Από το 1982, η 28η Οκτωβρίου θα είχε και για την Ισπανία μια μεγάλη συμβολική σημασία: η μεγάλη νίκη των σοσιαλιστών έπειτα από σχεδόν μισόν αιώνα (46 χρόνια) θα σφράγιζε και πολιτικά το τέλος της μετάβασης στη δημοκρατία και θα σήμαινε τη μακρά πολιτική κυριαρχία τους. Πώς όμως επήλθε αυτό το αποτέλεσμα;
Από το 1979 η κατάσταση για την κυβερνώσα Ενωση Δημοκρατικού Κέντρου (UCD) άρχισε να επιδεινώνεται συνεπεία διαφόρων παραγόντων. Από τη μία, η αύξηση της τρομοκρατικής δραστηριότητας της βασκικής ΕΤΑ, η οποία είχε ως αποτέλεσμα 77 νεκρούς το 1979 και 95 το 1980, και η αδυναμία της κυβέρνησης να την αντιμετωπίσει. Από την άλλη, η δυσαρέσκεια των νοσταλγών του φρανκικού καθεστώτος για τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις του πρωθυπουργού Σουάρεθ είχε ως συνέπεια τη συνωμοσία που θα οδηγούσε στο αποτυχημένο πραξικόπημα της 23ης Φεβρουαρίου 1981.
Η οικονομική κατάσταση είχε επίσης αρχίσει να επιδεινώνεται μετά την ενεργειακή κρίση του 1979 και την αύξηση της τιμής του πετρελαίου. Κατά τη δεύτερη θητεία του Σουάρεθ, ο πληθωρισμός παρέμεινε στο 15% για αρκετά χρόνια, το δημόσιο έλλειμμα εκτοξεύτηκε από το 1,7% στο 6% και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της χώρας κατέγραψε καθαρό έλλειμμα 5 δισ. δολαρίων μέχρι το 1980. Η κρίση οδήγησε και σε απότομη αύξηση της ανεργίας, από 8,1% τον Μάρτιο του 1979 σε 13,4% τον Μάρτιο του 1981.
Η μεγάλη νίκη των σοσιαλιστών έπειτα από σχεδόν μισόν αιώνα σφράγισε και πολιτικά το τέλος της μετάβασης στη δημοκρατία.
H εντεινόμενη εσωτερική διχόνοια στην UCD, με την αυξανόμενη υπονόμευση της θέσης του Σουάρεθ, είχε επίσης συχνά ως αποτέλεσμα ο πρωθυπουργός να συγκρούεται με το κόμμα του, που ήταν ένας «δύσκολος» συνασπισμός ανόμοιων ιδεολογικών αποχρώσεων –σοσιαλδημοκράτες, συντηρητικοί, φιλελεύθεροι και χριστιανοδημοκράτες– σε ένα κόμμα που δημιουργήθηκε τεχνητά με μοναδικό σκοπό να διαχειριστεί τη μετάβαση στη δημοκρατία και τα μετέπειτά της. Οσο η δημοτικότητα της UCD στις δημοσκοπήσεις υποχωρούσε, αυξανόταν η εσωτερική ένταση. Η προϊούσα πολιτική απομόνωση και οι πιέσεις από στρατιωτικούς οδήγησαν τον Σουάρεθ να ανακοινώσει την παραίτησή του από πρωθυπουργός και αρχηγός του κόμματος στις 29 Ιανουαρίου 1981. Ως διάδοχός του προτάθηκε ο δεύτερος αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Οικονομίας, Λεοπόλδο Κάλβο Σοτέλο.
Αποσύνθεση UCD και πρόωρες εκλογές
Η βραχύβια θητεία του Κάλβο Σοτέλο σημαδεύτηκε από γεγονότα που συρρίκνωσαν περαιτέρω την UCD. Το σχίσμα στο κόμμα συνέχισε να μεγαλώνει και οι αποχωρήσεις αυξάνονταν ιδίως μετά την αποχώρηση του Φερνάντες Ορντόνιες, που δημιούργησε το Κόμμα Δημοκρατικής Δράσης (PAD). Εξαιτίας αυτών των αποχωρήσεων και διαφωνιών, η UCD άρχισε να έχει πρόβλημα στις ψηφοφορίες της Βουλής, με αποκορύφωμα την αποτυχία της να περάσει τον γενικό προϋπολογισμό του 1982. Ο ίδιος ο Σουάρεθ πραγματοποίησε μία από τις πιο εντυπωσιακές διασπάσεις, ιδρύοντας το Δημοκρατικό και Κοινωνικό Κέντρο (CDS) και ανακοινώνοντας την πρόθεσή του να κατέβει έτσι στις επόμενες γενικές εκλογές. Από την UCD αποσπάστηκε επίσης το νέο χριστιανοδημοκρατικό Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα (PDP) του Οσκαρ Αλθάγα, το οποίο θα κατέβαινε σε συνασπισμό με τη δεξιά Λαϊκή Συμμαχία (ΑΡ).
