*Νίκος Αλεβυζάκης
Ακούστε το άρθρο
Στις μέρες μας, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο γνωρίζουν όρους και έννοιες που σχετίζονται με την κυριαρχία, τα δικαιώματα και την εκμετάλλευση της θάλασσας. Η αιγιαλίτιδα ζώνη και η αποκλειστική οικονομική χρήση της αποτελούν τέτοια παραδείγματα. Η πρώτη συζήτηση για την αιγιαλίτιδα ζώνη στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος ξεκίνησε με το πρόβλημα που αντιμετώπισε με την αλιεία των ναπολιτάνικων ανεμότρατων στα ελληνικά χωρικά ύδατα. Τα πρώτα χρόνια μετά τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους είναι μια περίοδος μετάβασης από το παλαιό οθωμανικό καθεστώς στις νέες διοικητικές, νεωτερικές νόρμες. Η κεντρική εξουσία προσπαθεί να συγκροτηθεί, να θωρακιστεί θεσμικά και να αναπτύξει τους μηχανισμούς κυριαρχίας της τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει σήμερα το γεγονός πως η συζήτηση στο νεοσύστατο κράτος για τον καθορισμό των ορίων της κυριαρχίας του στον θαλάσσιο χώρο είχε σημείο εκκίνησης ένα θέμα αλιείας και μάλιστα όχι από την πλευρά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά από τη μεριά της Δύσης, με το βασίλειο των Δύο Σικελιών.
Οι «εισβολείς»
Ηδη από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα η παρουσία των ναπολιτάνικων ανεμότρατων είχε πάρει αρκετά μεγάλες διαστάσεις. Εμφανίζονταν στον θαλάσσιο χώρο του Ιονίου και του Κορινθιακού, στα ανατολικά και δυτικά παράλια της Πελοποννήσου, καθώς και στα παράλια της Αττικής. Οι περιγραφές έκαναν λόγο για μεγάλα και ευπαγή σκάφη, τα οποία έφεραν ιστιοφορία και διέθεταν πολυάριθμο και εξειδικευμένο προσωπικό. Καταγράφονταν πάντα ως ζευγάρι, καθώς απαιτούνταν η συνεργασία τους για το τράβηγμα του διχτυού στη θάλασσα, το οποίο πλησίαζε και άγγιζε τον πυθμένα της. Κύριο χαρακτηριστικό τους αποτελούσε το μεγάλου μεγέθους δίχτυ με τα πολύ μικρά ανοίγματα στην πλέξη του. Το στοιχείο αυτό καθόριζε την επιλεκτικότητα του αλιευτικού εργαλείου, η οποία φαίνεται πως ήταν μηδενική, καθώς συμπαρέσυρε και εγκλώβιζε αδιάκριτα ό,τι βρισκόταν στη θαλάσσια διαδρομή του. Η συγκεκριμένη μάλιστα μέθοδος αλιείας παρομοιαζόταν με τον τρόπο καλλιέργειας της γης, με τα βόδια που έσερναν το άροτρο για το όργωμα των χωραφιών· στη Γαλλία η αλιεία των ανεμότρατων ονομαζόταν pêche au boeuf, στην Ισπανία bou’s και στην Ελλάδα αλιεία δι’ αροτριάσεως. Σχεδόν από την αρχή της εμφάνισής τους οι ανεμότρατες κατηγορήθηκαν πως χρησιμοποιούσαν μια επιβλαβή μέθοδο αλιείας, που κατέστρεφε τους ιχθυοπληθυσμούς, ιδιαίτερα όταν η δραστηριότητά τους λάμβανε χώρα όχι ανοιχτά στη θάλασσα, αλλά στους κόλπους, στα παράλια και στις ακτές.
