Γεράσιμος Πιτζαμάνος – Ενας επαναστάτης της τέχνης και της ζωής

Για όσους παρακολούθησαν φέτος την τηλεοπτική σειρά Η μάγισσα, το 1817 είναι το έτος που ο γοητευτικός Έλληνας στρατιωτικός του ρωσικού στρατού Αντρέι από την Οδησσό, ένας μαχητής της Φιλικής Εταιρείας, κατεβαίνει στη Μάνη για να μυήσει τους Μανιάτες στην επαναστατική ιδέα, αντιμετωπίζοντας παράλληλα κάθε είδους δοκιμασίες στην προσωπική του ζωή. Προϊόν μυθοπλασίας; Πράγματι, αλλά την ταραγμένη εποχή των αρχών του 19ου αιώνα, αμέτρητοι ήταν οι Έλληνες που βίωσαν σκληρά διλήμματα, καθώς στις ζωές τους καθρεφτίστηκε η μεγάλη πολιτική και στρατιωτική ιστορία. Οι ιστορίες τους συχνά ξεπερνούν κάθε όριο της σημερινής φαντασίας. Αυτή είναι η περίπτωση του Κεφαλονίτη αρχιτέκτονα και ζωγράφου Γεράσιμου Πιτζαμάνου, που από τις Αυλές των ισχυρών της ναπολεόντειας Γαλλίας θα βρεθεί το 1821 κρυμμένος σε ένα μπαούλο του πλοίου που διέσωσε το σώμα του εθνομάρτυρα Γρηγορίου Ε΄ από τη φλεγόμενη Κωνσταντινούπολη, καταζητούμενος ως «επικίνδυνος» Φιλικός. Η μυθιστορηματική ζωή του διανύει το εκρηκτικό για τα Επτάνησα και τον Ελληνισμό πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα. Το τέλος της Ενετοκρατίας πυροδότησε μια ραγδαία εναλλαγή ξένων κυριαρχιών στα Επτάνησα: Γάλλοι ∆ημοκρατικοί (1797-1799) – «Επτάνησος Πολιτεία» με οθωμανική επικυριαρχία και ρωσική εγγύηση (1800-1807)· Γάλλοι Αυτοκρατορικοί (1807-1814) – «Ηνωμένο Κράτος των Επτά Νήσων» υπό βρετανική διακυβέρνηση (1815-1864). Τα Επτάνησα βρίσκονται ένα βήμα μπροστά από τον υπόλοιπο ελληνισμό στην κατάκτηση της πολιτικής αυτοδιάθεσης. Στον τουρκοκρατούμενο ελληνισμό ξεσπάει η Μεγάλη Επανάσταση του 1821. Είναι η αυγή μιας νέας εποχής! Υπήρξε καλλιτέχνης ισάξιος των κορυφαίων της ευρωπαϊκής σκηνής. Υπέγραφε ως «αρχαιολόγος, ζωγράφος, αρχιτέκτονας και μηχανικός» σε έναν κόσμο με αναγεννησιακά πρότυπα, όπου όρια στη γνώση και στο ωραίο δεν υπήρχαν. Υπήρξε και διανοούμενος του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισμού και πίστεψε στην αλλαγή του ίδιου, της κοινωνίας και του έθνους του «με την ευεργετική πνοή της ελευθερίας και του πολιτισμού». Αναδείχθηκε ταυτόχρονα ως ο πρώτος πανεπιστημιακός καθηγητής αρχιτεκτονικής στη νεότερη ελληνική ιστορία, αγαπητός προσωπογράφος της ανατέλλουσας αστικής τάξης των Επτανήσων, εισηγητής της κοσμικής χαρακτικής και της μεταλλιστικής τέχνης, αριστοτέχνης υδατογράφος ενδυματολογικών λευκωμάτων και αρχιτέκτονας της Αυλής του τσάρου Αλεξάνδρου. Οι λόγοι που δεν τον γνωρίζουμε είναι πολλοί: γιατί εργάστηκε στο εξωτερικό, γιατί ο κόσμος περνούσε κοσμογονικές πολιτικές αλλαγές και πολέμους, γιατί το έργο του έως έναν βαθμό οικειοποιήθηκαν άλλοι, γιατί έγινε ο σεισμός του 1953 στα Επτάνησα που γκρέμισε το οικογενειακό αρχοντικό και έθαψε τα αρχεία… Ο κυριότερος λόγος, όμως, είναι γιατί ήρθε σε σύγκρουση με την κοινωνική καθεστηκυία τάξη όπως διαμορφώθηκε από το απολυταρχικό και ανθελληνικό καθεστώς του Mέτλαντ (Th. Maitland) στα Επτάνησα των ετών 1815-1823. Τιμωρήθηκε με συστηματική διαγραφή της μνήμης του, μια ρωμαϊκή damnatio memoriae.

Σπουδές και αναγνώριση

Ο φτωχός νεαρός που «κέρδισε» το Prix de Rome.

Προερχόμενος ουσιαστικά από την αγωνιζόμενη αστική τάξη, ο Πιτζαμάνος είναι ο πρώτος Επτανήσιος που κατόρθωσε να ολοκληρώσει έναν πλήρη και τόσο επιτυχημένο κύκλο σπουδών στην κορυφαία Γαλλική Σχολή της Ρώμης.

Γεννημένος στο Αργοστόλι λίγο πριν από την πτώση της Ενετοκρατίας, καταγόταν από τη μεγάλη αριστοκρατική οικογένεια των Pizzamani, γνωστή και από το ομώνυμο μέγαρο στη Βενετία. Κλάδος αυτής της οικογένειας εγκαταστάθηκε στην Κρήτη, όπου αναδείχθηκε ο αγιογράφος Άγγελος Πιτζαμάνος του 15ου αιώνα, και μετά την κατάληψή της από τους Τούρκους πέρασε στα Επτάνησα. Ωστόσο, στα χρόνια του Γεράσιμου η οικογένεια έχει εκπέσει από τη Χρυσή Βίβλο (Libro d’Οro) της Κεφαλονιάς. Το αρχοντικό σπίτι στο Αργοστόλι συντηρείται από τον ιερέα πατέρα του και ερασιτέχνη αγιογράφο Βικέντιο Πιτζαμάνο, χάρη στις ιεροπραξίες που πραγματοποιεί στην οικογενειακή εκκλησία των Αγίων Αναργύρων.