H UCD δοκιμάστηκε επίσης σκληρά σε διάφορες περιφερειακές εκλογές τη διετία 1981-82, όπου υπέστη απανωτές (και ορισμένες ταπεινωτικές) ήττες: στις 20 Οκτωβρίου 1981 στη Γαλικία (θεωρούμενη ως προπύργιό της) ηττήθηκε από τη Λαϊκή Συμμαχία. Ακολούθησε η κατάρρευση του κόμματος στις εκλογές της 23ης Μαΐου 1982 στην Ανδαλουσία, όπου πήρε μόνο το 13% των ψήφων (από 32% το 1979).
Αυτό ήταν το σημείο καμπής για την οριστική αποσύνθεση της UCD και την προκήρυξη πρόωρων εκλογών. Ο Κάλβο Σοτέλο ανακοίνωσε τον Ιούλιο του 1982 την πρόθεσή του να μην κατέβει ως υποψήφιος του κόμματός του για την πρωθυπουργία και παραιτήθηκε από την προεδρία της UCD, παραμένοντας πρωθυπουργός. Τον αντικατέστησε ως αρχηγός του κόμματος ο Λαντελίνο Λαβίγια, ο οποίος εξελέγη με ισχυρή εσωκομματική αντιπολίτευση. Oι συνεχείς διασπάσεις της UCD στα Κορτές (Βουλή) είχαν, μέχρι το καλοκαίρι του 1982, στερήσει από το κόμμα μια λειτουργική πλειοψηφία για να κυβερνήσει έως το τέλος της τετραετίας το 1983, αναγκάζοντας τον Κάλβο Σοτέλο να ανακοινώσει τη διάλυση των Κορτές και την προκήρυξη πρόωρων εκλογών για τις 28 Οκτωβρίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο μεσοδιάστημα έως τις εκλογές αποκαλύφθηκε και ματαιώθηκε ακόμα μία απόπειρα σκληροπυρηνικών στρατιωτικών να κάνουν πραξικόπημα στις 27 Οκτωβρίου, την αμέσως προηγούμενη ημέρα των εκλογών.
Πολυσυλλεκτική στρατηγική με «σοσιαλδημοκρατική» ατζέντα
Το Ισπανικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (PSOE) επικέντρωσε την εκστρατεία του στην προοπτική της πολιτικής αλλαγής. Σε αντίθεση με τις «αριστερές» καμπάνιες του 1977 και του 1979, το 1982 ακολούθησε μια στρατηγική πολυσυλλεκτικού κόμματος. Χρησιμοποίησε ένα ενιαίο, απλό και εύληπτο σύνθημα («Για την αλλαγή»), με σκοπό να απλοποιήσει το μήνυμά του, καθώς και να κερδίσει εμπιστοσύνη, επιδιώκοντας να απομακρυνθεί από την παραδοσιακή αριστερή του στάση και να απευθυνθεί σε ένα ευρύτερο εκλογικό σώμα, βάσει μιας «κεντρώας» πλατφόρμας. Το PSOE βασίστηκε επίσης στην ισχυρή και χαρισματική προσωπικότητα του νέου και άφθαρτου Φελίπε Γκονζάλεθ, για να δείξει μια εικόνα κομματικής ενότητας, σε αντίθεση με τις εσωτερικές διαμάχες της UCD.
Η προεκλογική ατζέντα του PSOE περιλάμβανε τη δημιουργία 800.000 θέσεων εργασίας, εθνικοποίηση των τραπεζών και μείωση της ηλικίας συνταξιοδότησης από τα 69 στα 64 έτη, καθώς και την καθιέρωση των 40 ωρών εργασίας την εβδομάδα. Πρότεινε επίσης ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών πολιτικών: αύξηση των φόρων για υψηλότερα εισοδήματα, αύξηση των χαμηλότερων συντάξεων, εθνικοποιήσεις, αύξηση του ελέγχου των επιχειρήσεων από τους εργαζομένους, επέκταση των επιδομάτων ανεργίας και μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων μέσω της κοινωνικής ασφάλισης. Μπορεί λοιπόν να ειπωθεί ότι το PSOE παρουσίασε για πρώτη φορά μια «σοσιαλδημοκρατική», μη «ριζοσπαστική» ατζέντα. Οσον αφορά το ΝΑΤΟ, το PSOE ήταν ένθερμος υποστηρικτής της εξόδου της Ισπανίας, αν και τελικά θα υπερασπιζόταν το «ναι» στο δημοψήφισμα του 1986 για την ένταξη στη Συμμαχία.
