασυγκρότηση, που ξεκίνησαν από τον μητροπολίτη Ιγνάτιο, πρώην Άρτης και Πρεβέζης. Το Λύκειο του Βουκουρεστίου, η έκδοση του Λόγιου Ερμή στη Βιέννη αλλά και η ίδρυση της Φιλολογικής Εταιρείας αποτελούν σημαντικές προσπάθειες να αποτελέσει η ελληνική γλώσσα πολύτιμο εργαλείο εθνικής συνείδησης μεταξύ των χριστιανικών πληθυσμών στις παροικίες.
Τις νέες μεταρρυθμίσεις και την εισαγωγή της διδασκαλίας της απλής καθαρεύουσας δεν ενέκρινε ο διδάσκαλος του Γένους, κληρικός και φιλόλογος Νεόφυτος ∆ούκας. Τις απόψεις του είχε εκφράσει και νωρίτερα, στρεφόμενος ενάντια στον Κοραή, ο οποίος έκτοτε αναφερόταν σε αυτόν ειρωνικά ως «Παπαδούκα». Υπέρμαχος των αρχαίων, ο ∆ούκας επικρίνει το πρόγραμμα διδασκαλίας του Λυκείου όχι μόνο ως προς τα γλωσσικά, αλλά και ως προς την ενσωμάτωση πειραμάτων «επί της ηλεκτρικής μηχανής ενώπιον του εκθαμβουμένου όχλου και άλλα παρόμοια επιδεικτικά».
Η πολεμική του ∆ούκα δεν άφησε αμέτοχους τους λόγιους της εποχής, που αντέδρασαν στον φανατισμό του, αλλά και το Πατριαρχείο, που εξέτασε το ενδεχόμενο να τον αφορίσει. Ο ίδιος ο Ιγνάτιος, με ανώνυμη έκδοση, απάντησε στις «συκοφαντίες» εναντίον του το 1815. Όμως, την ίδια χρονιά ο Νεόφυτος ∆ούκας διαδέχεται τον Κωνσταντίνο Βαρδαλάχο στη διεύθυνση του Λυκείου και, αναλαμβάνοντας τα ηνία, μπορεί πλέον να επιβάλλει τις απόψεις του. Καταργεί τη διδασκαλία της νέας ελληνικής και προσαρμόζει το πρόγραμμα διδασκαλίας και το σύστημα των εξετάσεων. Προκαλούνται αντιδράσεις και, σταδιακά, η συνεργασία του στο Λύκειο με τους Χριστόδουλο Κλωνάρη, Γεώργιο Γεννάδιο, Στέφανο Κομμητά και άλλους κλονίζεται. Οι συνεργάτες του απομακρύνονται από τις ιδέες του και «υπό την υψηλήν προστασίαν του Μαυροκορδάτου […] κατεδίωξαν επιμόνως τον ∆ούκαν».
Η εκρηκτική ατμόσφαιρα που δημιουργήθηκε εν μέσω του φανατισμού δεν εκτονώθηκε ήρεμα. Το 1817, ενώ ο ∆ούκας πήγαινε στην εκκλησία μια Κυριακή, δέχθηκε επίθεση με αγκαθωτό ρόπαλο από έναν Ζακυνθινό μαθητή του Λυκείου και κινδύνευσε να πεθάνει. Η απόπειρα αυτή ήταν αρκετή για να τον αναγκάσει σε παραίτηση από τη διεύθυνση της σχολής. Τη θέση του κατέλαβε ο Βενιαμίν ο Λέσβιος και ο ίδιος δίδασκε πλέον ιδιωτικά. Έμεινε, όμως, πεπεισμένος πως πίσω από την επίθεση κρυβόταν ο Μαυροκορδάτος και δεν έπαψε να τον κατηγορεί για ηθική αυτουργία στην απόπειρα δολοφονίας του.
Την ίδια εποχή, φαίνονται τα πρώτα σημάδια της ιδιαίτερης και καλά μελετημένης σχέσης που είχε ο Μαυροκορδάτος με τον Τύπο. Το ίδιο τεύχος του Λόγιου Ερμή, που ανακοινώνει την αντικατάσταση του Νεόφυτου ∆ούκα, δημοσιεύει τον λόγο που εκφώνησε ο Άρχων Ποστέλνικος την ημέρα έναρξης των μαθημάτων. Στον λόγο αυτόν ο Μαυροκορδάτος εξαίρει τη σημασία της παιδείας αλλά και μιλάει για τα «αμοιβαία χρέη των αρχόντων προς τον λαόν, και του λαού προς τους άρχοντας». Επισημαίνει την αξία της εκπαίδευσης των νέων στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης και την ελπίδα πως η χρηματοδότηση του Λυκείου από τον Ηγεμόνα Καρατζά θα μπορέσει να ανυψώσει το επίπεδο της προσφερόμενης μόρφωσης «κατά μίμησιν των Ευρωπαϊκών Ακαδημιών».
Ο ίδιος πάντως, με την απομάκρυνση του Καρατζά από την Ηγεμονία της Βλαχίας τον Οκτώβριο του 1818, έχει ήδη αποκτήσει πολύτιμη εμπειρία στη διαχείριση των κοινών αλλά και χρήσιμες γνωριμίες με σπουδαίες προσωπικότητες, όπως με τον τσάρο Αλέξανδρο Α΄ της Ρωσίας. Ακολουθεί τον Ιωάννη Καρατζά στη Γενεύη και αξιοποιεί τον χρόνο του μελετώντας και παρακολουθώντας, μεταξύ άλλων, το μάθημα προσωρινής οχύρωσης του στρατηγού Ντυφούρ. Το 1852, σε επιστολή του αναφέρει σχετικά: «Ο Στρατηγός δεν αμφισβητείται ότι είναι ο πραγματικός σωτήρας του Μεσολογγίου κατά τη διάρκεια της πρώτης πολιορκίας του. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 1818-1819 παρέδιδε ένα μάθημα για την προσωρινή οχύρωση, το οποίο παρακολούθησα. Μας μάθαινε μια μέρα (ή καλύτερα μια νύκτα, γιατί θυμάμαι ότι το μάθημά του γινόταν αργά το βράδυ) πώς θα μπορούσε κανείς να σχεδιάσει μια οχύρωση με βαρέλια, εάν τα έβρισκε διαθέσιμα στον χώρο. Με ενδιέφερε πολύ και κράτησα σημειώσεις, χωρίς να σκεφθώ, τότε, ότι θα μπορούσε να εφαρμοστεί μια μέρα το μάθημα».
Ακολουθεί η σημαντική περίοδος παραμονής του Μαυροκορδάτου στην Πίζα, κοντά στον μητροπολίτη Ιγνάτιο. Ο κύκλος των συναναστροφών του εκεί θα αποτελέσει, στη συνέχεια, την ομάδα των στενών του συνεργατών και, επιπλέον, στην Ιταλία θα μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία. Θεωρεί πρόωρη την έκρηξη του Αγώνα, άποψη που συμπίπτει με εκείνη του Ιγνάτιου και του Καποδίστρια, δεν μένει όμως αμέτοχος και συμμετέχει στο ∆ιευθυντήριο, που ιδρύεται στην Πίζα για την ενίσχυση της Επανάστασης. Στις 24 Μαΐου 1821 γράφει στον Γεώργιο Πραΐδη, ζητώντας του να προμηθευτεί πολεμοφόδια και «εν κιβώτιον τυπογραφικόν, ώστε να τυπώνηται εν κατεβατόν εις ημίσειαν κόλλαν», και ετοιμάζεται να περάσει στην Ελλάδα.
