Διασώζονται ποικίλα ανέκδοτα από την εποχή του Μπρέζνιεφ. Σε ένα από αυτά, ο Λεονίντ Ιλίτς και τα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος επισκέπτονταν κάποια εικαστική έκθεση. Πώς –τον ρώτησαν– θα αξιολογούσε ο γενικός γραμματέας τα έργα που εκτίθεντο; «Πολύ ενδιαφέροντα», αποκρίθηκε, «αλλά ας ακούσουμε πρώτα τι σκέφτονται στην κορυφή». Ανιαρός ή διακριτικός; Ορθός ο χαρακτηρισμός των δεκαοκτώ χρόνων διακυβέρνησής του ως περιόδου «στασιμότητας» – το «ζαστόι» το οποίο χρησιμοποιήθηκε ολοένα και περισσότερο από τους κύκλους του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ για να δυσφημήσουν τον Μπρέζνιεφ και τις πολιτικές του;
Στόχος η «συναίνεση»
Και όμως το παρελθόν του Μπρέζνιεφ δεν ήταν άχρωμο. Στην πρόσφατη βιογραφία της, η Σουζάνε Σάτενμπεργκ περιγράφει πως ο νέος Μπρέζνιεφ είχε πάθος για την ποίηση, και ιδιαίτερα για την πρωτοπορία του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, αλλά και για το θέατρο. Επιβίωσε την περίοδο της κολεκτιβοποίησης, εκπαιδεύτηκε και αγωνίστηκε, φτάνοντας στον βαθμό του ταγματάρχη κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μια τροχιά χαρακτηριστική των ευκαιριών που προσφέρθηκαν σε νέους της εργατικής τάξης από το νεοσύστατο σοβιετικό κράτος. Μέλος του Πολίτμπιρο από το 1957, ο Μπρέζνιεφ θα αντικαταστήσει τον Νικίτα Χρουστσόφ ως πρώτος γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1964. Ωστόσο, ο Μπρέζνιεφ πάσχιζε να κυβερνήσει συναινετικά, και η συναίνεση που επιδίωκε ήταν με τη μεταπολεμική γενιά των αξιωματούχων του κόμματος, με τα λεγόμενα «στελέχη». Ο Μπρέζνιεφ ήταν αυτός που έφερε κάποια σταθερότητα μετά τα ταραγμένα χρόνια των Στάλιν και Χρουστσόφ.
Η σταθερότητα επεκτάθηκε πέραν των «στελεχών». Διαφαίνεται μια ανεπίσημη «μικρή συμφωνία» –περιγραφή ενός άγραφου κοινωνικού συμβολαίου, στο οποίο το καθεστώς προέβλεπε κάποιο καθορισμένο βιοτικό επίπεδο και κάποια περιορισμένη ελευθερία– μεταξύ ενός μέρους του σοβιετικού αστικού πληθυσμού και των Αρχών. Επιπλέον, μορφές ενίοτε παράνομων ιδιωτικών δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένων άτυπων συναλλαγών, έγιναν ευρέως αποδεκτές. Ολα αυτά υπό την προϋπόθεση ότι οι επωφελούμενοι δεν αμφισβητούσαν τη νομιμότητα του μονοκομματικού καθεστώτος. Οι εορτασμοί του «Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου» που απογειώθηκαν στα χρόνια του Μπρέζνιεφ απέβλεπαν και αυτοί στη νομιμοποίηση του συστήματος. Πριν από μία δεκαετία, όταν ο συγγραφέας του παρόντος άρθρου αποτάθηκε σε μια ομάδα ηλικιωμένων στην κεντρική Ουκρανία με την ερώτηση ποιον θα θεωρούσαν τον αγαπημένο τους ηγέτη, συναίνεσαν στο πρόσωπο του Μπρέζνιεφ.
