Ένα από τα παράδοξα της βασιλείας του τσάρου Νικολάου Α΄ (1825-1855) είναι ότι η απολυταρχική διακυβέρνησή του συνέπεσε χρονικά με την πρώτη περίοδο άνθησης της ρωσικής κουλτούρας. Στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, την Αγία Πετρούπολη και τη Μόσχα, σημειώθηκε πολιτισμική έκρηξη σε διάφορους τομείς: ζωγραφική και εικαστικές τέχνες, μουσική, όπερα θέατρο και μπαλέτο. Σε μεγάλο βαθμό, όμως, αυτές οι τέχνες αναπτύχθηκαν χρηματοδοτούμενες από την Αυλή ή τους Ρώσους αριστοκράτες. Αντιθέτως, αυτήν την περίοδο η λογοτεχνία έδειξε τα πρώτα σημάδια χειραφέτησής της από την Αυλή, εκπροσωπούμενη από συγγραφείς όπως ο Πούσκιν, ο Γκόγκολ, ο Λέρμοντοφ και κριτικούς όπως ο Μπελίνσκι.
Η ρωσική λογοτεχνία εισήλθε στη διάρκεια της βασιλείας του Νικολάου Α΄ σε μια περίοδο ωριμότητας. Εκδόθηκαν πρωτότυπα ρωσικά λογοτεχνικά έργα, στα οποία συνενώθηκαν αρμονικά η ρωσική παράδοση και οι επιρροές της ευρωπαϊκής κουλτούρας, την οποία πρώτος ο Μεγάλος Πέτρος εισήγαγε στη ρωσική κοινωνία. Παρότι οι Ρώσοι λογοτέχνες αυτής της περιόδου ακολουθούσαν τις δυτικές τάσεις, δεν αντέγραψαν δυτικά έργα, αλλά συνέγραψαν πρωτότυπα εμπνευσμένοι από θέματα της ρωσικής πραγματικότητας. Πρωτοπόρος σε αυτήν τη νέα τάση ήταν ο Αλεξάντρ Πούσκιν, ένας Μοσχοβίτης αριστοκράτης ο οποίος θεωρείται μέχρι και σήμερα ως μεγαλύτερος Ρώσος ποιητής και ως ο ιδρυτής της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας.
Ο Πούσκιν γεννήθηκε στις 26 Μαΐου/6 Ιουνίου 1799 στη Μόσχα. Γονείς του ήταν ο Σεργκέι Λβόβιτς και η Ναντιέζντα Όσιποβνα Γκανιμπάλ. Ο πατέρας καταγόταν από μια οικογένεια της οποίας οι ρίζες φθάνουν έως τον 12ο αιώνα, ενώ η μητέρα του καταγόταν από οικογένεια με ρίζες στη γερμανική και τη σκανδιναβική αριστοκρατία. Μεγαλώνοντας σε μια εύπορη οικογένεια της ρωσικής αριστοκρατίας των αρχών του 19ου αιώνα, ο μικρός Αλεξάντρ υιοθέτησε τις συνήθειες των ανθρώπων της τάξης του. Μιλούσε άπταιστα τα γαλλικά, έχοντας Γαλλίδα γκουβερνάντα. Ρωσικά μιλούσε μόνον όταν απευθυνόταν στους υπηρέτες της οικίας του, με πολλούς από τους οποίους απέκτησε βαθύ συναισθηματικό δεσμό.
Από την εφηβική του ηλικία, ανέδειξε το ταλέντο του στη συγγραφή ποιημάτων. Δημοσίευσε το πρώτο του ποίημα στα δεκαπέντε του και όταν αποφοίτησε από το Αυτοκρατορικό Λύκειο στο Τσάρσκογιε Σελό είχε ήδη αποκτήσει τη φήμη ενός φερέλπιδος λογοτέχνη. Αμέσως μετά την αποφοίτησή του από το λύκειο, ο Πούσκιν κατέλαβε μια κατώτερη θέση στο Υπουργείο Εξωτερικών στην Αγία Πετρούπολη. Γενικότερα, προτιμούσε να περνά τον χρόνο του συμμετέχοντας σε λογοτεχνικές ομάδες της πρωτεύουσας, διασκεδάζοντας με φίλους του από το σχολείο ή μεθοκοπώντας με τον υπόκοσμο της πόλης.
Σε αυτές τις εξόδους του, όμως, γνώρισε άτομα με φιλελεύθερες ιδέες, τις οποίες ενστερνίστηκε αμέσως. Όταν άρχισε να μιλά ανοιχτά περί της ανάγκης μιας κοινωνικής μεταρρύθμισης στη Ρωσία, έπεσε σε δυσμένεια και στάλθηκε σε υπηρεσίες στον Καύκασο, την Κριμαία, τη Βεσσαραβία και την Οδησσό. Εκεί γνώρισε κάποια μέλη της Φιλικής Εταιρείας, τα οποία τον μύησαν στο μυστικό της οργάνωσης. Τα αναγνώσματά του από την αρχαία ελληνική γραμματεία και οι φιλελεύθερες ιδέες του τον επηρέασαν να υποστηρίξει τον σκοπό τον Ελλήνων για χειραφέτηση από τον οθωμανικό ζυγό. Μερικά χρόνια αργότερα, συνδέθηκε και με ορισμένους από τους πρωταγωνιστές της Εξέγερσης των Δεκεμβριστών στη Ρωσία (1825).
Το 1820 εξέδωσε το πρώτο του μεγάλο ποίημα, το παραμύθι Ρουσλάν και Λουντμίλα. Την επόμενη δεκαετία ακολούθησαν άλλα μεγάλα έργα του, όπως Ο αιχμάλωτος του Καυκάσου, Το σιντριβάνι του Μπαχτσέ Σεράι, Πολτάβα και το έμμετρο μυθιστόρημα Ευγένιος Ονέγκιν. Το τελευταίο γνώρισε πρωτοφανή επιτυχία και αποτέλεσε την έμπνευση του συνθέτη Πιοτρ Ιλίτς Τσαϊκόφσκι για την ομότιτλή του όπερα. Παρότι είναι εμφανείς οι επιρροές στο έργο του από τη ρομαντική ευρωπαϊκή λογοτεχνία της εποχής του, ο Πούσκιν δεν αντέγραψε τον Γκαίτε ή τον Μπάιρον, χαράσσοντας ένα δικό του λογοτεχνικό μονοπάτι.
Στις αρχές του 1831 παντρεύτηκε τη Ναταλία Νικολάεβνα Λάνσκαγια, με την οποία απέκτησε τέσσερα παιδιά. Όταν ανακάλυψε τον Νοέμβριο του 1836 πως η σύζυγός του λάμβανε επιστολές με ερωτικό περιεχόμενο από τον γαλλικής καταγωγής αξιωματικό του ιππικού Ζορζ ντ’ Αντές, τον προκάλεσε σε μονομαχία – συνήθη πρακτική της εποχής. Στη μονομαχία της 27ης Ιανουαρίου/8ης Φεβρουαρίου 1837, ο Πούσκιν τραυματίστηκε σοβαρά και άφησε την τελευταία του πνοή δύο ημέρες αργότερα. Ο Νικολάι Γκόγκολ, έτερος μεγάλος λογοτέχνης, έγραψε για τον Πούσκιν πως «ήταν για όλους τους ποιητές σαν μια ποιητική φλόγα που έπεσε απ’ τα ουράνια και από την οποία άλλοι αυτοφυείς ποιητές άναψαν σαν κεράκια. Γύρω του διαμορφώθηκε ολόκληρος αστερισμός».
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