Κυριαρχώντας στη Δυτική Χέρσο Ελλάδα
Μελετημένες κινήσεις, θαυμασμός αλλά και αντιπάθειες.
Η Στερεά Ελλάδα, κατά τα πρώτα βήματα της Επανάστασης, βιώνει συνταρακτικές αλλαγές. Ο ολοκληρωτικός τρόπος που ασκούσε την εξουσία ο Αλή πασάς τις προηγούμενες δεκαετίες είχε διαμορφώσει ένα καθεστώς απόλυτης επιβολής σε κάθε έκφανση της ζωής των πληθυσμών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μας δίνει ο Edward Dodwell. Κατά την περιήγησή του στην Ελλάδα το 1805, φιλοξενήθηκε στα Αμπελάκια, στο σπίτι του εμπόρου Παπαθεοδώρου, ο οποίος είχε εφοδιαστεί, έναντι αμοιβής, έγγραφο προστασίας από τη βασκανία: «Εμείς, ο Μέγας Βεζύρης του Αλή πασά, δηλώνουμε πως τον Παπαθεοδώρου από τα Αμπελάκια δεν θα τον τσιμπούν οι μύγες και δεν θα τον δαγκώνει ο όφις». Είναι εύλογο πως η κατάρρευση ενός τόσο απολυταρχικού καθεστώτος δημιούργησε ένα κενό εξουσίας, το οποίο πολλοί στο εσωτερικό και το εξωτερικό της χώρας είδαν ως ευκαιρία.
Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος αποδύεται το οθωμανικό τουρμπάνι, που προτιμούσε έως τότε και, ενδυόμενος ρούχα ευρωπαϊκά, φθάνει στο Μεσολόγγι τον Ιούλιο του 1821 εν μέσω γενικού ενθουσιασμού. Η αριστοκρατική του καταγωγή εντυπωσιάζει τους κατοίκους και οι συνεργάτες του δηλώνουν πως «τώρα όπου ήλθεν ο Πρίγκιψ Μαυροκορδάτος, η Ελλάς θέλει ελευθερωθή».
Την περίοδο εκείνη, στη ∆υτική Ελλάδα αναγνωρισμένη ήταν η πολιτική ισχύς του αρματολού του Ξηρόμερου Γιωργάκη Νικολού Βαρνακιώτη. Μάλιστα, οι οπλαρχηγοί της Στερεάς στις 28 Σεπτεμβρίου 1821 υπογράφουν πληρεξούσιο που τον αναγνωρίζει καπετάνο τους με κάθε εξουσία. Τον Βαρνακιώτη, επομένως, προσπαθεί να προσεταιρισθεί ο Μαυροκορδάτος λίγες ημέρες μετά την άφιξή του στο Μεσολόγγι με επιστολή του στις 29 Ιουλίου 1821. Ταυτόχρονα, προσεγγίζει δευτερεύοντες οπλαρχηγούς και τους Σουλιώτες, για τους οποίους γνωρίζει ήδη από τον μέντορά του Ιγνάτιο. Συνδέεται ήδη με φιλία με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, γόνο επιφανούς οικογένειας του Μεσολογγίου, και, αναχωρώντας για να βολιδοσκοπήσει την κατάσταση στην Πελοπόννησο, αφήνει ικανότατους συνεργάτες στο Μεσολόγγι να θέσουν σε εφαρμογή τα σχέδια που, προφανώς, είχε επεξεργασθεί με προσοχή.
Χωρίς να έχει την οικονομική επιφάνεια και την κληρονομική παράδοση των προεστών αλλά και τη στρατιωτική δύναμη των οπλαρχηγών, επιχειρεί και εν τέλει καταφέρνει να επιβληθεί πολιτικά.
Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους φυλάσσονται χειρόγραφες επιστολές του Αυγούστου του 1821 προς τους Γεώργιο Βαρνακιώτη, Ανδρέα Ίσκο, Οδυσσέα Ανδρούτσο και άλλους, στις οποίες οι συνεργάτες του Μαυροκορδάτου εξαίρουν τα κατορθώματα των καπετάνων και ενημερώνουν πως ο «Άρχων Ποστέλνικος» ή άλλοτε «εκλαμπρότατος», όπως τον αναφέρουν, βρίσκεται στην Πελοπόννησο και πρόκειται να μιλήσει υπέρ τους στον Υψηλάντη. Σε επιστολή της 16ης Αυγούστου 1821, μάλιστα, δηλώνεται στον Οδυσσέα Ανδρούτσο, επί χρόνια αρματολό της Ανατολικής Ελλάδας και έναν από τους οπλαρχηγούς που συμμετείχαν στη Σύσκεψη της Λευκάδας και ξεκίνησαν τον ένοπλο αγώνα στη Ρούμελη, πως «ο Εκλαμπρότατος Μαυροκορδάτος ανεχώρησε απ’ εδώ πληροφορημένος περί της ανδρείας σου και περί του πατριωτισμού σου όθεν αν ο εκλαμπρότατος Υψηλάντης έλαβε διαφορετικάς ιδέας περί του χαρακτήρος σου, αυτοί είναι άνθρωποι μισογενείς και κακότροποι οι οποίοι ηξεύρουν να υποκρίνωνται και να απατούν πολλάκις και τους οξυδερκείς αλλά προς καιρόν μόνον, επειδή η αλήθεια λάμπει και δεν κρύπτεται διά πολίν καιρόν».
Είναι εύλογο πως ο νεοφερμένος στον ελλαδικό χώρο Μαυροκορδάτος θαμπώνει με τις αρετές και την καταγωγή του πολλούς οπλαρχηγούς αλλά και προκαλεί αντιπάθειες σε όσους θεωρούν πως αμφισβητεί τα κεκτημένα τους. Οι κινήσεις του, παρ’ όλα αυτά, είναι μελετημένες και καταδεικνύουν τον στρατηγικό του νου. Χωρίς να έχει την οικονομική επιφάνεια και την κληρονομική παράδοση των προεστών αλλά και τη στρατιωτική δύναμη των οπλαρχηγών, επιχειρεί και εν τέλει καταφέρνει να επιβληθεί πολιτικά. Ενώ βρίσκεται στα Τρίκορφα, τον Αύγουστο του 1821, λαμβάνει επιστολή από τους συνεργάτες του που αναφέρει: «Την παρούσαν λαμβάνετε ομού μετά γράμματος του κυρίου Ρήγα και με το προσκλητικόν ενός μέρους των καπετάνων. Αυτοί μετήλλαξαν πολύ τα άρθρα κατά τα οποία τους επροβλήθη να σας ζητήσουν αρχηγόν και διοικητήν του τόπου». Η επιστολή συνεχίζει, μάλιστα, λέγοντας πως ο προεστός του Βραχωρίου (Αγρίνιο) αρνήθηκε να υπογράψει το «προσκλητικόν» αυτό, «μ’ όλον τούτο, το προσκλητικόν είναι αρκετά καλόν και ικανόν να σας κάμη να δεχθείτε την εξουσίαν της οποίας συσταινομένης με το κύρος της συνελεύσεως, την οποίαν και οι ίδιοι σας προβάλουσιν, ευρίσκεται και ο τρόπος να μετριασθούν και αι απαιτήσεις των καπετάνων».