Στα χέρια του Οθωνα
Στις 10 Μαρτίου 1839 ο Οθων θα λάμβανε μια μακροσκελέστατη επιστολή μαζί με ένα σχέδιο νόμου από τον υπουργό Οικονομικών Γεώργιο Σπανιολάκη. Το θέμα με το οποίο καταπιανόταν ήταν η αλιεία των ανεμότρατων και η ανάγκη λήψης μέτρων εναντίον τους. Από τα εννέα άρθρα του νομοσχεδίου, το δεύτερο ήταν εκείνο που όριζε την απαγόρευση της αλιείας των ναπολιτάνικων ψαράδικων σε όλα τα παράλια και τους κόλπους της ελληνικής επικράτειας σε απόσταση από τις ακτές μέχρι τη βολή του κανονιού. Η σημασία και η σπουδαιότητα του συγκεκριμένου μέτρου έγκειται στο γεγονός πως για πρώτη φορά η ελληνική πολιτεία ερχόταν αντιμέτωπη με την οριοθέτηση των χωρικών της υδάτων. Σύμφωνα με το νομοσχέδιο, η κυριαρχία του κράτους σταματούσε εκεί που τελείωνε η ισχύς του κανονιού (la portée du canon). Ετσι, μέσα σ’ αυτό το βεληνεκές είχε το δικαίωμα να απαγορεύσει την αλιεία των ξένων αλιευτικών. Στα διάφορα όμως στάδια της επεξεργασίας του νομοσχεδίου άρχισαν να διατυπώνονται έντονες επιφυλάξεις αν κάτι τέτοιο ήταν πραγματοποιήσιμο. Μέλη του υπουργικού συμβουλίου παρουσίασαν τον προβληματισμό τους αν αυτή η διάταξη ήταν σύννομη ή ερχόταν σε αντίθεση με το Δίκαιο των Εθνών. Το αρμόδιο τμήμα που εξέτασε το σχέδιο νόμου πρότεινε την αντικατάσταση της βολής του κανονιού με την απόσταση των δύο ναυτικών μιλίων.
Το 1839, το νομοσχέδιο για την απαγόρευση της αλιείας των ναπολιτάνικων ψαράδικων σε απόσταση από τις ακτές μέχρι τη βολή του κανονιού δεν κυρώθηκε, αφού μέλη του υπουργικού συμβουλίου έθεσαν σοβαρούς προβληματισμούς.
Μέλη του υποστήριζαν σθεναρά πως η απόσταση αυτή δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ως ένας γενικός κανόνας και μάλιστα για ένα θέμα της αλιείας, διότι αφορούσε τον προσδιορισμό της απόστασης κυρίως αντιμαχόμενων μερών. Ετσι, λοιπόν, γνωμοδότησε πως η απαγόρευση της αλιείας μέχρι τη βολή του κανονιού θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο με την παράλληλη σύναψη συνθηκών με τα όμορα κράτη. Στην πραγματικότητα, το ελληνικό κράτος, λίγα μόλις χρόνια μετά τη δημιουργία του, δεν ήταν έτοιμο να ανοίξει ένα τέτοιο θέμα και να χαράξει κρατική πολιτική στο ζήτημα των ορίων των χωρικών του υδάτων. Η συζήτηση που μόλις είχε αρχίσει δεν θα οδηγούσε σε καμία απόφαση. Το συγκεκριμένο νομοσχέδιο δεν θα κυρωνόταν ποτέ, μεταθέτοντας το ζήτημα στο μέλλον.
Ορισμός κυριαρχίας
Τον Μάιο του 1849 η συζήτηση για τις ιταλικές ανεμότρατες θα ερχόταν και πάλι στο προσκήνιο. Η δράση τους, όχι μόνο δεν είχε περιοριστεί, αλλά αντίθετα είχε επεκταθεί, φτάνοντας στην Ψυττάλεια, στο Πέραμα, στην Ελευσίνα και στη Σαλαμίνα. Ο Γεώργιος Γλαράκης, ως υπουργός Εξωτερικών, ανέλαβε τη νομική θωράκιση του κράτους για την απομάκρυνση των ξένων ψαράδικων, επιχειρηματολογώντας σύμφωνα με τις διεθνείς πρακτικές της εποχής και το Δίκαιο των Εθνών. Σύμφωνα λοιπόν με τον υπουργό, η απαγόρευση της αλιείας των ανεμότρατων ήταν καθ’ όλα νόμιμη διότι: Απασα η περικυκλούσα μίαν επικράτειαν θαλασσία ζώνη θεωρείται ως ανήκουσα αποκλειστικώς εις την επικράτειαν αυτήν· τα δε πλοία των ξένων εθνών, όχι μόνον να εμπορεύονται ή να αλιεύωσι δεν δύνανται εντός της ζώνης ταύτης, αλλ’ ούτε και να πλέωσιν επ’ αυτής, εάν η επικράτεια εις ην ανήκουσιν αι αυταί, δεν επιτρέψη τούτο.
Με αυτό τον τρόπο ο Γλαράκης εισάγει και χρησιμοποιεί την έννοια της αιγιαλίτιδας ζώνης και την αποκλειστική οικονομική χρήση της. Η θαλάσσια ζώνη που περικλείει την επικράτεια είναι οι αιγιαλοί, οι οποίοι είναι δεκτικοί δεσποτείας και το κράτος μπορεί να έχει τον αποκλειστικό έλεγχό τους. Μάλιστα, μία από τις κύριες δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα μέσα στους αιγιαλούς είναι η αλιεία. Δραστηριότητα η οποία δεν θα πρέπει να είναι κοινή για όλους, αλλά αποκλειστικό δικαίωμα των πολιτών του κράτους, αφού οι θαλάσσιοι πόροι της συγκεκριμένης υδάτινης ζώνης δεν είναι ανεξάντλητοι αλλά περιορισμένοι.
