Πριν από μερικές εβδομάδες βρέθηκα στη Ρώμη για έρευνα. Ο στόχος μου ήταν να βρω στα αρχεία του Βατικανού άγνωστα τεύχη της εφημερίδας Telegrafo Greco, που κυκλοφόρησε το 1824 στο Μεσολόγγι και τα οποία ανακάλυψε πρόσφατα ο συνάδελφος Τζώρτζης Οικονόμου. Αλλά όπως συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις, όσα δεν περίμενα να βρω ήταν πολύ σημαντικότερα απ’ όσα αναζητούσα αρχικώς.
Με λίγα λόγια, βρήκα τον αστυνομικό φάκελο ενός Ιταλού επαναστάτη που θα βρεθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1821, θα συμμετάσχει στη συνέλευση της Επιδαύρου ως σύμβουλος του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και θα είναι αυτός που θα γράψει την πρώτη εκδοχή του Συντάγματος στα γαλλικά, σε συνεργασία με τον Μαυροκορδάτο και τον Θεόδωρο Νέγρη. Ο Ιταλός αυτός ονομαζόταν Βιντσέντζο Γκαλίνα.
Για τον Γκαλίνα γνωρίζαμε ελάχιστες πληροφορίες που δεν ήταν, μάλιστα, πάντοτε ακριβείς. Ξεκινώ με το σημαντικότερο: ο Γκαλίνα πιθανόν να αυτοσυστήθηκε στους Ελληνες ως νομικός, αλλά στην πραγματικότητα ήταν έμπορος από τη Ραβέννα, 33 ετών, ελευθεροτέκτονας και καρμπονάρος, που εξορίστηκε από τις αρχές του παπικού κράτους, όταν η εξέγερση που οργάνωνε ο ίδιος, με τη συνεργασία του Λόρδου Μπάιρον, απέτυχε. Δεν έφτασε στην Ελλάδα με το πλοίο που μετέφερε την ομάδα Μαυροκορδάτου από τη Μασσαλία, αλλά μόνος του, μέσω Ανκόνας και Κέρκυρας.
Επαναστατικό κύμα στη δυτική Ευρώπη
Ας πάμε λίγο πίσω, στο καλοκαίρι του 1820. Πιθανόν γνωρίζετε πως η ελληνική Επανάσταση ανήκει, χρονικά, σε ένα επαναστατικό κύμα που αφού ξεκίνησε στη Νότια Αμερική, έφτασε τον Ιανουάριο του 1820 στην Ισπανία, τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς στη Νάπολη και τον Αύγουστο στην Πορτογαλία, ενώ τον Μάρτιο του 1821 ξέσπασε εξέγερση στο Πεδεμόντιο. Την ίδια μέρα που ο Αλέξανδρος Υψηλάντης περνούσε τον Προύθο, στις ακτές του Ατλαντικού, στη γαλλική πόλη Λα Ροσέλ, ξεκινούσε στρατιωτικό πραξικόπημα κατά των Βουρβόνων. Ολες αυτές οι εξεγέρσεις, επαναστάσεις και πραξικοπήματα της περιόδου 1820-21, δεν τελείωσαν καλά για τους επαναστάτες. Η Ιερή Συμμαχία τις κατέπνιξε βίαια, οι πρωταγωνιστές εκτελέστηκαν ή σκοτώθηκαν σε μάχες ή (αυτο)εξορίστηκαν. Η μοναδική επανάσταση της περιόδου, που όχι μόνο πέτυχε αλλά οδήγησε και στην ίδρυση ανεξάρτητου εθνικού κράτους, ήταν η ελληνική.
Μεγάλος αριθμός Ιταλών επαναστατών πατριωτών, καρμπονάρων και τεκτόνων, αλλά και βετεράνων των ναπολεόντειων πολέμων, εγκατέλειψε τότε την Ιταλία και κατέφυγε στην Ελλάδα. Οι περισσότεροι σκοτώθηκαν σε μάχες (π.χ. οι Πιέτρο Ταρέλα και Αντρέα Ντάνια στη μάχη του Πέτα ή ο κόμης Σανταρόζα στη Σφακτηρία), αρρώστησαν και έχασαν τη ζωή τους (Πιέτρο Γκάμπα) ή εγκατέλειψαν την Ελλάδα τόσο απελπισμένοι όσο ήταν και όταν εγκατέλειπαν την Ιταλία. Ενας από τους τελευταίους ήταν ο Βιντσέντζο Γκαλίνα.