Ο πατέρας του, μια ενδιαφέρουσα μορφή, ήταν πολιτικοποιημένος φιλελεύθερος. ∆εν δίστασε να πάρει και τα όπλα στο πλευρό των Ρώσων κατά τους Ρωσοτουρκικούς Πολέμους (1787-1795), κερδίζοντας και άδεια εγκατάστασης στην Οδησσό και το όνομα «Βίκτωρ». Αργότερα, κατά τον νέο Ρωσοτουρκικό Πόλεμο 1806-1807, πάλι βοήθησε στον ανεφοδιασμό, στην κατασκόπευση και τη μεταφορά στρατιωτών, παίρνοντας δίπλα του και τον εικοσάχρονο τότε Γεράσιμο.

Κατά τον βιογράφο του, Άνθιμο Μαζαράκη, ο Γεράσιμος πήρε μαθήματα από τον φιλελεύθερο πολιτικό Μαρίνο Πινιατώρο, «ανήρ φιλόσοφος, φιλόπατρις και ποιητής» με «αισθητικήν μάθησιν». Ως προς τα καλλιτεχνικά, περιγράφεται ως παιδί-θαύμα: «Καταγινόμενος εις την παιδικήν του διδασκαλίαν εγκατέλειπε πολλάκις πάσαν άλλη σπουδήν διά να παρατηρεί τον πατέρα του… Μόλις ήτον δεκαετής, όταν ήρχισε να μιμείται άνευ τινός οδηγίας και σπουδής τας δυσκολοτέρας φυσιογνωμίας». Σε ηλικία δεκάξι χρονών τα έργα του είχαν ήδη μια καλλιτεχνική ωριμότητα που δεν πρόδιδε την ηλικία του.

Η κλίση του στο σχέδιο τον οδήγησε στον στρατό. Το 1804, δεκαεπτά χρονών επί «Επτανήσου Πολιτείας», μια εντυπωσιακή προσωπογραφία Ρώσου αξιωματικού τού προσφέρει την ευκαιρία να ενταχθεί στο Σώμα Μηχανικών του στρατού ως σχεδιαστής οχυρώσεων και χαρτογράφος στη Ζάκυνθο. Εκεί λέγεται ότι θα πάρει κάποια μαθήματα ζωγραφικής από τον Νικόλαο Καντούνη.

Με τον ερχομό των Γάλλων Αυτοκρατορικών, ως λοχαγός πλέον θα αναλάβει επικεφαλής του τοπογραφικού γραφείου που οργανώνει ο διοικητής Μπερτιέ (C. Berthier) στην Κέρκυρα. Η περίοδος αυτή της γαλλικής διακυβέρνησης (1807-1814) καθόρισε αυτό που θα γινόταν ο Πιτζαμάνος, δίνοντάς του την ευκαιρία να χτίσει τα όνειρά του. Παρακολουθεί καλλιτεχνικά μαθήματα στην Ιονική Ακαδημία που ιδρύουν οι Γάλλοι στην Κέρκυρα και το 1809, μετά από μια επιτυχημένη αλλά άγνωστη διπλωματική αποστολή στον Αλή πασά της Ηπείρου, κερδίζει σπάνια, δεκαοκτάμηνη υποτροφία της Ιονίου Γερουσίας για σπουδές στη Γαλλική Ακαδημία της Ρώμης. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο Γάλλος διοικητής ∆ονζελό (Fr. Donzelot), σκοπός είναι «να σπουδάσει τις τέχνες του σχεδίου και της ζωγραφικής, και να γίνει κατόπιν καθηγητής τους στην πατρίδα του». Αλλά τίποτα δεν θα είναι εύκολο. Η διάρκεια των σπουδών εξαρτιόταν όχι μόνο από την πρόοδό του, αλλά και από την πολιτική απόφαση ανανέωσης της υποτροφίας και τη δυνατότητα σταθερής ροής χρηματοδότησης σε περίοδο στρατιωτικών αποκλεισμών.

Με τον τρόπο αυτόν έμμεσα «κερδίζει» το περίοπτο Bραβείο της Ρώμης (Grand Prix de Rome), που αποτελούσε έως τον 20ό αιώνα το ύψιστο επίπεδο σπουδών για επίλεκτους Γάλλους καλλιτέχνες. Οι υποψήφιοι σπουδαστές (ζωγράφοι, γλύπτες, αρχιτέκτονες, μουσικοί) έπρεπε να επιτύχουν σε έναν εξαιρετικά απαιτητικό διαγωνισμό στο Παρίσι με έπαθλο πενταετή υποτροφία στη Ρώμη, στη βίλα Medici. Οι εξετάσεις ήταν τόσο δύσκολες, ώστε κορυφαίοι καλλιτέχνες να έχουν αποτύχει πολλές φορές. Η δε παραμονή των επιτυχόντων στη Ρώμη κρινόταν κάθε έτος από τη διεύθυνση της σχολής αλλά και από την κρίση επιτροπών και κοινού μετά από εκθέσεις.

Ο Πιτζαμάνος δεν εισήχθη μέσω του γαλλικού διαγωνισμού. Μπήκε από το «παράθυρο» ως υπήκοος γαλλικής αποικίας, αλλά έμεινε με την αξία του, επιδεικνύοντας ταχύτατη εξέλιξη. Ο διευθυντής Λε Τιερ (G. G. Le Thière) τον επαινεί διαρκώς, επιδιώκοντας την επιμήκυνση του κύκλου σπουδών του. Από την αλληλογραφία του με τον διοικητή Επτανήσων, ∆ονζελό, παρακολουθούμε τι πραγματικά σήμαινε να σπουδάζει κάποιος στην κορυφαία αυτή σχολή:

«Η διορία των δεκαοκτώ μηνών είναι πολύ μικρό διάστημα για όλων των ειδών τις σπουδές που απαιτεί η δύσκολη τέχνη της ζωγραφικής. Οι υπότροφοι της γαλλικής κυβέρνησης βρίσκονται εδώ για πέντε έτη και, προτού αποκτήσουν αυτό το προνόμιο, οφείλουν μέσω δημόσιων διαγωνισμών να παράσχουν αποδείξεις ενός ταλέντου σχεδόν ολοκληρωμένου. Ο κ. Πιτζαμάνος, μαθητής σε μια χώρα που δεν παρέχει αυτά τα πρώτα μέσα εξέλιξης, έχει ανάγκη, για να το θέσω έτσι, να εμβαθύνει στα στοιχεία της τέχνης του. ∆ιακρίνεται από πολύ ζήλο και δείχνει ικανές δυνατότητες. Όμως, ό,τι και να γίνει, δεν θα καταφέρει να φέρει πίσω στην πατρίδα του ένα καλό αποτέλεσμα, αν δεν έχουμε την καλοσύνη να του παράσχουμε μια μεγαλύτερη διορία».