Με τη συνέλευση αυτή, που ανέδειξε τη δεκαμελή Γερουσία της ∆υτικής Χέρσου Ελλάδος στις 9 Νοεμβρίου 1821, ο Μαυροκορδάτος, εκπρόσωπος πλέον και του Υψηλάντη, αναλαμβάνει επίσημα την εξουσία της ∆υτικής Στερεάς. Οι μέχρι πρότινος ισχυροί καπετάνοι υποτάσσονται ουσιαστικά στη Γερουσία, που αποτελείται από προεστούς, και ο ίδιος γίνεται απόλυτος ρυθμιστής. Οι κατάλογοι των στρατιωτών επικυρώνονται πλέον από τη Γερουσία, δηλαδή τον Μαυροκορδάτο, και κάθε ενέργεια πρέπει πρώτα να εγκρίνεται από την κεντρική ∆ιοίκηση, ακόμη και αν προκαλεί καθυστερήσεις και δυσχεραίνει τον συντονισμό των δυνάμεων.
Οι αντιδράσεις των καπετάνων και ιδιαίτερα του Βαρνακιώτη, όταν η νέα κατάσταση έγινε αντιληπτή στην πράξη, κατέστησαν τον μέχρι πρότινος ισχυρό στρατηγό εμπόδιο στα σχέδια του Μαυροκορδάτου. Πηγές της εποχής αναφέρουν ενορχηστρωμένες απόπειρες δολοφονίας εναντίον του Βαρνακιώτη, όμως ο τρόπος με τον οποίο η νέα εξουσία μπόρεσε τελικά να επικρατήσει ήταν με τον στιγματισμό του καπετάνου ως προδότη. Η σχέση που ο Βαρνακιώτης είχε διατηρήσει με τον Ομέρ Βρυώνη από τα χρόνια του Αλή πασά θεωρήθηκε ευκαιρία για να κερδίσει η ελληνική πλευρά χρόνο και ο Μαυροκορδάτος πίεσε τον Βαρνακιώτη να αποδεχθεί να μεταβεί στην Άρτα και να προσποιηθεί υποταγή στους Τούρκους. Οι ενστάσεις του κάμφθηκαν όταν του δόθηκε γραπτή εντολή, υπογεγραμμένη από τους Έλληνες οπλαρχηγούς της Στερεάς, πως ενεργεί εν γνώσει τους για τον κοινό Αγώνα. Όσο όμως ο Βαρνακιώτης βρισκόταν στην Άρτα ψευτοπροσκυνώντας τους πασάδες, στη ∆υτική Ελλάδα διαδόθηκαν φήμες πως ο Βαρνακιώτης «τούρκεψε». Οι προσπάθειές του να δικαιολογήσει τη θέση του, μόλις επέστρεψε, δεν εισακούστηκαν, παρόλο που είχε στα χέρια του το έγγραφο της αποστολής του. Η εφημερίδα του Μεσολογγίου Ελληνικά Χρονικά, που τελούσε υπό την καθοδήγηση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, δημοσίευσε άρθρο που τον παρουσίαζε ως προδότη. Έκτοτε, αποκαλείται «Τουρκογιωργάκης» και, μέχρι την έλευση του Καποδίστρια, παραμένει ανενεργός, υποταγμένος στους Τούρκους. Ο Μαυροκορδάτος έχει επιβληθεί στον ισχυρότερο αντίπαλό του στην περιοχή και το πεδίο της ελεύθερης δράσης του στη Στερεά είναι πλέον ανοιχτό.
Η σπηλιά του Ανδρούτσου
Το σχέδιο κατάληψης και η «μυστηριώδης» αλληλογραφία.
Το 1926, ο ιστορικός William Miller, που συνεργαζόταν με τη Βρετανική Σχολή Αθηνών, εντόπισε στο αρχείο του George Finlay δύο τόμους του ημερολογίου του Αμερικανού φιλέλληνα Jarvis. Ο Jarvis, γνωστός μεταξύ των Ελλήνων της εποχής και ως Ζέρβας, ήρθε στην Ελλάδα το 1822 και, μέχρι τον θάνατό του στο Άργος το 1828, συμμετείχε στα κυριότερα γεγονότα της Επανάστασης και πολέμησε στο πλευρό των σημαντικότερων αγωνιστών. Στο διάστημα που έζησε στο Μεσολόγγι, εργάστηκε δίπλα στον Λόρδο Βύρωνα και γνωρίστηκε με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Όπως γράφει, ο Μαυροκορδάτος τον συμπάθησε περισσότερο επειδή ήταν Αμερικανός: «Μου είπε πολλές από τις κακές πράξεις των Άγγλων […]. Συμφωνούσα με την αντιπάθειά του στους Άγγλους». Το σχόλιο μοιάζει παράταιρο, αν σκεφτούμε πως ο Μαυροκορδάτος εξελίχθηκε στον αρχηγό του Αγγλικού κόμματος στην Ελλάδα. Τα ημερολόγια του Jarvis περιέχουν αλληλογραφία με τον Μαυροκορδάτο και τον Βρετανό Fenton, την οποία ο Miller χαρακτηρίζει «μυστηριώδη». Πρόκειται για επιστολές που αναφέρονται στο σχέδιο κατάληψης της σπηλιάς του Οδυσσέα Ανδρούτσου.
Η περιβόητη σπηλιά του Ανδρούτσου στον Παρνασσό, η οποία πιθανότατα δεν ταυτίζεται με το Κωρύκειον Άντρον, ήταν το μέρος που είχε επιλέξει για καταφύγιο της οικογένειάς του όταν αποχώρησαν από την Ακρόπολη των Αθηνών. Ζούσε εκεί η μητέρα του, η σύζυγός του Ελένη, ο μικρός γιος του, τα δύο αδέλφια του, καθώς και ο Σκωτσέζος Edward Trelawney, πιστός οπαδός και φίλος του. Από τον Trelawney έχουμε την περιγραφή της σπηλιάς όπως τη μετέφερε στον Στέφανο Ξένο, με τις τρεις κρεμαστές κλίμακες που βοηθούσαν τον επισκέπτη να φτάσει στην είσοδό της. Οι θόλοι της σπηλιάς παρείχαν αρκετούς χώρους για κατοικία, αποθήκες για εφόδια και στο εσωτερικό της είχε διαμορφωθεί δεξαμενή, στην οποία κατέληγε νερό από τον Παρνασσό, καθώς και παρεκκλήσι. Αποτελούσε, επομένως, η σπηλιά απόρθητο φρούριο και εξασφάλιζε στον κάτοχό της σημαντικό πλεονέκτημα.
