Μετά τον θάνατο του Ιουλιανού, το 363 μ.Χ., κατέστη εμφανές το μέγεθος της απειλής ενός διμέτωπου πολέμου με την οποία βρισκόταν αντιμέτωπο το ρωμαϊκό κράτος. Στα βαλκανικά σύνορα της αυτοκρατορίας ο βασικός κίνδυνος προερχόταν από τις επιδρομές των βαρβαρικών φύλων, οι οποίες με το πέρασμα των ετών αυξήθηκαν δραματικά σε αριθμό. Στα ανατολικά, η αυτοκρατορία αντιμετώπιζε σχεδόν σε μόνιμη βάση τους Πέρσες.
Τον Φεβρουάριο του 364, διαδέχτηκε τον Ιοβιανό ο Βαλεντινιανός, ο οποίος όρισε ως συναυτοκράτορα τον αδερφό του Βάλη, παραχωρώντας του τη διοίκηση του ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας, ενώ ο ίδιος ανέλαβε τη διοίκηση του δυτικού. Ο Βαλεντινιανός βρισκόταν αντιμέτωπος με τις επιδρομές των Σαξόνων στη Βρετανία, των Αλαμανών στο σύνορο του Ρήνου και των Σαρματών στην Παννονία (περίπου στη σημερινή Ουγγαρία), ενώ ο Βάλης ήταν απασχολημένος με την πρόταξη άμυνας έναντι των Βησιγότθων, οι οποίοι πραγματοποιούσαν επιδρομές σε ρωμαϊκά εδάφη νοτίως του Δούναβη. Αντιλαμβανόμενος το μέγεθος του κινδύνου, μετέφερε το στρατηγείο του στη Μαρκιανούπολη (κοντά στη σημερινή Βάρνα), προκειμένου να ελέγχει καλύτερα την εξέλιξη των επιχειρήσεων στον Δούναβη. Το 378, όμως, έχασε τη ζωή του κατά τη διάρκεια μιας μάχης εναντίον των Βησιγότθων κοντά στην Αδριανούπολη.
Τον Βάλη διαδέχτηκε στη διοίκηση του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ο Θεοδόσιος Α΄, ο επονομαζόμενος ως Μέγας (379-395). Παρότι κατάφερε να απωθήσει τους Γότθους βορείως του Δούναβη, ο Θεοδόσιος επέλεξε να ακολουθήσει μια πολιτική ειρηνικής συμβίωσης μαζί τους, συνάπτοντας συνθήκη ειρήνης το 382. Σύμφωνα με αυτήν, επετράπη η παραμονή των Βησιγότθων στην Κάτω Μοισία (σημ. ΒΑ Βουλγαρία) και των Οστρογότθων στην Παννονία. Οι εγκατεστημένοι πληθυσμοί θα απολάμβαναν αυτονομίας και φορολογικής ατέλειας με αντάλλαγμα να συμβάλουν ως φοιδεράτοι στην άμυνα της αυτοκρατορίας από εξωτερικούς εχθρούς.
Στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας, ο Βαλεντινιανός είχε αφοσιωθεί στην αντιμετώπιση των επιδρομών από τα γερμανικά και τα κελτικά φύλα. Κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας του στον Δούναβη, το φθινόπωρο του 375, υπέστη εγκεφαλικό επεισόδιο και πέθανε λίγο αργότερα. Τον διαδέχτηκε ο πρεσβύτερος γιος του, Γρατιανός, ο οποίος είχε λάβει το 367 τον τίτλο του αυγούστου. Αρνούμενος, όμως, να σεβαστεί την επιθυμία του αποθανόντος Βαλεντινιανού να τον διαδεχτεί ο πρωτότοκος γιος του, ο στρατός του στον Δούναβη ανακήρυξε ως αυτοκράτορα τον τετράχρονο γιο του, τον Βαλεντινιανό Β΄. Οι οπαδοί του Βαλεντινιανού Β΄ εγκατέστησαν την Αυλή τους στη Βόρειο Ιταλία. Παρά ταύτα, την πραγματική εξουσία εξακολουθούσε να ασκεί ο Γρατιανός διαμέσου έμπιστών ανθρώπων του στο περιβάλλον του ετεροθαλούς αδερφού του.
Το 383 ο Γρατιανός ήρθε αντιμέτωπος με την ανταρσία ενός αξιωματικού, του Μάγνου Μάξιμου, ο οποίος ξεκινώντας από τη Βρετανία πέρασε στην ηπειρωτική Ευρώπη, επιτέθηκε στη Γαλατία φθάνοντας έως το Παρίσι. Ο στρατός του Γρατιανού δεν κατάφερε να τον υποτάξει γνωρίζοντας τη συντριβή και ο ίδιος σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της καταδίωξής του. Ο Μάγνος Μάξιμος αυτοανακηρύχθηκε αύγουστος, εγκαταστάθηκε στους Τρεβήρους (σημερινή Τρίερ της Γερμανίας) και ζήτησε από τον Θεοδόσιο Α΄ να τον αναγνωρίσει ως κύριο του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας.
Ο Θεοδόσιος αρνήθηκε και το 388 ξεκίνησε την εκστρατεία του για την υποστήριξη του Βαλεντινιανού Β΄. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο εμπειροπόλεμος Θεοδόσιος κατάφερε να συλλάβει τον σφετεριστή Μάγνο Μάξιμο και να του αποδώσει την ποινή του θανάτου. Στη συνέχεια, έδωσε την εντολή στον Βαλεντινιανό να εδραιώσει την Αυλή του στη Βιέννη.
Απογοητευμένος από την ανίσχυρη θέση του, ο Βαλεντινιανός Β΄ αυτοκτόνησε, κατά άλλους δολοφονήθηκε κατ’ εντολή του διοικητή του στρατού της Δύσης Αρβογάστη, στις 15 Μαΐου 392. Έτσι ο Θεοδόσιος έμεινε ως μονοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Αρβογάστης άδραξε την ευκαιρία να ανεβάσει στον θρόνο έναν σύμμαχό του, τον Ευγένιο, προκαλώντας την αντίδραση του Θεοδοσίου. Το 394 το εκστρατευτικό σώμα του Θεοδοσίου κατέπνιξε την στάση του Ευγενίου, καθιστώντας τον αδιαμφισβήτητο κυρίαρχο στα ρωμαϊκά εδάφη.
Τον επόμενο χρόνο, όμως, ο Θεοδόσιος πέθανε, αφήνοντας στον θρόνο τους δύο γιους του Ονώριο και Αρκάδιο. Ο Ονώριος ανέλαβε τη διοίκηση του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας, ενώ ο Αρκάδιος του ανατολικού. Το 395 θεωρείται καθοριστικό για την εξέλιξη της ιστορίας της δυτικής Ευρώπης, καθότι το δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας δεν άντεξε τις επιθέσεις των εχθρών του. Το 410 και το 476 η Ρώμη, η πόλη-σύμβολο της αυτοκρατορίας, έπεσε.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