Ο Γκαλίνα ήταν έμπορος στη Ραβέννα, είχε μεγάλη εμπλοκή στον ελευθεροτεκτονισμό, ήταν ο ηγέτης των καρμπονάρων και των φιλελεύθερων αστών της πόλης. Συνεργαζόταν με τον νεαρό κόμη Πιέτρο Γκάμπα. Ο Γκάμπα ήταν αδελφός της ερωμένης του Μπάιρον, Τερέζας Γκουιτσιόλι και στενός φίλος του Μπάιρον – θα τον συνοδεύσει στην Ελλάδα και θα είναι ο εκδότης του Telegrafo Greco. Μέσω του Γκάμπα ο Γκαλίνα γνώρισε τον Μπάιρον και τον μύησε στη συνωμοσία που ετοίμαζαν οι καρμπονάροι της Ρωμανίας, δηλαδή της Μπολόνιας, της Ραβέννας, της Τσεζένα και άλλων μικρότερων πόλεων. Μόλις είχε ξεσπάσει η επανάσταση στη Νάπολη, ετοιμάζονταν εξεγέρσεις στη βόρεια Ιταλία και στο κέντρο της χερσονήσου οι Ιταλοί πατριώτες δεν έβλεπαν την ώρα να δράσουν. Ηθελαν να αναλάβουν πρωτοβουλίες πριν τους επιβληθούν τετελεσμένα από τους συμπατριώτες τους στον βορρά και τον νότο της χερσονήσου.
Η αυτοκρατορία αντεπιτίθεται
Ομως, πολύ σύντομα ξεκίνησε η αντεπίθεση της Ιερής Συμμαχίας. Στα τέλη Αυγούστου του 1820 ο αυστριακός στρατός είχε στρατοπεδεύσει στον ποταμό Πάδο, 80 χλμ. από τη Ραβέννα και ο Μπάιρον έγραφε στον εκδότη του Τζον Μάρεϊ πως αν δεν περνούσαν το ποτάμι οι Ούννοι (οι Αυστριακοί) θα ξεσπούσε εξέγερση, αλλά ότι ήταν πιθανόν να ξεσπούσε ακόμη κι αν οι Αυστριακοί αποφάσιζαν να περάσουν το ποτάμι, να διασχίσουν τα παπικά εδάφη για να καταπνίξουν την επανάσταση στη Νάπολη – όπως και τελικώς έγινε. Ομως, οι καρμπονάροι της περιοχής δεν κινήθηκαν ποτέ. Οι επικεφαλής των ομάδων από τις διάφορες πόλεις ήταν φοβισμένοι. Από την άλλη, δεν έβλεπαν μεγάλο ενθουσιασμό στους συμπατριώτες τους, ιδίως στην Μπολόνια και επιπλέον φοβούνταν τον αυστριακό στρατό και την αστυνομία του παπικού κράτους.
Ολες οι πληροφορίες για όσα συνέβησαν εκείνες τις ημέρες στη Ραβέννα βρίσκονται σήμερα στα κρατικά αρχεία της Ρώμης, που έχουν παραλάβει τους σχετικούς φακέλους από το Βατικανό. Βρήκα εκεί τους αστυνομικούς φακέλους των συνωμοτών, τις εξαντλητικές ανακρίσεις των αυστριακών αρχών, τη δικογραφία από τη δίκη τους το 1825.
Ο Ιταλός είχε μυήσει τον Μπάιρον στη συνωμοσία των καρμπονάρων της Ρωμανίας, που τελικά κατέληξε σε φιάσκο.
Ο Γκαλίνα ήταν ο πιο φανατικός από όλους, ανυπόμονος, υπεραισιόδοξος, πιεστικός. Ισχυρίζεται στις μυστικές συναντήσεις πως ολόκληρη η Ραβέννα είναι έτοιμη να εξεγερθεί («έχουμε πολλούς κυνηγούς στην περιοχή που διαθέτουν όπλα και σφαίρες και είναι πανέτοιμοι»). Η ομάδα του ονομάζεται οι «Αμερικάνοι» γιατί συχνάζουν σε μια ταβέρνα με το όνομα «Αμερικάνο» («Οι “Αμερικάνοι” είναι έτοιμοι να ξεσηκωθούν πρώτοι», παρατηρεί η μυστική αστυνομία). Ο Γκάμπα είναι, κατά κάποιον τρόπο, βοηθός και εκπρόσωπος του Γκαλίνα, αν και ο πατέρας του, ο κόμης Ρουτζέρο Γκάμπα, προσπαθεί να τον συνετίσει.