Η σχέση του Οδυσσέα Ανδρούτσου με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο είναι γνωστή και φαίνεται να ακολουθεί ένα κοινό μοτίβο με τον τρόπο που αντιμετωπίστηκαν και άλλοι αγωνιστές οι οποίοι δεν συντάχθηκαν με τις προσταγές της ∆ιοίκησης, με σημαντικότερο παράδειγμα τη δίκη και, μετέπειτα, την καταδίωξη του Γεωργίου Καραϊσκάκη το 1824. Την περίοδο περί το 1825, ο Ανδρούτσος έχει μπει στο στόχαστρο ως αντιπατριώτης και οι ενέργειές του παρακολουθούνται. Η αστυνομία Σαλαμίνας, στις 18 Ιανουαρίου 1825, ανακοινώνει στη ∆ιοίκηση ότι υπάρχουν φήμες πως ο Ανδρούτσος στρατολογεί για να επιτεθεί στην Αθήνα και πως διέταξε να μεταφερθούν «εις τα υψιλότερα μέρη τα όσα πρόβατα ευρίσκοντο εις τα πέριξ της λεβαδίας». Σε επιστολή προς τη ∆ιοίκηση στις 27 Φεβρουαρίου 1825 ο έπαρχος ∆ερβενοχωρίων ενημερώνει πως οι δύο κατάσκοποι που είχε στείλει κοντά στον Ανδρούτσο επέστρεψαν με ειδήσεις και μια επιστολή που αποδείκνυε τη δολιότητα του «επίβουλου» και «Αντίχριστου». Η επίμαχη επιστολή έχει διασωθεί στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Ο Ανδρούτσος γράφει από το Κακόσι (Θίσβη Βοιωτίας) προς τον Ιωάννη Χατζημελέτη στα Μέγαρα, για να τον διαβεβαιώσει πως όσα διαδίδονται για εκείνον είναι ψέματα, πως είναι πρόθυμος να βοηθήσει τους κατοίκους των Μεγάρων με στράτευμα όποτε το χρειαστούν και για αντάλλαγμα δεν θέλει «από τα χωρία σας ούτε νερόν από το κανάτι σας». Μπορούν πλέον με ασφάλεια να σπείρουν και να κατεβάσουν τα κοπάδια τους στον κάμπο της Θήβας και ο ίδιος ο Ανδρούτσος εγγυάται ότι δεν θα τους πειράξει κανείς, Έλληνας ή Τούρκος.
Την ίδια περίοδο, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος διατελεί γενικός γραμματέας του Εκτελεστικού Σώματος της ∆ιοίκησης. Είναι, προφανώς, εκείνη η εποχή κατά την οποία αλληλογραφεί με τον Jarvis και τον Fenton. Σύμφωνα με τον Miller, στα γράμματά του ο Fenton ζητά απόλυτη μυστικότητα, γιατί δεν έχει ακόμη αποφασίσει αναφορικά με το σχέδιο κατάληψης της σπηλιάς του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Ο Jarvis, σε επιστολή του προς τον Fenton, του εξηγεί πως ο Μαυροκορδάτος δεν επιθυμεί να αναμειχθεί ενεργά στο σχέδιό του, όμως το εγκρίνει. Μάλιστα, η πρόταση του «Πρίγκιπα» είναι να πάει ο Fenton στη σπηλιά, ώστε να είναι έτοιμος, και εκείνος, ως όργανο της κυβέρνησης, θα τον ειδοποιήσει μόλις η υγεία του τού επιτρέψει να πάει στο Ναύπλιο.
Ενδιαφέρον έχει, επομένως, πως πράγματι στις 13 Φεβρουαρίου 1825 ο Μαυροκορδάτος στέλνει στο Εκτελεστικό Σώμα προς έγκριση τη μετάφραση του σχεδίου που υπογράφει ο Fenton για την κατάληψη της σπηλιάς. Στην επιστολή με την οποία συνοδεύει το περίφημο σχέδιο, ο γενικός γραμματέας προτείνει να διοριστούν πενήντα άνδρες υπό τον «Φεντόμ», όπως τον αναφέρει, να παραμείνουν στο Σώμα του στρατηγού Κοντογιάννη, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή. Για την επιτυχία της αποστολής ο Μαυροκορδάτος θεωρεί πως πρέπει να δοθούν στον Fenton 2.000 τάλιρα, 1.000 από το υπουργείο των Οικονομικών και τα υπόλοιπα από τις προσόδους των Σαλώνων. Τα χρήματα αυτά προτείνει να παραμείνουν στα χέρια του επάρχου Σαλώνων και να δοθούν στον Fenton μόνο όταν δεν θα υπάρχει αμφιβολία πως πέτυχε τον σκοπό του.
Το ίδιο το σχέδιο σώζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Ο Fenton αρχικά δηλώνει πως κύριος στόχος του δεν θα είναι ο Ανδρούτσος, αλλά η σπηλιά του, «επειδή όσω και αν συμφέρη να πιασθή ο Οδυσσεύς, το σπήλαιόν του συμφέρει πολύ περισσότερον, καθότι η δύναμίς του χωρίς αυτό δεν είναι παντελώς φοβερά». Χωρίς τη σπηλιά ο Οδυσσέας χάνει τη δύναμή του. Ακόμη και αν, χωρίς καταφύγιο πια, κερδίσει την εύνοια των Τούρκων και του εμπιστευθούν στράτευμα, θα έχει χάσει την υποστήριξη των Ελλήνων.
Ο Fenton συνεχίζει, αναλύοντας τον τρόπο που θα κινηθεί, και ζητά την άδεια να καταλάβει τη Βελίτσα (Τιθορέα) με πενήντα στρατιώτες, κόβοντας την πρόσβαση στη σπηλιά. Από τους δεκαπέντε άνδρες που φυλάσσουν το μέρος, έχει ήδη τρεις μυημένους στο σχέδιό του και άλλους τέσσερις που πρέπει να πεισθούν να τον ακολουθήσουν. Οι υπόλοιποι δεν είναι οπλισμένοι και οι δέκα περίπου μάστορες, που εργάζονται στην οχύρωση της σπηλιάς, αποχωρούν στο τέλος κάθε ημέρας. Ζητά για τους σκοπούς του 2.000 τάλιρα, για τα οποία εγγυάται πως θα «βαστώμεν κατάστιχον». Τέλος, δηλώνει τόσο σίγουρος για την επιτυχία του εγχειρήματος, ώστε υπόσχεται πως θα χάσει τη ζωή του προσπαθώντας.
Το σχέδιο δεν μπήκε σε εφαρμογή παρά λίγους μήνες αργότερα, τον Ιούνιο του 1825, όταν ο Ανδρούτσος είχε ήδη συλληφθεί και τελούσε υπό περιορισμό στη Μονή του Οσίου Σεραφείμ ∆ομβούς και τη σπηλιά υπερασπιζόταν ο Trelawney. Η εκτέλεση του σχεδίου δεν εξελίχθηκε όσο ομαλά φάνταζε επί χάρτου και οδήγησε στον θάνατο του Fenton και στη σύλληψη του συνεργού του, Whitecombe. Η ∆ιοίκηση μπόρεσε να πάρει στα χέρια της τη σπηλιά μόνο όταν ο Trelawney αποφάσισε να αποχωρήσει από την Ελλάδα και στο εσωτερικό της δεν βρέθηκαν οι αμύθητοι θησαυροί που οι θρύλοι μαρτυρούσαν, παρά μόνο τροφές και πολεμοφόδια.
«Χωρίς να συμβουλευθή το σώμα»
Ο κοινοβουλευτικός βίος της δεκαετίας του 1840 και ο τρόπος που πολιτευόταν ο Μαυροκορδάτος.
Στο φύλλο της 14ης Ιουνίου 1855, η εφημερίδα Εβδομάς δημοσιεύει ένα ενδιαφέρον άρθρο για τον τρόπο με τον οποίο πολιτευόταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Το άρθρο προφανώς δεν έχει γραφτεί από κάποιον πολιτικό του φίλο, μας ανοίγει παρ’ όλα αυτά ένα παράθυρο στον κοινοβουλευτικό βίο της εποχής.