Η συμμετοχή ήταν 79,97%, η υψηλότερη που έχει καταγραφεί σε γενικές εκλογές στην Ισπανία μέχρι σήμερα. Το PSOE κέρδισε σαρωτική νίκη, με ποσοστό 48,1% των ψήφων και ισχυρή πλειοψηφία 202 από τις 350 έδρες – η καλύτερη ιστορική του επίδοση και η καλύτερη επίδοση οποιουδήποτε κόμματος σε ισπανικές βουλευτικές εκλογές. Η UCD κατέρρευσε, χάνοντας 157 έδρες και έπεσε στις 11, με 6,8% του ποσοστού από το 34,8% που είχε κερδίσει το 1979. Ο εν ενεργεία πρωθυπουργός Λεοπόλδο Κάλβο Σοτέλο έχασε την έδρα του – η μόνη φορά στην ισπανική Ιστορία που συνέβη κάτι τέτοιο σε εν ενεργεία πρωθυπουργό. Το CDS του Σουάρεθ περιορίστηκε στο 2,87% με μόνο 2 έδρες. Ο συνασπισμός AP-PDP κέρδισε ένα σημαντικό μέρος της προηγούμενης βάσης της UCD, γινόμενος αξιωματική αντιπολίτευση με 26,4% και 107 έδρες. Το κομμουνιστικό κόμμα (PCE) υπέστη κι αυτό μεγάλη ήττα, πέφτοντας από τις 23 έδρες σε 4 και με 4,02% του ποσοστού, από 10,8% το 1979. Αποτέλεσμα ήταν, χάνοντας το απαιτούμενο όριο του 5% και των 5 εδρών, να μην αποκτήσει δική του κοινοβουλευτική ομάδα.
Ριζική αναδιάταξη στην πολιτική σκηνή
Οι βουλευτικές εκλογές του Οκτωβρίου 1982 οδήγησαν σε μια σημαντική αναδιάταξη της ισπανικής πολιτικής σκηνής. Ενώ θεσμικά η μετάβαση στη δημοκρατία έληξε τον Δεκέμβριο του 1978 –μετά την έγκριση του Συντάγματος του 1978 σε δημοψήφισμα και την επακόλουθη υιοθέτησή του–, πολιτικά θεωρείται ότι έληξε με τις εκλογές του 1982. H απειλή στρατιωτικού πραξικοπήματος μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 23-F είχε ουσιαστικά τελειώσει.
Η συμμετοχή ήταν 79,97%, η υψηλότερη που έχει καταγραφεί σε γενικές εκλογές στην Ισπανία μέχρι σήμερα.
H UCD έπαψε ουσιαστικά να υπάρχει από τον Φεβρουάριο του 1983, όταν η ηγεσία αποφάσισε να διαλύσει το κόμμα, καθώς δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει τα αυξανόμενα χρέη. Για περισσότερο από μία δεκαετία οι Σοσιαλιστές θα κυριαρχούσαν στην ισπανική πολιτική, χωρίς κανένα άλλο κόμμα να έχει ρεαλιστικές πιθανότητες εκλογικής επικράτησης, γεγονός που οδήγησε αρκετούς σχολιαστές να υποστηρίξουν ότι η Ισπανία είχε μεταβεί σε ένα κομματικό σύστημα «μονοκρατορίας» του PSOE, η οποία θα παρέμενε αδιατάρακτη μέχρι το 1993, όταν το PSOE έγινε κυβέρνηση μειοψηφίας, παραμένοντας ωστόσο στην εξουσία για άλλα τρία χρόνια, μέχρι το 1996. Μέχρι σήμερα η παραμονή του Φελίπε Γκονζάλεθ στην εξουσία για όλο αυτό το παραπάνω διάστημα (τέσσερις θητείες, 14 χρόνια) παραμένει η μεγαλύτερη περίοδος συνεχούς διακυβέρνησης από δημοκρατικά εκλεγμένο πρωθυπουργό. Η δεξιά τοποθέτηση της Λαϊκής Συμμαχίας, οι επακόλουθες εσωτερικές κρίσεις και αλλαγές στην ηγεσία της, καθώς και η διαρκής και ανθεκτική δημοτικότητα του PSOE για πολλά χρόνια, είχαν αποτέλεσμα ότι η ΑΡ θα παρέμενε εκλογικά στάσιμη καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980. Η θέση της δεν θα βελτιωνόταν μέχρι την επανίδρυσή της ως Λαϊκό Κόμμα το 1989 και την ηγεσία του Χοσέ Μαρία Αθνάρ, η οποία τελικά έφερε το PP στην εξουσία το 1996.
Το αποτέλεσμα των εκλογών του 1982 εξασφάλισε μια πολιτική σταθερότητα που θα ευνοούσε την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων που ευαγγελίζονταν οι σοσιαλιστές. Επιπλέον, το εξαιρετικά υψηλό ποσοστό συμμετοχής (80%) θεωρήθηκε ως ισχυρή έκφραση της βούλησης των Ισπανών να απαλλαγούν οριστικά από το δικτατορικό παρελθόν, αλλά και τις ανασφάλειες της μεταβατικής περιόδου, και να στραφούν σε πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα τα οποία απασχολούσαν τότε τα ανεπτυγμένα δημοκρατικά κράτη της Δυτικής Ευρώπης.
*Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι teaching fellow στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ. Το βιβλίο του «Η ελληνική δημοκρατία και η χούντα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.
*Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