Ο ενθουσιασμός και ο «Αγγλος λόρδος»
Ο Γκαλίνα δεν υποχωρεί, παρά το γεγονός πως εκτός από τη Ραβέννα, κανείς δεν φαίνεται να είναι πρόθυμος για μια τόσο ριψοκίνδυνη περιπέτεια. Οι Αρχές τούς παρακολουθούν στενά και γνωρίζουν πως ο Γκαλίνα και ο Γκάμπα συνεργάζονται με τον «Αγγλο λόρδο». Αν και φαίνεται το κέντρο της συνωμοσίας να είναι η Μπολόνια, η μυστική αστυνομία παρατηρεί πως στη Ραβέννα «πολλοί νεαροί κρατούν πάνω τους κρυμμένες στα καπέλα τους μικρές κάρτες με το έμβλημα της Ελευθερίας».
Καθώς ο Αύγουστος πλησιάζει στο τέλος του και οι Αυστριακοί δεν έχουν κινηθεί, ο Γκαλίνα τους πιέζει να βιαστούν γιατί στις αρχές Σεπτεμβρίου θα συγκεντρωθούν χρήματα στις κυβερνητικές υπηρεσίες προερχόμενα από τη φορολογία και είναι καλή ευκαιρία να τα αρπάξουν πριν οι Αρχές τα στείλουν στη Ρώμη. Από την άλλη, οι παπικές αρχές διστάζουν να τους συλλάβουν γιατί φοβούνται πως δεν θα βρουν πάνω τους αρκετά ενοχοποιητικά στοιχεία και θα πρέπει να τους αφήσουν ελεύθερους. Τον Δεκέμβριο του 1820 δολοφονείται ο επικεφαλής της παπικής φρουράς στη Ραβέννα, έξω από το σπίτι του Μπάιρον, αλλά ούτε αυτό τους πτοεί. Τον Ιανουάριο του 1821 ο Μπάιρον έχει αναλάβει τα ηνία. Διαβεβαιώνει τον Γκάμπα και τον Γκαλίνα πως αν χρειαστεί μπορούν να συγκεντρωθούν όλοι οι φιλελεύθεροι στο σπίτι του. Οταν στις 29 Ιανουαρίου θα βγει μια βόλτα με το άλογό του στο δάσος, έξω από την πόλη, θα πέσει πάνω σε μια ομάδα οπλισμένων ανδρών που τραγουδούν με όλη τους τη δύναμη, στη διάλεκτο της Ρωμανίας, sem tutti soldat per la liberta («είμαστε όλοι στρατιώτες της ελευθερίας»). Σταματούν όταν βλέπουν τον Μπάιρον για να τον επευφημήσουν.
Παρά τις προσπάθειες του Γκαλίνα και του Μπάιρον, η υπόθεση κατέληξε σε φιάσκο. Συνελήφθησαν όλοι και τους ζητήθηκε να εγκαταλείψουν την πόλη μέχρι τον Ιούλιο του 1821. Τον Μπάιρον δεν τόλμησε να τον πειράξει κανείς, αλλά του έδειξαν πως είναι ανεπιθύμητος – τελικώς έφυγε τον Οκτώβριο. Ο Γκαλίνα πέρασε στην Κέρκυρα κι από εκεί έφτασε στο Μεσολόγγι, όπου και γνώρισε τον Μαυροκορδάτο που μόλις είχε εγκατασταθεί. Ομως, όσοι καρμπονάροι έκαναν το λάθος να παραμείνουν στη Ραβέννα, καθησυχασμένοι από την ήπια αντίδραση των Αρχών, μετάνιωσαν αργότερα. Με την είσοδο των αυστριακών στρατευμάτων συνελήφθησαν, ανακρίθηκαν εξοντωτικά και τελικά καταδικάστηκαν σε θάνατο από τον καρδινάλιο Ριβαρόλα τον Αύγουστο του 1825 – η ποινή τους μετατράπηκε σε 25ετή κάθειρξη. Ο Ριβαρόλα κάλεσε τον Γκαλίνα και τους άλλους εξόριστους να επιστρέψουν και να δεχθούν τους αυστηρούς όρους της αμνηστίας.
Ο Γκαλίνα, όμως, είχε ήδη δοξαστεί στην Ελλάδα. Το καλοκαίρι του 1822 οι ευρωπαϊκές εφημερίδες αναπαρήγαγαν ένα κείμενο που είχε γράψει ο ίδιος, λίγο μετά την Επίδαυρο. Οχι μόνο τονιζόταν ο ρόλος του στη συγγραφή του Συντάγματος, αλλά και η θέση του στο νέο ελληνικό επαναστατικό κράτος. Ως γενικός γραμματέας στο υπουργείο Εξωτερικών, ήταν, ουσιαστικά, ο στενότερος συνεργάτης του Νέγρη. Η ελληνική διοίκηση, μάλιστα, τον είχε τιμήσει με το να τον συμπεριλάβει, ουσιαστικά, σε όσους θα ελάμβαναν ένα ειδικό μετάλλιο για τη συμμετοχή τους στην εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, δηλαδή στους «ιδρυτές» του ελληνικού κράτους!