Μετά το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, ο βασιλιάς Όθων ανέθεσε τον σχηματισμό κυβέρνησης στον Ανδρέα Μεταξά, πολιτικό άνδρα μετριοπαθή και αρχηγό του ρωσικού κόμματος. Ο Μεταξάς ανέλαβε τα καθήκοντά του ως πρωθυπουργός της μεταβατικής κυβέρνησης, η οποία θα οδηγούσε τη χώρα στην εκλογή της Εθνοσυνέλευσης που θα ψήφιζε το νέο Σύνταγμα. Ζήτησε, όμως, ταυτόχρονα να επιστρέψουν στην Ελλάδα και να συμμετέχουν στην προσπάθεια προς την κατάρτιση συνταγματικού χάρτη ο Ιωάννης Κωλέττης και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Οι δύο άνδρες είχαν διοριστεί από τον Όθωνα πρεσβευτές της χώρας στο Παρίσι και στην Κωνσταντινούπολη αντίστοιχα. Και, σύμφωνα με τον συντάκτη της Εβδομάδος, αυτό αποτέλεσε και το μέγα σφάλμα του νέου πρωθυπουργού.
Το αίτημα του Ανδρέα Μεταξά έγινε δεκτό από τη βασιλεία στις 25 Οκτωβρίου 1843 και οι Κωλέττης και Μαυροκορδάτος επέστρεψαν στην Αθήνα. Στις εκλογές που ακολούθησαν, τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, ο Κωλέττης, αρχηγός του γαλλικού κόμματος, εξελέγη με τη στήριξη των οπαδών του, ενώ ο Μαυροκορδάτος, σύμφωνα πάντα με την Εβδομάδα, εξελέγη πληρεξούσιος με τη βοήθεια του πρωθυπουργού και αναδείχθηκε αντιπρόεδρος και ουσιαστικά προεδρεύων της Εθνοσυνέλευσης αντί του ηλικιωμένου Πανούτσου Νοταρά. (Στην αλληλογραφία του υπουργού Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας Aberdeen με τον πρέσβη στην Αθήνα Lyons αναφέρεται πως ο Νοταράς εξελέγη υπό τον όρο να μην αποπειραθεί να ασκήσει τα καθήκοντά του και πως ο Μαυροκορδάτος θα προεδρεύει.) Επιπλέον, ο Μεταξάς αποδέχτηκε το αίτημα του Μαυροκορδάτου να εξακολουθεί να του χορηγείται ο μισθός του Πρέσβη, ένα κονδύλι των 4.000 δραχμών μηνιαίως, παρότι δεν βρισκόταν πλέον στην Κωνσταντινούπολη.
Με την άφιξή του στην Ελλάδα, ο Μαυροκορδάτος ενίσχυσε την πολιτική του θέση, συμμαχώντας με τον υπουργό των Στρατιωτικών Ανδρέα Λόντο. Όταν το υπουργικό συμβούλιο αναστατώθηκε από «απερίσκεπτες» ενέργειες του υπουργού των Εσωτερικών Ρήγα Παλαμήδη, ο Μαυροκορδάτος εισηγήθηκε στον Μεταξά την αντικατάσταση του υπουργού από τον Α. Λόντο, ο οποίος πλέον θα κατείχε δύο υπουργεία. Με αυτόν τον τρόπο, η πολιτική απομόνωση του πρωθυπουργού γινόταν φανερή και ο ρόλος του Μαυροκορδάτου εντός του πολιτικού σκηνικού ισχυροποιούνταν. Η κίνηση με την οποία η πρωθυπουργική θητεία του Μεταξά θα λάμβανε πρόωρο τέλος ήρθε λίγο αργότερα.
Στην Εθνοσυνέλευση επρόκειτο να συζητηθεί το ζήτημα της διάρκειας της θητείας των μελών της Γερουσίας. Η αρμόδια επιτροπή, στην οποία συμμετείχε και ο Μαυροκορδάτος, είχε καταρτίσει σχέδιο σύμφωνα με το οποίο οι Γερουσιαστές θα είχαν δεκαετή θητεία. Η πρόταση αυτή είχε συμφωνηθεί χωρίς καμία αντίρρηση. Όταν παρ’ όλα αυτά κατατέθηκε το σχέδιο σε γενική συνεδρίαση, αντί της δεκαετίας προτάθηκε η ισοβιότητα των Γερουσιαστών, αφήνοντας, κατά τον συντάκτη της Εβδομάδας, «εμβρόντητο» τον πρωθυπουργό Μεταξά, ο οποίος αιφνιδιάστηκε από την αλλαγή και από τη στήριξή της από τον Μαυροκορδάτο.
Ο Μεταξάς αντιτάχθηκε στην κατατεθείσα πρόταση και μίλησε στους πληρεξούσιους υπέρ του αρχικού σχεδίου της επιτροπής. Στη μακρά συζήτηση που ακολούθησε, αναπτύχθηκαν οι απόψεις των μελών και το ζήτημα τέθηκε σε ψηφοφορία. Αντί όμως να αποφανθεί η Βουλή επί του ζητήματος με βάση την πρόταση της αρμόδιας επιτροπής, ο Μαυροκορδάτος, ως προεδρεύων, κάλεσε την ολομέλεια να ψηφίσει ανάμεσα στην ισοβιότητα ή τη δεκαετία. Επιπλέον, η εφημερίδα ψέγει και τον τρόπο διεξαγωγής της ψηφοφορίας ως κατά παράβαση του κανονισμού. Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας, όσοι πληρεξούσιοι μόνοι τους καταμετρούσαν τις ψήφους βρήκαν μικρή πλειοψηφία υπέρ της δεκαετίας, η επίσημη καταμέτρηση όμως «ανέδειξεν διχοψηφίαν». Παρά τις έντονες διαμαρτυρίες από τα έδρανα, ο Μαυροκορδάτος υπερασπίστηκε το επίσημο αποτέλεσμα και ζήτησε να μελετήσει τον κανονισμό της Βουλής. Εν τέλει, αποφάνθηκε πως παρόμοιο ζήτημα δεν προβλεπόταν από τον κανονισμό και πως η ψηφοφορία δύο προτάσεων ταυτόχρονα αποτελούσε παράβαση, επομένως η ψηφοφορία έπρεπε να επαναληφθεί την επομένη με μόνο θέμα προς ψήφιση την ισοβιότητα της Γερουσίας. Ακολούθως, έλυσε τη συνεδρίαση «χωρίς παντελώς να συμβουλευθή το σώμα».
Ο συντάκτης του άρθρου δεν αποδέχεται το ενδεχόμενο να αγνοούσε ο Μαυροκορδάτος τον κανονισμό της Βουλής και θεωρεί πως η εξέλιξη της ψηφοφορίας ήταν προσχεδιασμένη έτσι ώστε, όταν ο ίδιος εκλεγόταν πρώτος συνταγματικός πρωθυπουργός, να συστήσει Γερουσία ισόβια, με μέλη που ο ίδιος θα είχε επιλέξει. Η ισχνή πλειοψηφία που αναδείχθηκε από τη συνεδρίαση της επομένης ημέρας υπέρ της ισοβιότητας θεωρήθηκε προϊόν επηρεασμού. Ο Ανδρέας Μεταξάς οδηγήθηκε σε παραίτηση στις 12 Φεβρουαρίου 1844 και το Σύνταγμα του 1844 τελικά ψηφίστηκε από την κυβέρνηση που σχηματίστηκε υπό τον Κωνσταντίνο Κανάρη.