Πολιτική εκρωσισμού και συστηματικές διώξεις στην Ουκρανία
Οπως ο Χρουστσόφ, έτσι και ο Μπρέζνιεφ γεννήθηκε στην Ουκρανία στην περιοχή της σημερινής πόλης Ντνίπρο. Ο Μπρέζνιεφ προωθούσε την οικονομική και τη στρατιωτική ανάπτυξη της Ουκρανίας, η οποία μετετράπη σε περιοχή ζωτικής σημασίας για το στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα σε μια εποχή αυξημένων στρατιωτικών δαπανών. Ουκρανικά δίκτυα, και συγκεκριμένα το «τζάκι του Ντνιεπροπετρόβσκ» με το οποίο ήταν συνδεδεμένος ο Μπρέζνιεφ, έπαιξαν κυρίαρχο ρόλο στη διακυβέρνηση της Ενωσης. Ταυτόχρονα όμως αυξήθηκαν και οι διώξεις Ουκρανών. Επί Χρουστσόφ, ο Πέτρο Σέλεστ, ως πρώτος γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας, είχε προσπαθήσει να εξασφαλίσει για την Ουκρανία έναν βαθμό οικονομικής και πολιτιστικής αποκέντρωσης –προωθώντας, μεταξύ άλλων, την ουκρανική γλώσσα–, μέρος μιας μερικώς επιτυχούς απόπειρας να αυξηθεί η αποδοχή του Κομμουνιστικού Κόμματος μεταξύ των Ουκρανών.
Το 1972 ο Σέλεστ αντικαταστάθηκε από άνθρωπο του Μπρέζνιεφ, επίσης από την πόλη Ντνίπρο, τον Βολοντίμιρ Σερμπίτσκι, ο οποίος ακολούθησε μια πολιτική εκρωσισμού. Σημαντικό μέρος των πολιτικών αντιφρονούντων στις φυλακές και στα ψυχιατρεία των δεκαετιών του 1970 και του 1980 υπήρξαν στην πραγματικότητα Ουκρανοί. Παρόλο που οι διώξεις δεν μπορούν να συγκριθούν με τις θηριωδίες των σταλινικών χρόνων, υπήρχαν χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι σε φυλακές και ιδρύματα. Και το κράτος παρακολουθούσε τα πάντα. Τόσο στην Ουκρανία όσο και αλλού, το ενδιαφέρον για γηγενείς παραδόσεις και θρησκεία αυξανόταν μεταξύ μορφωμένων πολιτών. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 ξεκίνησε λοιπόν νέα αντιθρησκευτική εκστρατεία. Οπως και επί Χρουστσόφ, η νέα εκστρατεία επηρέασε δυσανάλογα την Ουκρανία, καθώς αυτή ήταν η περιοχή όπου πολλές εκκλησίες είχαν επαναλειτουργήσει κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλη συμβολή του Σερμπίτσκι ήταν η επιτάχυνση της μετάβασης στην πυρηνική ενέργεια στην Ουκρανία, πολιτική που οδήγησε στα γεγονότα του Τσερνόμπιλ το 1986.
Η αντιφατική κληρονομιά
Τα επιτεύγματα της Σοβιετικής Ενωσης στον τομέα της εκπαίδευσης, της εξερεύνησης του Διαστήματος, της αεροπορίας, της ναυπήγησης, της κατασκευής σιδηροδρόμων, της παραγωγής ενέργειας, της μαζικής στέγασης και αλλού πρέπει να εξισορροπηθούν με το γεγονός ότι το οικονομικό σύστημα απέτυχε στο να παρέχει κίνητρα για τη μετατροπή προηγμένης τεχνολογίας σε εμπορικά βιώσιμα και επιθυμητά προϊόντα. Υπήρχαν εξαιρέσεις – ανάμεσά τους τα υδροπτέρυγα «Ρακέτα» και «Βοσχόντ», που κατασκευάστηκαν για τους ποταμούς της Σοβιετικής Ενωσης, αλλά αργότερα επρόκειτο να παίξουν επωφελή ρόλο συνδέοντας ελληνικά νησιά με την ηπειρωτική χώρα. Αυτές οι σοβιετικές μηχανές είναι ακόμη γνωστές