Πράγματι του δίνεται μια πρώτη παράταση τριών χρόνων για σπουδές στη ζωγραφική, έως το 1812. Ήδη από τον Οκτώβριο του 1810 ο Πιτζαμάνος είχε έτοιμα τα έργα της πρώτης του Αποστολής (Envoi). Τα έργα δηλαδή που στέλνονταν μία φορά τον χρόνο στην πατρίδα των νέων, για να εκτεθούν στο κοινό αποδεικνύοντας την πορεία των σπουδών. Αποτελούμενη από αντίγραφα έργων των G. Reni και Raphael, αρχιτεκτονικά σχέδια ενός θεάτρου και ενός ρωμαϊκού μαυσωλείου, θα φτάσει στην Κέρκυρα με τη βοήθεια του Παύλου Προσαλέντη (1784-1837), του περίοπτου γλύπτη της κερκυραϊκής αριστοκρατικής οικογένειας, ο οποίος θα αποτελεί πάντα το καλλιτεχνικό αντίβαρο του Πιτζαμάνου στην Κέρκυρα.

O διευθυντής εξηγεί τον ακαδημαϊκό σχεδιασμό της σχολής: «Μετά τα αντίγραφα, ζωγραφισμένα και σχεδιασμένα σύμφωνα με τις τεχνικές των μεγάλων δασκάλων, […] δεσμεύω τον κ. Πιτζαμάνο να είναι έτοιμος το επόμενο έτος [εν. 1811] να στείλει μελέτες εκ του φυσικού και κατόπιν δικές του συνθέσεις, διότι αυτή είναι η ενδεδειγμένη πορεία». Προσθέτει δε και ότι έχει ξεκινήσει να διδάσκεται και «τις βοηθητικές επιστήμες της ανατομίας, της αρχιτεκτονικής και της προοπτικής». Για τη δεύτερη αποστολή του δούλευε σε ζωγραφικό αντίγραφο της ∆ικαιοσύνης του Ραφαήλ από το Βατικανό. Όμως, το 1811 η Κέρκυρα αποκόπηκε από την Ιταλία λόγω του βρετανικού αποκλεισμού και τα εμβάσματα της υποτροφίας δεν μεταφέρονταν. Στον Πιτζαμάνο που αγωνιά, φως θα δώσει η διθυραμβική κριτική εφημερίδας της Ρώμης για τη ∆ικαιοσύνη. «Φιλοτεχνήθηκε με πολύ μεγάλη ικανότητα στο σχέδιο, στην έκφραση, στο ανάγλυφο, στην αλήθεια σε σχέση με το πρωτότυπο. Είναι ένα δημιούργημα που στο σύνολό του δείχνει πνεύμα, αποτελεσματικότητα, χρωματική συμφωνία και ενότητα».

Το 1812 είναι το έτος-σταθμός όπου στρέφεται πια στην αρχιτεκτονική. Αφορμή στάθηκε η άτυπη συμμετοχή του σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για θριαμβική αψίδα προς τιμήν του Ναπολέοντα, που οργανώνει η Ακαδημία του Αγίου Λουκά. Το αρχιτεκτονικό του σχέδιο, παρότι εκτός διαγωνιστικής διαδικασίας, εντυπωσίασε τόσο ώστε να γίνει δεκτός ως ακαδημαϊκός επί τιμή της Ακαδημίας, μετά από πρόταση του προέδρου της, του πανίσχυρου στα ναπολεόντεια καλλιτεχνικά πράγματα γλύπτη Antonio Canova. ∆ιαβάζουμε στο δίπλωμά του: «Έχοντας πλήρη συνείδηση της μοναδικής αξίας με την οποία είναι προικισμένος στην αρχιτεκτονική και στις σχετικές επιστήμες, ο επιφανής και διακεκριμένος κύριος Γεράσιμος Πιτσαμάνος εκ Κεφαλληνίας, κατά τη συνεδρία της 23ης ∆εκεμβρίου, [η Ακαδημία] τον ανακήρυξε παμψηφεί επί τιμή ακαδημαϊκό». Και οι τιμές από τους κορυφαίους ναπολεόντειους κύκλους δεν σταματούν, καθώς γίνεται μέλος της Παπικής Ρωμαϊκής Ακαδημίας της Αρχαιολογίας του Καπιτωλίου ανάμεσα σε επίτιμους ανταποκριτές, όπως οι Thorwaldsen, Klenze και Cockerell. Το 1813 θα παρασημοφορηθεί μάλιστα από το γαλλικό κράτος.

Βεβαίως και αποφασίζεται δεύτερη παράταση των σπουδών: τρία χρόνια για να εξειδικευθεί στην αρχιτεκτονική (1812-1815). Σύντομα, όμως, θα διακοπεί κάθε επικοινωνία με την Κέρκυρα. Ο Λε Τιερ φτάνει να ζητήσει άδεια από το υπουργείο Εσωτερικών να τον «διευκολύνει» η σχολή μέχρι να περάσουν οι «στιγμιαίες δυσκολίες», που όμως αποδείχθηκαν μόνιμες. Το διεθνές πολιτικό σκηνικό θα ανατραπεί, συμπαρασύροντας και τα Επτάνησα: στις 31 Μαρτίου 1814, οι Σύμμαχοι εισβάλλουν στο Παρίσι και ο Ναπολέων εξορίζεται. Επανέρχεται η δυναστεία των Βουρβώνων και η Γαλλία υποχρεώνεται να αποχωρήσει από το σύνολο των «απομεμακρυσμένων χωρών». Ο Πιτζαμάνος, που για λίγους μήνες επέστρεψε στην Κέρκυρα ως αρχιτέκτων – μηχανικός της νήσου Κερκύρας και καθηγητής στην ιδιωτική σχολή του Προσαλέντη, αναγκάζεται μετά την επέλευση των Άγγλων να καταφύγει στο Παρίσι. Η Γαλλία τελικά δεν τον εγκαταλείπει και με τον έναν ή τον άλλο τρόπο τον υποστηρίζει.

Για έναν χρόνο σπουδάζει στην Πολυτεχνική Σχολή του Παρισιού, τη σπουδαία σχολή που τότε μετεκπαίδευε και στρατιωτικούς του Μηχανικού. Μελετά επίσης κοντά στον αρχιτέκτονα Charles Percier (1764-1838), τον μεγάλο εκπρόσωπο του νεοκλασικού ρυθμού, που σήμερα ονομάζεται «αυτοκρατορικός και διευθυντηρίου».