Παράλληλα, ο υπουργός συμπλήρωνε τα επιχειρήματά του υπογραμμίζοντας τη σημασία που είχε η αποκλειστική κυριαρχία της αιγιαλίτιδας ζώνης για την ασφάλεια του κράτους, καθώς σχηματιζόταν μια ασπίδα προστασίας από όλα τα ξένα πλοία. Ετσι, λοιπόν, πρότεινε τον γενικό κανόνα της εποχής, παρά τις αντιγνωμίες που δημιουργούνταν ορισμένες φορές μεταξύ των κρατών, που όριζε ως αποκλειστική ζώνη την απόσταση της βολής του κανονιού, η οποία προσδιοριζόταν στα τρία ναυτικά μίλια.
Λεύγες αντί για μίλια
Στις 14 ∆εκεμβρίου 1849 το υπουργείο των Ναυτικών προχώρησε στην έκδοση της πρώτης εγκυκλίου για τις ανεμότρατες, η οποία αποστάλθηκε σ’ όλες τις λιμενικές Αρχές. Οπως όριζε η υπουργική διαταγή, οι αξιωματικοί κάθε περιφέρειας έπρεπε να υποχρεώσουν τα ναπολιτάνικα αλιευτικά, όπου κι αν βρίσκονταν, να απομακρυνθούν τρεις ναυτικές λεύγες από την ξηρά. Η θαλάσσια περιοχή, από την ακτή έως τις τρεις ναυτικές λεύγες, οριζόταν ως αποκλειστική ζώνη μέσα στην οποία μπορούσαν να βρίσκονται και να δρουν μόνο τα εγχώρια αλιευτικά πλοία. Λίγες μέρες αργότερα, μάλιστα, ο υπουργός Εσωτερικών θα έστελνε τη διαταγή σε όλους τους νομάρχες κι αυτοί με τη σειρά τους θα ενημέρωναν τους επάρχους και τις υγειονομικές αρχές. Η πρόταση και το σκεπτικό του Γλαράκη είχαν υιοθετηθεί στο ακέραιο, με μόνη σημαντική διαφορά πως η εγκύκλιος διαταγή έκανε λόγο για ναυτικές λεύγες. Το ελληνικό κράτος λοιπόν είχε ορίσει την απόσταση της αιγιαλίτιδας ζώνης στις 3 ναυτικές λεύγες, δηλαδή στα 9 ναυτικά μίλια, γεγονός που, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση και έντονο διπλωματικό επεισόδιο.
Τον Μάιο 1849 ο υπουργός Εξωτερικών Γεώργιος Γλαράκης ανέλαβε τη νομική θωράκιση του κράτους για την απομάκρυνση των ξένων ψαράδικων, εισάγοντας την έννοια της αιγιαλίτιδας ζώνης και την αποκλειστική οικονομική χρήση της.
Ο γενικός πρόξενος των Δύο Σικελιών θα έστελνε επιστολή διαμαρτυρίας στο υπουργείο Εξωτερικών. Η απόφαση αυτή ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με το Δίκαιο των Εθνών, αφού καταστρατηγούσε το καθεστώς της ελευθερίας των ανοιχτών θαλασσών, η οποία περιλάμβανε τόσο την ελευθερία της ναυσιπλοΐας όσο και την ελευθερία της αλιείας. Μια δεύτερη εγκύκλιος από το υπουργείο των Ναυτικών, μόλις ένα μήνα μετά, τον Γενάρη του 1850, έσπευδε να αναδιατυπώσει διευκρινίζοντας την απόσταση που έπρεπε να έχουν τα ξένα αλιευτικά από τη στεριά, αντικαθιστώντας τις λεύγες με μίλια. Το ελληνικό κράτος, παρά την αναστάτωση που είχε προκληθεί, μόλις είχε συνθέσει την προμετωπίδα της εξωτερικής πολιτικής του για τα χωρικά του ύδατα, την αιγιαλίτιδα ζώνη, με το όριο των τριών ναυτικών μιλίων που θα ακολουθούσε απαρέγκλιτα όλο τον 19ο αιώνα.
Δρ Νίκος Ε. Αλεβυζάκης, Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών – ΙΤΕ.