Με αυτόν τον τρόπο, η πρώτη κυβέρνηση μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 έχασε την εξουσία και είναι η πρώτη φορά που πρωθυπουργός αναγκάζεται να παραιτηθεί, γιατί δεν χαίρει της εμπιστοσύνης του κοινοβουλίου. Στη συνεδρίαση της Εθνοσυνέλευσης, κατά την οποία ο Ανδρέας Μεταξάς ανακοίνωσε την παραίτησή του, εξήγησε πως το αίτημα για δεκαετή θητεία των Γερουσιαστών είχε αποφασιστεί μετά από μακρές συζητήσεις της αρμόδιας επιτροπής και αντέκρουσε κατηγορίες, που χαρακτήριζαν την πρόταση που κατέθεσε «αντεθνική» και «καταχθόνια». Εξήγησε πως οδηγήθηκε στην απόφαση να παραιτηθεί λόγω αυτών των κατηγοριών και σύστησε στους συναδέλφους του ομοψυχία για το κοινό καλό.
Οι περίτεχνοι τρόποι με τους οποίους ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος μπορούσε να χειρίζεται πολιτικά τις αντίθετες απόψεις σατιρίζονται, με αφορμή το περιστατικό που αναφέραμε και στην εφημερίδα Συνένωσις των Αδελφών Σούτσων μόλις λίγους μήνες μετά το συμβάν: «Θέλω ήδη, περίεργοι θεαταί, σας δείξει τον Μαυροκορδάτον καθήμενον και εις την πρώτην έδραν της Συνελεύσεως. Εν μέσω εμβριθών πληρεξουσίων, διακόσιοι ομού πόδες κτυπούντες το έδαφος, εκατόν ομού σώματα ορθούμενα ως μορμολύκεια, συνταράττουσι τα πάντα. Αλλ’ αυτός, μη δυνάμενος ν’ απορρίψη γνώμην σφαλεράν παρά τοσαύτων στηριζομένην, οτέ μεν προβάλλει πλαγίως άλλην και ως ιδίαν εκείνων φέρει αυτήν εις ψηφοφορίαν, οτέ δε ως θαυματοποιός μετά παραδόξου ευχειρίας θέτει την πρότασίν των υπό τον γοητικόν του κώδωνα και, όταν τον ανασηκόνη, δεν υπάρχει πλέον η πρότασις. ∆ιά τοιούτων τεχνασμάτων πολλάκις μεν η εθνική Συνέλευσις εστράφη περί αυτόν ως η περιφέρεια περί τον άξονα· ωθούμενος δε ούτος κατ᾿ εναντίαν φοράν εν μέσω της παλιρροίας των κομμάτων, των ορμών της κοινής γνώμης, των αξιώσεων της Αυλής και των επεμβάσεων των ξένων δυνάμεων, επέπλευσεν ως δήλιος κολυμβητής εις τους πλήρεις πνεύματος ασκούς του και συγκρατούμενος μετά του Κωλέττου έφθασεν εις την ακτήν με το Σύνταγμα εις χείρας».
Στο ίδιο θέμα, της στάσης του Μαυροκορδάτου απέναντι στον Ανδρέα Μεταξά, αναφέρεται και η εφημερίδα Ήλιος της 16ης Ιουνίου 1855. Ενώ, όταν ο Μεταξάς ηγούνταν του υπουργικού συμβουλίου, ο Μαυροκορδάτος τον συναναστρεφόταν καθημερινά «υπογελών, γελών και επιγελών εις πάντα λόγον του», κατά το 1855, ο Ήλιος τον κατηγορεί πως τώρα δεν θεωρεί τον Μεταξά άξιο ούτε ασπασμού, επειδή δεν του είναι πλέον χρήσιμος.
Η υπερψήφιση της ισοβιότητας των Γερουσιαστών δεν αποτελεί μόνο ένα απλό παράδειγμα της πολιτικής «δεινότητας» του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου. Ήταν ένας από τους όρους στους οποίους είχαν καταλήξει η Γαλλία και η Βρετανία πως έπρεπε να περιλαμβάνονται στο ελληνικό Σύνταγμα, ήδη από τον Νοέμβριο του 1843. Σε επιστολή της 25ης Νοεμβρίου 1843 (νέο ημερολόγιο), ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Aberdeen ενημερώνει σχετικά τον πρέσβη στην Αθήνα Lyons. Του παραθέτει συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές, όπως την εισαγωγή Κοινοβουλίου και Γερουσίας, κληρονομικής ή ισόβιας επιλεγμένης από τον μονάρχη, ακόμη και πόσο συχνά θα πρέπει να συνεδριάζει το νομοθετικό Σώμα. Επισημαίνεται, παρ’ όλα αυτά, στον Lyons πως θα πρέπει να περιοριστεί στο να προτείνει τα σημεία αυτά, αν και χαρακτηρίζονται απαραίτητα για μια σταθερή συνταγματική κυβέρνηση. Θα ήταν προσβλητικό, συνεχίζει ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών, στην ανεξαρτησία του μονάρχη και του Έθνους αν ξένες ∆υνάμεις θεωρηθεί πως τους επιβάλλουν Σύνταγμα ήδη έτοιμο, όμως οι ∆υνάμεις αυτές μπορούν να προσφέρουν τις ανιδιοτελείς συμβουλές τους με στόχο τη σταθερότητα και την ευημερία της Ελλάδας. Ο Aberdeen θεωρεί ακόμη επείγουσας σημασίας να αποθαρρύνει ο Lyons τους έχοντες επιρροή στην Ελλάδα από το να ενισχύουν ακραίες ιδέες για επέκταση των δημοκρατικών αρχών. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Lyons, στις 31 ∆εκεμβρίου 1843, ενημερώνει τον υπουργό του στο Λονδίνο πως η επιτροπή της Ελληνικής Εθνοσυνέλευσης που μελετά το σχέδιο του νέου συντάγματος ολοκληρώνει το έργο της, αφού αφιέρωσε αρκετό από τον χρόνο της εξετάζοντας τη λειτουργία της Γερουσίας. Αρχικά, η πλειοψηφία των μελών της επιτροπής στήριζε την εκλογή του Σώματος από τον λαό, όμως η μειοψηφία, που επιθυμούσε ισόβια θητεία και επιλογή από τον μονάρχη, απέτρεψε την ψήφιση του άρθρου.
Αν ανατρέξει κάποιος στα πρακτικά του Βρετανικού Κοινοβουλίου των ημερών που η Εθνοσυνέλευση στην Αθήνα ψήφιζε το επίμαχο άρθρο, θα δει πως είχε γίνει συγκεκριμένη αναφορά σε αυτό. Στη συνεδρίαση της 14ης Μαρτίου 1844, ο βουλευτής Baillie-Cochrane ζήτησε η Ελληνική Γερουσία να είναι, αν όχι κληρονομική, τουλάχιστον ισόβια και επιλεγμένη από τη βασιλεία, ως αντιστάθμισμα στην εκλεγμένη από τον λαό Βουλή. Επιπλέον, ανέφερε πως το Άρθρο 71, που υποδείκνυε δεκαετή Γερουσία, αποτελούσε ευθεία αντίθεση στη γνώμη της Γαλλίας και της Αγγλίας και, σε περίπτωση που η Εθνοσυνέλευση το ενέκρινε, θα προκαλούσε συνεχείς αναταραχές και αναρχία στη χώρα. Ολοκληρώνοντας την αναφορά του, δήλωσε πως η ψήφιση άρθρων σαν αυτό θα αποδεικνυόταν μοιραία για τη σταθερότητα της ελληνικής κυβέρνησης.