Στο Παρίσι θα μείνει για έναν χρόνο και θα ζήσει από κοντά την τελική πτώση του Ναπολέοντα. Η νέα παρασημοφόρησή του από τον Λουδοβίκο ΙΗ΄ με τον Αστέρα του Αριστείου του Κρίνου (1815) θα συνοδευθεί κι από νέα υποτροφία, αυτή τη φορά από το υπουργείο Εσωτερικών της Γαλλίας. Επιστρέφει στη Ρώμη και έως το 1817 μένει και σιτίζεται στη βίλα Medici, προκειμένου να ολοκληρώσει τις σπουδές του στην αρχιτεκτονική και τη χαρακτική.

Ποιος κρύβεται πίσω από αυτή την εξέλιξη, παρά την αλλαγή καθεστώτος; Το χαρακτικό του Πιτζαμάνου με τον Καποδίστρια ως αρχαίο φιλόσοφο (Ρώμη 1816) και τίτλο Τεκμήριον σεβασμού και ευγνωμοσύνης αποκαλύπτει πολλά για τον ρόλο του Κερκυραίου πολιτικού, που συσπείρωνε γύρω του όλους τους φιλελεύθερους Επτανήσιους ενόψει του νέου βρετανικού καθεστώτος.

Στο Παρίσι ο Πιτζαμάνος θα συνδεθεί και με τον Αδαμάντιο Κοραή, ο οποίος το 1816 θα έγραφε στον Νεόφυτο Βάμβα, διευθυντή τότε της Σχολής της Χίου: «Ενθυμείσαι τον νέον Κεφαλλήνιον, ονομαζόμενον Πιτσαμάνον, τον οποίον σ’ έλεγα ότι επεθύμουν να κατοικήση εις Χίον, διά την οποίαν έχει επιστήμην των λογικών τεχνών (beaux arts). Μ’ έγραψεν από Ρώμης, όπου ευρίσκεται διά τελειοποίησιν των μαθημάτων του, πέμψας και την από αυτόν σκευασμένην εικόνα του Καποδιστρίου. Ολίγον έλειψε να τον γράψω (χωρίς να σας ερωτήσω) να έλθει αυτού… Παρά την επιστήμην είναι και με χρηστά ήθη στολισμένος ο νέος».

Ο πρώτος καθηγητής αρχιτεκτονικής του νεότερου ελληνισμού

Πώς κάνεις καριέρα στα Επτάνησα του Μέτλαντ;

Το 1817 επιστρέφει οριστικά στην πατρίδα, μετά από επτά χρόνια. Άραγε, καθισμένος στην πλώρη του πλοίου, αισιοδοξεί ή φοβάται;

Η περίπτωσή του είχε απασχολήσει τον υπουργό Εσωτερικών της Γαλλίας, ο οποίος, απορρίπτοντας τη νέα παράταση διαμονής στη Ρώμη, εξηγεί στον διευθυντή της σχολής: «Φαίνεται πως φοβάται μήπως δεν βρει εκεί την υποδοχή που θα έπρεπε να αρμόζει στα ταλέντα του. ∆εν μπορώ να συμμεριστώ την ανησυχία του. Οι Αρχές της χώρας του θα του δώσουν τη στήριξη και την προστασία τους».

Ο φόβος του ήταν δικαιολογημένος, αφού τα άλλοτε πανίσχυρα αριστοκρατικά κέντρα εξουσίας συσπειρώνονται γύρω από ένα βρετανοκρατούμενο ολοκληρωτικό καθεστώς με ανθελληνική πολιτική. «∆ράκοι και μάγισσες» παραμονεύουν για τον αυτοδημιούργητο καλλιτέχνη, αγαπημένο τέκνο της αντίπαλης Γαλλίας και των φιλελεύθερων Επτανησίων πέριξ του Καποδίστρια.

Η αρχική θερμότατη υποδοχή μοιάζει να διαψεύδει τους φόβους του. Ο Μαζαράκης γράφει: «Η προς αυτόν εύνοια εκ μέρους της Αυλής ηύξανεν ημέραν παρ’ ημέραν…». Τιμητικές εκδηλώσεις, πρόσκληση για συμμετοχή σε θεατρική παράσταση προς τιμήν του αρχιστράτηγου Άνταμ (Fr. Adam), πρόσκληση για περιήγηση σε Αθήνα και Κωνσταντινούπολη, στρατιωτική προαγωγή σε ταγματάρχη του Μηχανικού, υπόσχεση να αναλάβει την οργάνωση της ανώτατης αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης. Και βέβαια, πάντα υπάρχει το δέλεαρ του οικοδομικού προγράμματος που οργανώνει η νέα βρετανική κυβέρνηση. Πράγματι, ο Mέτλαντ γνωρίζει τις μεθόδους για να κρατήσει μακριά τα ενοχλητικά «ιθαγενή» στοιχεία και τα «συνεργάσιμα» κοντά του, ενόσω αντιμετωπίζει δύο αγκάθια: τις προειλημμένες αποφάσεις στη Συνθήκη των Παρισίων να δώσει Σύνταγμα και να ιδρύσει πανεπιστημιακό ίδρυμα.

Ο Πιτζαμάνος όμως έρχεται προετοιμασμένος. Στο portfolio του έχει προτάσεις αποτυπωμένες σε χαρακτικά, το νέο στα Επτάνησα εργαλείο διάδοσης ιδεών. Φέρνει αρχιτεκτονική πρόταση για το Πανεπιστήμιο, φέρνει μεγάλη διπλωματική μελέτη για απομαχικό νοσοκομείο στο Παρίσι (Invalides), φέρνει πρόταση για τον θυρεό και τα εμβλήματα του Ηνωμένου Κράτους των Επτά Νήσων, φέρνει την αλληγορική σύνθεση για το Σύνταγμα του 1817. Σε αυτό το Σύνταγμα στήριζαν οι φιλελεύθεροι Επτανήσιοι πέριξ του Καποδίστρια τις ελπίδες τους, για να διαψευστούν οικτρά.

Το νέο Σύνταγμα σήμανε δραματική οπισθοχώρηση σε ένα ολιγαρχικό σύστημα στον απόλυτο έλεγχο του ύπατου αρμοστή.

