Με την ισχυρή ηγεσία του Βασιλείου Β΄ του Μακεδόνα εξουδετερώθηκαν οι εξωτερικοί εχθροί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και περιορίστηκε η δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων, ενός επικίνδυνου εσωτερικού εχθρού για την αυτοκρατορική εξουσία. Μετά τον θάνατο του, το 1025, οι μεγάλοι γαιοκτήμονες, πολλοί εκ των οποίων κατείχαν ανώτατα κρατικά και στρατιωτικά αξιώματα, επιχείρησαν να αποκαταστήσουν την ισχύ τους, υπονομεύοντας όμως την πολιτική και οικονομική σταθερότητα του κράτους. Την αντίδραση στην αυστηρή διακυβέρνηση του Βασιλείου Β΄ εξέφρασε πρώτος ο αδερφός του Κωνσταντίνος Η΄, ακυρώνοντας πολλά από τα μέτρα που εκείνος είχε λάβει και καταδιώκοντας αρκετούς από τους συνεργάτες του.
Στην πορεία των ετών μετά τον θάνατο του Βασιλείου Β΄ διαμορφώθηκαν δύο άτυπες παρατάξεις στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία: η παλατινή αριστοκρατία, η οποία είχε την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη και αντιπροσώπευε συγχρόνως τον «παλαιό πλούτο» και τις υψηλές θέσεις στην αυλή και τη διοίκηση, και η στρατιωτική αριστοκρατία, η οποία είχε τη βάση της στις επαρχίες και ασκούσε επιρροή στον τοπικό πληθυσμό. Η άνοδος του Κωνσταντίνου Μονομάχου στον αυτοκρατορικό θρόνο το 1042 αποτέλεσε ένα δείγμα της διεκδίκησης της εξουσίας από την αριστοκρατία της Κωνσταντινούπολης, καθώς και μiα απάντηση στην ισχυροποίηση των δεσμών των αρμενο-παφλαγονικών οικογενειών των Δαλασσηνών και των Δουκών.
Η άνοδος του Ισαάκιου Κομνηνού στην αυτοκρατορική εξουσία το 1057 υπήρξε η πρώτη δυναμική παρέμβαση της στρατιωτικής αριστοκρατίας απέναντι στην κυριαρχία της «υπαλληλικής παράταξης». Ωστόσο, οι ραδιουργίες μελών της παλατινής αριστοκρατίας, στην οποία ανήκε ο λόγιος Μιχαήλ Ψελλός, καθώς και η αδυναμία του Ισαάκιου να αντιληφθεί τα όρια της αντοχής του πληθυσμού της αυτοκρατορίας, οδήγησαν στην ανατροπή της πολιτικής του από τον επόμενο αυτοκράτορα, Κωνσταντίνο Ι΄ Δούκα.
Η οικογένεια των Κομνηνών εθεωρείτο από τις ισχυρότερες οικογένειες της αυτοκρατορίας και ανήκε στη στρατιωτική αριστοκρατία των επαρχιών. Κατά μία άποψη, οι Κομνηνοί είλκαν την καταγωγή τους από τη Θράκη, είτε από την ευρύτερη περιοχή της Αδριανούπολης (Κομνηνοί λειμώνες) είτε από την Κόμνη της νότιας Θράκης. Κατά μία άλλη, κατάγονταν από την Κασταμονή της Παφλαγονίας, περιοχή στην οποία διατηρούσαν τεράστιες εκτάσεις γης. Η οικογένεια, παρότι παραμερίστηκε από την εξουσία το 1059, όταν ανατράπηκε ο Ισαάκιος, δεν απώλεσε το κύρος της.
Ο αδερφός του ανατραπέντος αυτοκράτορα, Ιωάννης, είχε παντρευτεί την Άννα Δαλασσηνή, γόνο της ισχυρής οικογένειας των Δαλασσηνών από τη Μικρά Ασία. Οι δυο τους απέκτησαν οχτώ παιδιά. Τα αρσενικά παιδιά της οικογένειας σταδιοδρόμησαν στον βυζαντινό στρατό, όπως οι περισσότεροι γόνοι των αριστοκρατικών οικογενειών της εποχής. Ο τριτότοκος γιος της οικογένειας, Αλέξιος, μάλιστα, ξεχώρισε από νεαρή ηλικία για τα ανδραγαθήματά του στις πολεμικές επιχειρήσεις στο πλευρό του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα. Ιδιαίτερη αδυναμία προς τον Αλέξιο έτρεφε και ο διάδοχός του αυτοκράτορας, ο Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης.
Στις αρχές του 1081 ήταν εμφανές πως ο Νικηφόρος Γ΄ δεν θα παρέμενε για καιρό ακόμα στην εξουσία. Ήταν υπέργηρος για τα δεδομένα της εποχής και στη διάρκεια της αρχής του η αυτοκρατορία αντιμετώπισε σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Οι Κομνηνοί έλαβαν την απόφαση να αποστατήσουν και να διεκδικήσουν την εξουσία, αφού πρώτα είχαν ισχυροποιήσει τη θέση τους το προηγούμενο διάστημα. Τα σχέδιά τους, όμως, δεν έμειναν μυστικά, γεγονός που τους ανάγκασε να εγκαταλείψουν την Κωνσταντινούπολη προκειμένου να γλιτώσουν από τους ανθρώπους τους αυτοκράτορα και να οργανώσουν τις επιχειρήσεις τους.
Ο Αλέξιος, έχοντας την στήριξη του καίσαρα Ιωάννη Δούκα, κατάφερε να ανατρέψει τον Βοτανειάτη και να ανέλθει στον θρόνο. Εισήλθε στην Κωνσταντινούπολη την Μεγάλη Πέμπτη 1 Απριλίου 1081 και την Κυριακή του Πάσχα 4 Απριλίου στέφθηκε αυτοκράτορας από τον Πατριάρχη Κοσμά. Στη στέψη δεν παρέστη η σύζυγος του Αλεξίου Α΄, η εγγονή του καίσαρα Ιωάννη, Ειρήνη Δούκαινα, γεγονός το οποίο έχει προκαλέσει συζητήσεις μεταξύ των ερευνητών.
Κατά μία άποψη, η απουσία της οφειλόταν σε μηχανορραφία είτε της Άννας Δαλασσηνής, η οποία μισούσε σφόδρα τους Δούκες, είτε της Μαρίας Αλανής, η οποία είχε υιοθετήσει το προηγούμενο διάστημα τον Αλέξιο και ενδεχομένως επιθυμούσε να τον παντρευτεί. Κατά μία άλλη, ο Αλέξιος χρησιμοποίησε τη συγγένειά του με τον πανίσχυρο Ιωάννη Δούκα ως μέσο για την άνοδό του στον θρόνο. Όταν πέτυχε τον σκοπό του, η υποστήριξη των Δουκών τού φάνηκε λιγότερο πολύτιμη από ό,τι προηγουμένως. Έτσι αποφάσισε να αποστασιοποιηθεί από την Ειρήνη και τους Δούκες. Κυκλοφόρησαν μάλιστα φήμες ότι ο Αλέξιος διατηρούσε σχέση με την Μαρία Αλανή. Παρ’ όλα αυτά, ο Ιωάννης Δούκας χρησιμοποίησε το διευρυμένο δίκτυο συμμαχιών του για να επιβάλει τη στέψη της Ειρήνης λίγες ημέρες αργότερα, στις 11 Απριλίου.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