Σε απάντηση του Baillie-Cochrane, ο πρωθυπουργός R. Peel δήλωσε πως μόλις είχε ενημερωθεί πως η ψηφοφορία για το άρθρο αυτό κατέληξε σε ισοψηφία με 98 ψήφους για τη δεκαετή και 98 για την ισόβια θητεία της Γερουσίας και την επόμενη ημέρα αναμενόταν σημαντική εξέλιξη. Ο Βρετανός πρωθυπουργός χαρακτήρισε ιδιαίτερα ασύνετη τη συζήτηση επί του θέματος, όσο τα αρμόδια όργανα στην Ελλάδα το εξέταζαν. Κατέληξε, όμως, λέγοντας πως οι κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Βρετανίας είχαν κάνει μελετημένες κινήσεις, ώστε να παρακινήσουν τις ελληνικές αρχές να εξασφαλίσουν τα αγαθά των ελεύθερων θεσμών μαζί με μια περιορισμένη μοναρχία. Το βρετανικό ενδιαφέρον για την κατάρτιση συντάγματος σε δανειζόμενη χώρα ήταν εύλογο και εμφανές.
Η βραχύβια κυβέρνηση του 1844
Η συνεργασία Κωλέττη – Μαυροκορδάτου για την κατάρτιση νέου συντάγματος.
Οι πολιτειακές εξελίξεις στην Ελλάδα την περίοδο 1843-1844 ενδιέφεραν άμεσα τις «προστάτιδες ∆υνάμεις», που διαφωνούσαν με την απολυταρχική βασιλεία του Όθωνα και επιθυμούσαν εγγυήσεις για τους ομολογιούχους της δανειακής σύμβασης του 1832. Η κοινή επιθυμία για πολιτική σταθερότητα στην Ελλάδα έφερε σε στενή συνεννόηση τους υπουργούς Εξωτερικών της Αγγλίας και της Γαλλίας, Aberdeen και Guizot. Άλλωστε, οι διπλωματικές σχέσεις των δύο χωρών εκείνη την περίοδο ήταν ιδιαίτερα φιλικές, με τον βασιλιά της Γαλλίας να κάνει την πρώτη αναφορά στον όρο «Εγκάρδια Συνεννόηση» τον Οκτώβριο του 1843.
Στο πνεύμα αυτό της συνεργασίας και της αμοιβαίας εμπιστοσύνης, οι οδηγίες που δόθηκαν από τους δύο υπουργούς Εξωτερικών προς τους πρέσβεις τους στην Αθήνα, Lyons και Piscatory, ζητούσαν κατευνασμό του ανταγωνισμού τους και υποστήριξη μιας κυβέρνησης συνασπισμού μεταξύ του Αγγλικού και του Γαλλικού κόμματος. Ο Guizot ήλπιζε ακόμη πως ίσως η νέα κυβέρνηση μπορούσε να επιτύχει τη στήριξη του αρχηγού του Ρωσικού κόμματος Ανδρέα Μεταξά. Με αυτή την προοπτική, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και ο Ιωάννης Κωλέττης εργάζονται με κοινό στόχο την κατάρτιση του νέου συντάγματος μέχρι τις αρχές του 1844.
Η σχέση των δύο ανδρών είχε διαμορφωθεί μέσα στη διάρκεια του Αγώνα, έτσι ώστε να αναπτύξουν μια φαινομενικά ειλικρινή φιλία. Αυτό τουλάχιστον μαρτυρούν οι προσωπικές επιστολές που ανταλλάσσουν το διάστημα της διπλωματικής τους θητείας στην Ευρώπη. Ο Μαυροκορδάτος προσφωνεί τον Κωλέττη «αδελφέ» και του γράφει για οικογενειακές του στιγμές, μεταφέρει τις ευχές από τη σύζυγό του, σχολιάζει την πολιτική επικαιρότητα. Παραμένουν όμως οι εκπρόσωποι των κομμάτων που ταυτίζονται με την Αγγλία και τη Γαλλία. Σε επιστολή προς τον Κωλέττη στις αρχές του 1841, ο Μαυροκορδάτος αναφέρεται στην επανάληψη της αλληλογραφίας τους λέγοντας: «Αν ημπορή να ευχαριστήση την συνείδησίν Σου, η ιδέα ότι επταίσαμεν και οι δύω, δεν θέλω να την πολεμήσω προσθέτων ότι θέλεις μ’ ευρή ως και άλλοτε ακούραστον ανταποκριτήν φθάνει μόνον να λαμβάνω απαντήσεις σου. […] αλλά διά να κολακεύσωμε την φιλοτιμίαν μας, ας υποθέσωμεν ότι μαζή με την χαλάρωσιν των σχέσεων των δύω φυλών, παρ’ ης ευρέθημεν συστημένοι, ενομίσαμεν και ημείς πολιτικώς αναγκαίον να παύσωμεν την αλληλογραφίαν μας, και ήδη ότε η προσέγγισις φαίνεται πιθανοτέρα την επαναλαμβάνομεν». Στα τέλη του ίδιου έτους, προφανώς μετά από επιστολή του Κωλέττη που του ζητά να μην πιστέψει ψευδείς φήμες, ο Μαυροκορδάτος γράφει: «μ’ ελύπησεν η τελευταία φράσις του Γράμματός Σου δι’ ης μ’ ερωτάς μη τύχη και έδειξα πίστιν εις πράγματα άτοπα. αδελφέ! ηξεύρεις ότι ποτέ μου εύπιστος δεν ήμουν, αυτήν την φοράν ούτε αιτίαν είχα και έπειτα εις τί, προς ποίον, και διατί να δώσω πίστιν; μη με αδικής προς θεού Συ κάποιος προς τον οποίον δεν έπαυσα γράφων και εξηγούμενος όλον μου το φρόνημα».
Όταν όμως, μετά την ψήφιση του συντάγματος, έπρεπε να σχηματιστεί η κυβέρνηση που θα οδηγούσε τη χώρα σε εκλογές, ο Ιωάννης Κωλέττης διαφώνησε με την κατανομή της σύνθεσης του υπουργικού συμβουλίου και αρνήθηκε να συνεργαστεί, παρά τις πιέσεις που δέχτηκε από τον Guizot, τον Piscatory αλλά και τον Lyons. Ο Όθωνας επέλεξε να αναθέσει τον σχηματισμό κυβέρνησης στον Μαυροκορδάτο, που ορκίστηκε στις 30 Μαρτίου 1844. Σε επιστολή της ίδιας ημέρας, ο Μαυροκορδάτος γράφει στον Κωλέττη: «Λυπούμαι διά τας οποίας και εις το χθεσινόν και εις το σημερινόν σου απαντής αμφιβολίες, αδελφέ, αλλά θέλουν ημπορέσει να ριζωθούν ενώπιον της ολεθρίου; ∆εν είναι δυνατόν· έμεινες εκτός, και ημπορώ να ζηλεύω την θέσιν σου, αλλά μην κάμεις δεινοτέρα την εδικήν μου αρνούμενος και έξωθεν την σύμπραξίν σου εις το επίπονον έργον της προσαρμογής των συνταγματικών θεσμών εις την Ελλάδα, διά την οποίαν το παν εθυσιάσαμε, και θε ν’ αποθάνωμεν εις την ψάθαν, ως άλλοι παρ’ ημών». Ο Μαυροκορδάτος αντιλαμβανόταν τη δεινότητα της θέσης του και πως η στήριξη του γαλλικού κόμματος στη νέα προσπάθεια ήταν απαραίτητη. Γράφει, χαρακτηριστικά, προς τον Εϋνάρδο, λίγες ημέρες μετά, πως γνώριζε ότι η χώρα χρειαζόταν ένα θύμα.