Η αλληγορική σύνθεση του Πιτζαμάνου, βασισμένη σε ανάγλυφο του Τόρβαλντσεν (Thorwaldsen) –συναδέλφου του στην Ακαδημία του Καπιτωλίου–, έμεινε μακριά από ενθουσιασμούς ή την ηχηρή προπαγάνδα. Πρόκειται για ένα διαχρονικό και οικουμενικό, νεοκλασικού ύφους έργο, που υμνεί την έννοια του Συντάγματος και την ελπίδα για ένα λαμπρό επτανησιακό μέλλον.

Αλλά η χρονιά του 1818 επιφύλασσε πολλά. Το θέμα της τραγικής πώλησης της Πάργας έμπαινε στην τελική ευθεία και ο Πιτζαμάνος θα αποδεχθεί την τιμητική πρόσκληση να συνοδεύσει σε ένα πεντάμηνο ταξίδι τον αρχιστράτηγο Άνταμ έως την Αθήνα, και από εκεί τον διπλωμάτη John Cartwright έως την Κωνσταντινούπολη. Η εφημερίδα Αθηνά της ελληνικής παροικίας του Παρισιού δημοσίευσε το ταξίδι του εκλεκτού «μαθητή του κ. Percier», ένα ταξίδι που αποτέλεσε σταθμό ζωής για τον Πιτζαμάνο.

Επιστρέφοντας, θα βρει τον διορισμό του ως καθηγητή πολιτικής αρχιτεκτονικής στη ∆ημόσια Σχολή της Κερκύρας και στην Ακαδημία Καλών Τεχνών (Ιούλιος 1818). Αυτά ήταν τα δύο ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα που οργάνωσε ο Μέτλαντ για να παρακάμψει τον σκόπελο της Συνθήκης των Παρισίων, που επέβαλε την ίδρυση ανώτατης σχολής εθνικής παιδείας. Αυτό ήταν το όραμα του λόρδου Γκίλφορντ (Fr. North, 5th Lord of Guilford), ήδη από το 1811, για ένα πανελλήνιο πανεπιστημιακό ίδρυμα ευρωπαϊκού βεληνεκούς. Ο Mέτλαντ, μην μπορώντας να παραβλέψει την πίεση του πανίσχυρου λόρδου, επιδίωξε να κλείσει το θέμα προχωρώντας σε αλλαγές στα προϋπάρχοντα εκπαιδευτικά πράγματα. Έτσι, στη ∆ημόσια Σχολή της Κερκύρας –γνωστή και ως Σχολή Τενέδου– που είχε ιδρύσει ο Καποδίστριας, θέλησε να δώσει χαρακτήρα ανώτατου ιδρύματος, εμπλουτίζοντας τον κύκλο σπουδών με καλλιτεχνικά μαθήματα. Η δε ιδιωτική καλλιτεχνική σχολή του Προσαλέντη αναβαθμίζεται σε ∆ημόσια Ακαδημία των Ωραίων Τεχνών.

Επιπλέον, το 1819 ο Πιτζαμάνος επιδεικνύει μια άλλη καλλιτεχνική του πλευρά. Σχεδιάζει τα κοστούμια στη μουσική-θεατρική παράσταση με τίτλο Η παρά Φαίαξιν άφιξις του Οδυσσέως, που οργανώνει ο φιλόμουσος αρχιστράτηγος Άνταμ στο θέατρο San Giacomo της Κέρκυρας.

Αλλά, αν όλα μοιάζουν ευοίωνα, τίποτε δεν ήταν πραγματικά. Ως προς τα εκπαιδευτικά, αρχίζει ένας υπόγειος πόλεμος από την Αυλή του Mέτλαντ. Ο καθηγητής καλλιγραφίας Αντώνιος Βίλλας τον καταγγέλλει για απουσίες και κλοπές εκπαιδευτικών εργαλείων. Ο βιογράφος Μαζαράκης, που γνώρισε όλους τους πρωταγωνιστές της ιστορίας, εξηγεί σιβυλλικά: «Αλλά η πολλή οικειότης του με τους κρατούντας ηρέθισε την ζηλότυπον ψυχή ραδιούργου τινός, όστις υπό το πρόσχημα προστασίας και φιλίας ειλικρινεστάτης κατέτρεχε συστηματικώς οποίον έβλεπε προσεγγίζοντα πάρα πολύ εις το είδωλον εις το οποίον αυτός είχε θυσιάσει τα ιερώτερα των αισθημάτων. ∆υσαρέσκειαι λοιπόν τινές εβίασαν αυτόν να εγκαταλείψει την Επτάνησον».

Να ήταν ο Βίλλας αυτός ο «ραδιούργος» ή κάποιος άλλος, ισχυρότερος στην κατεστημένη καλλιτεχνική και εκπαιδευτική ελίτ των Επτανήσων;

Το δεύτερο και πιο ουσιαστικό χτύπημα ήταν η απόρριψη όλων των προτάσεών του για τα μεγάλα δημόσια οικοδομικά προγράμματα, με πιο σημαντικά το Ανάκτορο των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου (1818-1823), που θα χρησίμευε ως κατοικία του αρμοστή και έδρα της Γερουσίας, και το Περιστύλιο προς τιμήν του Μέίτλαντ (1821).

Υλοποιούνται από ανθρώπους εμπιστοσύνης του αρμοστή, με συμμετοχή κυρίως Βρετανών και Μαλτέζων τεχνιτών. Και τα δύο σχεδιάζονται από τον στρατιωτικό μηχανικό Τζορτζ Ουίτμορ (George Whitmore), ενώ τη γλυπτική διακόσμηση αναλαμβάνει ο Προσαλέντης, καθιερωμένος αριστοκράτης γλύπτης, για τον οποίο ο Ουίτμορ θα γράψει πως «το εργαστήριό του ήταν το κέντρο για όσους αγαπούσαν ή υποκρίνονταν πως αγαπούσαν τις τέχνες»! Για τον δε Πιτζαμάνο σημειώνει σαρκαστικά: «Είχα έναν άλλο ανταγωνιστή, έναν Έλληνα που σπούδασε αρχιτεκτονική στη Ρώμη και αντλούσε τις χονδροειδείς φαντασιώσεις του από τα Λουτρά του Καρακάλλα και τα ρωμαϊκά παλάτια, που ωστόσο καθόλου δεν συνάδουν με την αγγλική αίσθηση της άνεσης. Αυτός ο Κύριος όμως εξαφανίστηκε όταν φάνηκε ότι τα σχέδιά του δεν συνάντησαν καμία εύνοια και άφησε το πεδίο ελεύθερο σ’ εμένα».