ως «ιπτάμενα δελφίνια». Μια οικονομία η οποία εξαρτιόταν όλο και περισσότερο από την πρωτογενή παραγωγή (πετρέλαιο, αέριο) προξένησε και τερατώδεις περιβαλλοντικές καταστροφές, οδηγώντας συνάμα και σε περιβαλλοντικές ανησυχίες που διαφαίνονται σε ταινίες της εποχής, όπως το «Πλάι στη λίμνη» (Βαϊκάλη στην προκειμένη περίπτωση) του Σεργκέι Γερασίμοφ. Υπήρξαν και άλλες κατηγορίες σοβιετικών μηχανοκίνητων. Για κάποια διαστήματα –ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του φιάσκου στο Βιετνάμ– ο Μπρέζνιεφ φάνηκε ως ικανός διαχειριστής της αντιπαράθεσης για επιρροή στον αναπτυσσόμενο κόσμο, με άλλα λόγια του Ψυχρού Πολέμου. Αλλά ο Μπρέζνιεφ ήταν και ο ηγέτης που διέταξε να εισβάλουν τα τανκς του Ανατολικού Μπλοκ στην Τσεχοσλοβακία το 1968. Ενας ευφημισμός που χρησιμοποιήθηκε ως περιγραφή της εισβολής και των συνεπειών της ήταν «ομαλοποίηση». Διακηρύχθηκε μάλιστα το «Δόγμα Μπρέζνιεφ», βάσει του οποίου η Σοβιετική Ενωση είχε το δικαίωμα να επέμβει στρατιωτικά σε οποιαδήποτε σοσιαλιστική χώρα της Ευρώπης δεχόταν απειλές. Και ο γηράσκων Μπρέζνιεφ έστειλε σοβιετικά στρατεύματα και στο Αφγανιστάν το 1979.
Στα θετικά μπορούμε να μετρήσουμε την πολιτική «χαλάρωσης» που χαρακτήριζε τις σχέσεις Σοβιετικής Ενωσης – ΗΠΑ μεταξύ 1969 και 1979 και, επίσης, τις Συμφωνίες του Ελσίνκι του 1975, οι οποίες επισήμως αναγνώρισαν τα ανθρώπινα δικαιώματα ως θεμιτό πεδίο στις διεθνείς σχέσεις. Αντιφρονούντες χρησιμοποίησαν τις Συμφωνίες του Ελσίνκι για να επικρίνουν τις καταπιεστικές πολιτικές του καθεστώτος. Αλλά καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου η Σοβιετική Ενωση επωφελούνταν από τη δομική θέση της ως εναλλακτικής δύναμης, αντίθετης στους χειρισμούς των ΗΠΑ. Το ανέκδοτο με το οποίο ξεκίνησε το παρόν άρθρο προέρχεται από το έργο του ανθρωπολόγου Αλεξέι Γουρτσάκ «Ολα υπήρχαν για πάντα, μέχρι που δεν υπήρχαν πια», βιβλίο το οποίο περιγράφει τη μεταχείριση της γλώσσας στην ύστερη σοβιετική κοινωνία. Λόγια και παραστάσεις παρέμειναν σταθερές, αλλά έπαψαν να σηματοδοτούν πεποιθήσεις. Συνθήκες αντιφατικές και μη βιώσιμες «ομαλοποιήθηκαν». Κάποιοι ποιητές ένιωθαν τις αλλαγές που κρύβονταν κάτω από το σκηνικό της σταθερότητας – ο κορυφαίος βάρδος της εποχής Βλαντιμίρ Βισότσκι έγραψε τους παρακάτω στίχους για να σατιρίσει τον με αριστοκρατική αμφίεση ντυμένο κυνηγό λύκων, γενικό γραμματέα του κόμματος: «Τα πόδια και τα σαγόνια μας γρήγορα / Γιατί, αρχηγέ, απάντησέ μου / Πιεσμένοι, ορμούμε προς τον πυροβολισμό». Και συνεχίζει «Γιατί δεν επιχειρούμε να υπερβούμε την απαγόρευση;». Ενας λαός πιεσμένος, παραιτημένος, σε ένα κράτος ατελείωτο – και ταυτόχρονα έτοιμο από καιρό σαν τραπουλόχαρτο να πέσει.
*Ο κ. Γιάννης Καρράς είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
*Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