Η θητεία της νέας κυβέρνησης, που προκήρυξε εκλογές με την ανάληψη των καθηκόντων της, διήρκεσε μόλις 4 μήνες και 5 ημέρες. Ο Μαυροκορδάτος αναγκάστηκε να παραιτηθεί τον Αύγουστο του 1844, πριν ολοκληρωθεί η εκλογική διαδικασία, βλέποντας πως επρόκειτο να χάσει την εξουσία. Οι διαβεβαιώσεις του Piscatory πως η Γαλλία θα στηρίξει την κυβέρνηση δεν έμειναν ανεπηρέαστες από μια σύντομη κρίση στις σχέσεις Αγγλίας Γαλλίας το καλοκαίρι του 1844 και την επιθυμία να χρησιμοποιηθεί η γαλλική επιβολή στην Ελλάδα για εσωτερικούς σκοπούς στο Παρίσι. Κύριοι παράγοντες όμως για την πτώση του Μαυροκορδάτου ήταν άλλοι. Η επιλογή του υπουργικού συμβουλίου και των στελεχών της διοίκησης θεωρήθηκε ανεπιτυχής και ο πρωθυπουργός κατηγορήθηκε για συγκεντρωτισμό. Η επίσημη γραμμή που δόθηκε από την Αγγλία ήταν η τήρηση ουδετερότητας και επομένως ο Μαυροκορδάτος δεν έτυχε ισχυρής στήριξης κατά την προεκλογική του εκστρατεία. Επιπλέον, προέβη σε ενέργειες που στο παρελθόν είχε ο ίδιος κατακρίνει, όπως την απόφαση να θέσει τον εαυτό του υποψήφιο σε πολλές εκλόγιμες θέσεις, ώστε να αποκλείσει από τη Βουλή υποψηφίους της αντιπολίτευσης. Επιστολή του υπουργού ∆ικαιοσύνης Λόντου στην εκλογική του περιφέρεια, με την οποία ζητούσε να χρησιμοποιηθεί κάθε μέσο ώστε ο ίδιος να εκλεγεί, δημοσιεύθηκε και χρησιμοποιήθηκε από την αντιπολίτευση. Ο υπουργός των Στρατιωτικών Π. Ρόδιος απέστειλε στην περιφέρεια παράσημα και αριστεία του Αγώνα με κενή τη θέση του ονόματος, ώστε να συμπληρωθούν από τους κατά τόπους κομματάρχες. Ο στρατηγός Καλλέργης, φρούραρχος Αθηνών, συμπεριλήφθηκε ως υποψήφιος στην Αθήνα παρόλο που παραιτήθηκε από τη θέση του μόλις οκτώ ημέρες πριν τις εκλογές αντί των έξι μηνών που προέβλεπε το σύνταγμα. Περιστατικά βίας και έντονες πιέσεις στους ψηφοφόρους μείωσαν την επιρροή του αγγλικού κόμματος στο λαό και έδωσαν την ευκαιρία στον Κωλέττη και τον Μεταξά να συσπειρωθούν και να κερδίσουν την εύνοια του Όθωνα. Η προτίμηση του βασιλιά στον Κωλέττη έγινε γνωστή στο εκλογικό σώμα και ενθάρρυνε τον αρχηγό του γαλλικού κόμματος να δράσει. Ένοπλες ομάδες ελεύθερα ασκούσαν πίεση στους εκλογείς, εξέγερση ξέσπασε στην Ακαρνανία υπό τον Θεόδωρο Γρίβα και απροκάλυπτες διαβεβαιώσεις στις εκλογικές περιφέρειες πως ο Όθωνας επιθυμούσε την αντικατάσταση της κυβέρνησης τάρασσαν την εκλογική διαδικασία.
Η προσωπικότητα των πρεσβευτών Αγγλίας και Γαλλίας επηρέασε επιπλέον την εξέλιξη των γεγονότων. Ο Βρετανός Lyons, πρώην κυβερνήτης της φρεγάτας «Μαδαγασκάρη», είχε μεταφέρει τον νεαρό Όθωνα στην Ελλάδα το 1833 και ανέλαβε τη θέση μετά από παράκληση του νέου μονάρχη, λόγω της φιλίας που ανέπτυξαν εν πλω. ∆εν ήταν δεινός διπλωμάτης και οι τρόποι του συχνά δημιουργούσαν εντάσεις και αντιπάθειες. Ο Γάλλος Piscatory, παρά τις οδηγίες που είχε, δεν επιθυμούσε να υποστηρίξει μια κυβέρνηση υπό τον Μαυροκορδάτο, τον οποίο θεωρούσε υποχείριο των Άγγλων. Ο ίδιος ο Lyons άλλωστε, τον Οκτώβριο του 1843, έγραφε στον Βρετανό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη Stratford Canning πως συνήθιζε να περπατά κάθε πρωί από τις 6:30 έως τις 8 με τον Μαυροκορδάτο, ώστε να τον βλέπει κατ’ ιδίαν. Τον Ιούνιο του 1844, ο Γάλλος πρέσβης σε επιστολή του γράφει πως δεν χρειάζεται παρά να φυσήξει κανείς για να πέσει ο Μαυροκορδάτος και, όταν η κυβέρνηση παραιτείται, ο Κωλέττης πηγαίνει στο παλάτι για να λάβει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης με την άμαξα του Piscatory.
Η αποτυχία συνεργασίας μεταξύ Μαυροκορδάτου και Κωλέττη και η παραίτηση της κυβέρνησης θεωρήθηκε από τον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών Aberdeen ως προδοσία. Στις οδηγίες του προς τον Lyons αναφέρει πως πλέον η εμπιστοσύνη έχει χαθεί. Η στάση της Αγγλίας στο εξής θα πρέπει να είναι επιφυλακτική. Εξακολουθεί να πιστεύει πως ο Μαυροκορδάτος είναι ο ειλικρινέστερος πολιτικός της Ελλάδας, όμως η χώρα παραμένει συνταγματική και η ήττα του οφείλεται στην αποτυχία να κερδίσει την πλειοψηφία των αντιπροσώπων.
Η συμμετοχή του Piscatory στις συνωμοσίες εναντίον του Μαυροκορδάτου δεν αμφισβητείται από τον Aberdeen και σε επιστολή του προς τον Γάλλο ομόλογό του Guizot, με τον οποίο διατηρούσε ειλικρινή αλληλογραφία. Επικρίνει τον Κωλέττη για την αθέτηση των υποσχέσεών του και επιπλέον χαρακτηρίζει αβάσιμες και γελοίες τις υποψίες πως η Αγγλία επιθυμούσε να επιβληθεί στην Ελλάδα. Εκφράζει όμως την ανησυχία του μήπως αποτύχει η στερέωση συνταγματικής κυβέρνησης στην Ελλάδα προς τέρψιν όσων διαφωνούσαν με την Ελληνική Επανάσταση. Η στάση αυτή στα ελληνικά ζητήματα θα αλλάξει με την αντικατάσταση του Aberdeen από τον Palmerston και η Αγγλία θα πάψει να κρατά τα προσχήματα σε σχέση με την κυβέρνηση Κωλέττη, απαιτώντας την άμεση καταβολή των τόκων του δανείου του 1832 και καταλύοντας το σύνταγμα που βοήθησε να ψηφιστεί.