Τον Μάρτιο του 1820, καταφθάνει ο λόρδος Γκίλφορντ ως επιθεωρητής της εκπαίδευσης και το σχέδιο για ένα κτίριο που θα στέγαζε το επτανησιακό πανεπιστήμιο μπαίνει σε διάσκεψη. Η μελέτη του Πιτζαμάνου απορρίπτεται, καθώς επιλέγεται αυτή του Τζον Χιουλμ (John Hulme), βασισμένη στα πρόχειρα σχέδια του Τσαρλς Κόκερελ (Ch. R. Cockerell).

Η πρόταση Χιουλμ δεν θα υλοποιηθεί και η Ιόνιος Ακαδημία –όπως ονομάστηκε για να διακριθεί από την Ιονική Ακαδημία των Γάλλων– θα λειτουργήσει το 1824 φιλοξενούμενη σε προϋπάρχον κτήριο. Το δυστύχημα, όμως, ήταν ότι η αρχιτεκτονική δεν θα περιλαμβάνεται πλέον στον αρχικό κύκλο σπουδών της.

Ο Πιτζαμάνος λοιπόν, βλέποντας όλες τις πόρτες κλειστές, αποφασίζει να φύγει με μυστικό προορισμό τη Ρωσία, παίρνοντας προσχηματικά εξάμηνη αναρρωτική άδεια. Ένα γράμμα του Καποδίστρια από τη Λιουμπλιάνα, το 1820, μας αποκαλύπτει το σχέδιο που είχε ο ίδιος προτείνει στον προστατευόμενό του, με λεπτομερείς οδηγίες.

∆εν φεύγει όμως αμέσως για ένα πιο βέβαιο μέλλον. Καθυστερεί στην Κέρκυρα μέχρι τον Απρίλιο του 1820 τουλάχιστον, για να παίξει το τελευταίο του παράτολμο στοίχημα: να τοποθετήσει μια μικρή «βόμβα» στα θεμέλια του υποκριτικού εκπαιδευτικού οικοδομήματος Μέτλαντ· ένα βιβλίο!

Το βιβλίο ενός επαναστάτη καθηγητή

Το πρώτο θεωρητικό σύγγραμμα αρχιτεκτονικής στη νεότερη Ελλάδα.

Η έκδοση «∆οκίμιο Πολιτικής Αρχιτεκτονικής με μερικές γνώσεις κοινές για όλες τις Ωραίες Τέχνες» (Saggio d’architettura Civile con alcune cogni­zioni comuni a tutte le Belle Arti)», που εκδίδει ο Πιτζαμάνος το 1820, αποτελεί το πρώτο θεωρητικό σύγγραμμα της νεότερης Ελλάδας για τη διδασκαλία της αρχιτεκτονικής δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων. Γραμμένο στα ιταλικά, εκδίδεται από το Τυπογραφείο της Κυβερνήσεως ή της ∆ιοικήσεως στην Κέρκυρα με διευθυντή τον Πλάτωνα Πετρίδη, το μόνο τυπογραφείο που ο Mαίτλαντ επέτρεψε να λειτουργεί.

Το εισαγωγικό αυτό βιβλίο στην τέχνη και στην αρχιτεκτονική, για την εποχή του ήταν επαναστατικό, αφού υπέσκαπτε τη εκπαιδευτική θέση καταξιωμένων Ακαδημιών. Υποστήριζε την αισθησιοκρατική αρχή πως η αντίληψη της ομορφιάς ενυπάρχει στον άνθρωπο, και πως ρόλος της εκπαίδευσης είναι η αναγνώριση και συστηματοποίηση του ωραίου. Αρκούσε η παρατήρηση και μίμηση της φύσης με την εξάσκηση της λογικής αντί για την ασφυκτική αντιγραφή των Μεγάλων ∆ασκάλων του παρελθόντος.

Ήταν λοιπόν ένα εκρηκτικό βιβλίο στα θεμέλια κάθε καλλιτεχνικής σχολής αλλά και της καριέρας του Πιτζαμάνου, δεδομένου ότι ήταν αντικείμενο λογοκλοπής, μιας λογοκλοπής που έγινε όμως για όλους τους «σωστούς» λόγους!

Το  βιβλίο για την εποχή του ήταν επαναστατικό, αφού υπέσκαπτε τη εκπαιδευτική θέση καταξιωμένων Ακαδημιών.

∆εν άλλαξε ούτε καν τον τίτλο του βιβλίου, ίσως από σεβασμό στον συγγραφέα Giambattista Vinci (1772-1835), ο οποίος σε άλλη έκδοσή του έγραφε: «Πραγματικά, οι κακώς οργανωμένες και κατευθυνόμενες ακαδημίες φέρνουν μόνο κακό και προκατάληψη. […] Έχουν περάσει δύο αιώνες από τότε που η ζωγραφική, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική βρίσκονται σε απόγνωση και κατάθλιψη»! Ο Βίντσι ήταν ο ένας οπαδός του Ναπολέοντα που δήλωνε Ιακωβίνος, μηχανικός του στρατού στο τμήμα οχυρώσεων, με σπουδές στη Σχολή του San Luca και προστατευόμενος του Κανόβα.

Το βιβλίο του είχε απαγορευτεί και εξανάγκασε σε αλλαγές στο τότε σύστημα λογοκρισίας (imprimatur). Οι δύο αρχιτέκτονες, Βίντσι και Πιτζαμάνος, φαίνεται να μοιράζονται όχι μόνο παρόμοιες καριέρες αλλά και αντιλήψεις.

Ο Πιτζαμάνος λοιπόν ριψοκινδυνεύει τη φήμη του, καθώς, αφαιρώντας μόνο δύο κεφάλαια, κρατά τον τίτλο και μαζί το κείμενο ως τη σελιδοποίηση του βιβλίου. Με δεδομένες τις τυπογραφικές τεχνικές της εποχής, γίνεται φανερό πως η διαδικασία δεν ήταν εύκολη και ο δράστης θα είχε συνεργούς τον στοιχειοθέτη και τον διευθυντή του τυπογραφείου. Μπορούμε να τους φανταστούμε να εργάζονται κρυφά, έχοντας μπροστά τους το ανοιχτό πρωτότυπο.

Ο Μουστοξύδης πληροφορεί τον Μαζαράκη πως κάποια στιγμή μετά την αναχώρηση του Πιτζαμάνου, η απάτη ανακαλύφθηκε. Ωστόσο, φαίνεται πως το ζήτημα έληξε ήσυχα ως παλιά υπόθεση. ∆εν ξέρουμε αν τα βιβλία του καταστράφηκαν επίτηδες, αλλά σήμερα είναι γνωστό ένα και μοναδικό αντίτυπο!