Τις ημέρες που δημοσιεύονταν τα υμνητικά άρθρα στις ευρωπαϊκές εφημερίδες, οι Αρχές του παπικού κράτους συνελάμβαναν τους συντρόφους του, ενώ ο Γκαλίνα ετοιμαζόταν να επισκεφθεί την Αθήνα. Ομως, όταν έγινε γνωστή η επέλαση του Δράμαλη προς τον Ισθμό, ο πανικός ήταν τόσο γενικευμένος που τα πάντα διαλύθηκαν μέσα σε μερικές ημέρες. Ο Γκαλίνα κατέφυγε στην Αίγινα σε άθλια κατάσταση κι από εκεί στη Σύρο, απ’ όπου λίγο αργότερα εγκατέλειψε την Ελλάδα για την Κριμαία, ακολουθώντας έναν Ολλανδό έμπορο ως γραμματικός.
Στις 6 Απριλίου 1823 έγραψε στον Μαυροκορδάτο από το λοιμοκαθαρτήριο στη Θεοδοσία της Κριμαίας, τις λεπτομέρειες της περιπέτειάς του. «Ηθελα να έρθω στο Μεσολόγγι για να βρεθώ μαζί σας, αλλά δεν είχα τα μέσα». Το τελευταίο νέο απ’ τον Γκαλίνα είναι μια συστατική επιστολή που απευθύνεται στον Μαυροκορδάτο (μέσω Χρ. Κλονάρη) για τον εθελοντή ταγματάρχη Λαμπέρ από τη Σιλεσία, το 1824. Από εκεί και πέρα χάνονται τα ίχνη του.
Επαναστάτης ή τυχοδιώκτης;
Συγκέντρωσα διάφορες πληροφορίες, αλλά είναι όλες επισφαλείς. Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, μετά τη Ρωσία πέρασε από την Κωνσταντινούπολη, αιχμαλωτίστηκε από πειρατές και κατέληξε γραμματέας του Μεχμέτ Αλή, του πασά της Αιγύπτου και πατέρα του Ιμπραήμ – πολύ μετά το τέλος της ελληνικής Επανάστασης. Σε ένα ταξίδι του προς τη Μέση Ανατολή, πέθανε στο Χαλέπι τον Μάιο του 1842. Αλλά ούτε αυτό είναι βέβαιο.
Το 1848 ένας Βιντσέντζο Γκαλίνα βρίσκεται στο Λιβόρνο ως πρόξενος του Βασιλείου των Δύο Σικελιών και έχει συνεχή αλληλογραφία, μέχρι το 1862, με πρωταγωνιστές του ιταλικού αγώνα για ανεξαρτησία, τον Ντανιέλε Μανίν και τον Τζουζέπε λα Φαρίνα, που φαίνεται να τον εμπιστεύονται. Είναι άραγε το ίδιο πρόσωπο;
Αλλά μια απορία που είχα εγώ (και οι Αυστριακοί ανακριτές) λύθηκε. Γιατί ο Γκαλίνα ήταν ο επισπεύδων της εξέγερσης στη Ρωμανία τον Αύγουστο του 1820; Γιατί δεν λογάριαζε τους κινδύνους και φερόταν τόσο επιπόλαια; Μια πιθανή απάντηση ανακάλυψα στα δικαστικά αρχεία της εποχής. Στις 24 Ιουλίου 1820 ο Γκαλίνα είχε χάσει μια δικαστική διαμάχη στο Εμποροδικείο και έπρεπε να πληρώσει διάφορα ποσά στους αντιδίκους του. Πιθανόν απελπισμένος, επειδή πτώχευσε, δεν είχε πλέον κάτι να χάσει.
*Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής και διευθυντής του Εργαστηρίου Πολιτικής και Θεσμικής Θεωρίας και Ιστορίας των Ιδεών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ευχαριστεί ιδιαίτερα για την πολύτιμη βοήθειά τους στην έρευνά του, την προϊσταμένη του Archivio di Stato di Roma, δρα Claudia Ambrosio και τις υποψ. διδακτόρισσες Σοφία Πίλουρη και Margherita Pinzani.