Τι γίνεται με τα αλύτρωτα αδέρφια μας;

Ταξίδι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Στην περίοδο ακόμη του «μέλιτος» με το βρετανικό καθεστώς, ο Πι­τζαμάνος συνόδευσε τον αρχιστράτηγο Άνταμ ως την Αθήνα και τον διπλωματικό ακόλουθο Καρτράιτ ως την Κωνσταντινούπολη (Μάρτιος-Ιούλιος 1818). Το σχεδόν πεντάμηνο αυτό «Ταξίδι της Ανατολής» ήταν μεγάλη ευκαιρία για κάθε καλλιτέχνη που όφειλε να επισκεφτεί στους τόπους της κλασικής Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πράγματι, του απέδωσε ένα σύνολο αρχιτεκτονικών αποτυπώσεων που θαύμασε το φιλότεχνο κοινό της Κέρκυρας αλλά που έχουν πια χαθεί.

Είναι ευτύχημα ωστόσο ότι σώθηκε ένα χειρόγραφο και ενυπόγραφο οκτασέλιδο κείμενό του για την Κωνσταντινούπολη, καθώς και το προσωπικό του λεύκωμα με υδατογραφικές αποτυπώσεις ενδυμασιών. Μαζί αποτελούν την πρώτη μαρτυρία για τον ελληνισμό από έναν Έλληνα περιηγητή παραμονές της Επανάστασης.

Οι «Ενδυμασίες», ως φορείς ηθών, εθίμων και μιας αισθητικής που συναρπάζει, αποτελούν ίσως το δημοφιλέστερο είδος ταξιδιωτικών αποτυπώσεων για το ευρωπαϊκό κοινό. Για τους ζωγράφους ήταν πηγή βιοπορισμού, καθώς πωλούσαν όλο ή μέρος από το portfolio τους σε εκδότες και περιηγητές. Αυτή ήταν και η πρόθεση του Πιτζαμάνου: μια δική του έκδοση ή πώληση των έργων. Με βεβαιότητα ξέρουμε λίγες περιπτώσεις έργων του που κατέληξαν στους διάσημους Stackelberg και Dupré, που τα δημοσίευσαν με παραλλαγές ως δικά τους.

Στην απεραντοσύνη των εκδόσεων της εποχής με αμφίβολη εγκυρότητα και αισθητική, ο Πιτζαμάνος προσέφερε μια ουσιαστική ενδυμασιολογική μελέτη που εντυπωσιάζει με την υδατογραφική μαεστρία και το καλλιτεχνικό ύφος. Στο πνεύμα του ρομαντισμού, επιλέγει ανθρώπους κάθε φύλου, ηλικίας, τάξης, θρησκεύματος και επαγγέλματος, που ποζάρουν με κλασική μεγαλοπρέπεια στο οικείο περιβάλλον τους. Στο περιθώριο σημειώνει στα ιταλικά πληροφορίες πριν ξεχαστούν, σκέψεις και κρίσεις για τα δικά του μάτια μόνο.

Στην ουσία τους είναι έργα ηθογραφικά, που πηγάζουν από τη γνήσια ανάγκη του να κατανοήσει τα αλύτρωτα αδέρφια του. Είναι ένας Επτανήσιος, μεγαλωμένος σε τελείως άλλη πραγματικότητα από τον υπό οθωμανική εξουσία Ρωμιό. Είναι μάλιστα σπουδασμένος στην αγκαλιά μιας αρχαιολατρικής ευρωπαϊκής ελίτ, που στην πλειοψηφία της περιφρονούσε τη νεοελληνική πραγματικότητα.

Στη Μεθώνη, στις 15 Ιουλίου 1818, κατά το ταξίδι επιστροφής, καθαρογράφει την «αναφορά» του για την Κωνσταντινούπολη, ένα σύνθετο κείμενο που προσφέρει μια ποιητική περιγραφή της Πόλης, μια περιήγηση του Σεραγιού, ρομαντικές σκέψεις για το νόημα της ζωής και έναν χείμαρρο αιχμηρών παρατηρήσεων για την κοινωνική αδικία, τα πάθη των ανθρώπων από την έλλειψη παιδείας, την εθνική συνείδηση και τον επαναστατικό παλμό του Ελληνισμού. Μεταφράζουμε από τα γαλλικά:

«Η τοποθεσία της Κωνσταντινούπολης είναι αξιοθαύμαστη, και ίσως η ομορφότερη που υπάρχει στον γνωστό κόσμο. Τίποτα πλουσιότερο και επιβλητικότερο δεν υπάρχει από την όψη αυτής της μεγάλης πολιτείας, όταν φτάνουμε από θαλάσσης, και αφού περάσουμε το ακρωτήρι του Σεραγιού. Το πλήθος των σπιτιών που υψώνονται αμφιθεατρικά πάνω σε επτά λόφους· η εναλλαγή των χρωμάτων με τα οποία είναι χρωματισμένα· τα κυπαρίσσια, τα δέντρα κάθε είδους και οι αμέτρητοι κήποι που μοιάζουν να τα απομονώνουν το ένα από το άλλο· και όλα αυτά τα στοιχεία κυριαρχούνται με τη σειρά τους από τους κομψούς μιναρέδες και τους μεγαλόπρεπους θόλους των τζαμιών και σχηματίζουν ένα πραγματικά μαγευτικό θέαμα, όταν τα βλέπουμε από μια ορισμένη απόσταση. δήποτε πάνω τους εάν βρισκόταν σε χέρια άλλα από των Τούρκων. Ο Ελλήσποντος και ο Βόσπορος μοιάζουν να σχηματίζουν έναν ενιαίο απέραντο όρμο, όπου καράβια κάθε εθνικότητας σε αέναη κίνηση έρχονται και φεύγουν. Το θαυμαστό της λιμάνι μπορεί να χωρέσει χιλιάδες, παρέχοντάς τους σίγουρη προστασία από τις θύελλες· ακόμα και τα μεγαλύτερα καράβια μπορούν και πλευρίζουν την ακτή. Η Ευρώπη και η Ασία, χωρισμένες μόνον από ένα θαλάσσιο στενό, συγκοινωνούν κάθε ώρα της ημέρας με αμέτρητα κομψά καΐκια, που κυβερνούν κωπηλάτες δυνατοί και ασύγκριτα επιδέξιοι. Αλλά όλα αυτά είναι όμορφα μόνον εκ του μακρόθεν.

»Μόλις μπει κανείς στην πόλη, η οπτασία της εξωτερικής της μεγαλοπρέπειας εξαφανίζεται αμέσως. Θλιβερές πλινθόκτιστες κατοικίες, καλυμμένες με σανίδια ελάτου, δρόμοι ρυπαροί και στενοί, γεμάτοι αδέσποτα σκυλιά και σωρούς σκουπιδιών, απότομες και δαιδαλώδεις ανηφοριές· αυτή είναι, εν συντομία, η πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

»Η φύση είναι γενναιόδωρη με όλη την περιοχή· παρά την απάθεια και τη νωχέλεια των μουσουλμάνων, τίποτε δεν μπορεί να της συγκριθεί· όμως πόσο ευνοημένο θα ήταν ένα εργατικότερο έθνος σε αυτή τη θέση! Πόσο η τέχνη θα μπορούσε να εξωραΐσει με ελάχιστα έξοδα τις γραφικές τοποθεσίες και στις δύο ακτές του Βοσπόρου! ∆εν τους λείπει παρά να αναζωογονηθούν από την ευεργετική πνοή της ελευθερίας και του πολιτισμού. […]

»Ο πληθυσμός αυτός αποτελείται από Τούρκους και Ραγιάδες, δηλαδή μη μουσουλμάνους υπηκόους του Μεγάλου Αφέντη, διαφόρων εθνικοτήτων, όπως Έλληνες, Αρμενίους και Εβραίους. Ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης είναι νησιώτες από το αρχιπέλαγος, τους οποίους οι Τούρκοι ονομάζουν Ταουσάνους, δηλαδή λαγούς, χωρίς αμφιβολία λόγω της ευκινησίας τους. Οι Έλληνες αυτοί εξασκούν τα επαγγέλματα του σαράφη, του ψαρά, του εμπόρου καπνών και του ταβερνιάρη.

»Οι Αρμένιοι είναι υπηρέτες ή τραπεζίτες, κοσμηματοποιοί, αρτοποιοί, κουρείς, ράφτες, μπογιατζήδες κ.λπ. Είναι άνθρωποι υπομονετικού και ειρηνικού χαρακτήρα, ατρόμητοι κερδοσκόποι, που αγαπούν χωρίς εξαιρέσεις το χρήμα. Βρίσκουμε μεγάλο αριθμό καθολικών ανάμεσα στους Έλληνες και τους Αρμενίους της Κωνσταντινούπολης. Οι τελευταίοι είναι ιδιαίτερα θρησκευόμενοι.

»Οι Εβραίοι είναι απ’ όλους τους ραγιάδες οι πιο απαθείς στις προσβολές, για τον απλούστατο λόγο ότι είναι οι πιο καταφρονεμένοι και εξαχρειωμένοι· δεν εμφανίζονται δημοσίως παρά ενδεδυμένοι τη μιζέρια, τόσο πολύ φοβούνται τις αυθαίρετες αξιώσεις των μουσουλμάνων. […] Οι Ευρωπαίοι, που εδώ ονομάζονται γενικά Φράγκοι, κατοικούν στα προάστια του Πέρα και του Γαλατά. Οι περισσότεροι είναι γεννημένοι στην Τουρκία από γονείς προερχόμενους από διάφορα έθνη και στις δύο αυτές συνοικίες βλέπουμε επίσης έναν πολύ μικρό αριθμό αληθινών Ευρωπαίων, κυρίως γυναικών. […]

»Εάν εξαιρέσουμε τις θρησκευτικές τους προκαταλήψεις και τον ανόητο φανατισμό που φυσικά απορρέει από αυτές, οι Τούρκοι της Κωνσταντινούπολης είναι αρκετά καλοί άνθρωποι. Θα ήταν άδικο να μην τους αναγνωρίσουμε ευθύτητα και τιμιότητα. Το ύφος ανωτερότητας που παίρνουν ενώπιον αυτών που δεν πιστεύουν στα δόγματά τους είναι μάλλον κωμικό παρά επιβλητικό, αρκεί να μην ξεπέφτει στην αυθάδεια, και αξίζει περισσότερο τη λύπηση παρά την οργή.

Κολακεύοντας τον εγωισμό τους, εκμεταλλευόμενοι τη νωχέλεια και τη νωθρότητά τους, οι ικανότεροι και πονηρότεροι ραγιάδες τούς αποσπούν σχεδόν όλα τα κέρδη του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Είναι ένα είδος αποζημίωσης για τη σκλαβιά την οποία τόσο καλά έχουν αποδεχθεί.

Στόχος των Ελλήνων, των Αρμενίων και των Εβραίων δεν είναι ούτε η ελευθερία ούτε η δόξα και η ανεξαρτησία· είναι το χρηματικό κέρδος, και όσο θα σκέφτονται και θα ενεργούν κατ’ αυτόν τον τρόπο, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι θα είναι για πολύ καιρό ακόμα είλωτες των μουσουλμάνων.

»Οι Τούρκοι προτιμούν τις καταστάσεις ή τα επαγγέλματα που απαιτούν λίγη κίνηση και δραστηριότητα. Είναι καπνέμποροι, τζαμάδες, σαμαράδες, ράφτες, σαράφηδες, έμποροι υφασμάτων, φαρμακοποιοί, ζαχαροπλάστες, κ.λπ., κ.λπ. […]

»∆εν πιστεύω να υπάρχει στον κόσμο πλάσμα πιο ευτυχισμένο από τέτοιους ανθρώπους· δεν διαμαρτύρονται ποτέ για τη μοίρα τους. Απαθείς μπροστά στην ευημερία όσο και μπροστά στη δυστυχία, αποδίδουν και τη μία και την άλλη στην αναπόφευκτη μοίρα τους· καρπώνονται την πρώτη ως να τους ήταν δικαιωματικά δοσμένη, και περιμένουν ειρηνικά την αποζημίωση για τη δεύτερη σε έναν καλύτερο μελλοντικό κόσμο. […]

»Τα επαγγέλματα του χαμάλη και του σακά, ήδη πολύ επίπονα αφ’ εαυτών, γίνονται ακόμα χειρότερα για τους κακόμοιρους αυτούς ανθρώπους κατά τη διάρκεια της νηστείας του Ραμαζανιού, τον μήνα αυτόν κατά τον οποίο οι μουσουλμάνοι πρέπει να απέχουν από κάθε τροφή, από υγρό, ακόμα κι από τον καπνό, από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου. Όταν το Ραμαζάνι πέφτει μέσα στο καλοκαίρι, τότε ιδίως είναι που θα αισθάνονται περισσότερο από ποτέ όλες τις δυσκολίες της δυστυχίας τους. Ενώ ο πλούσιος παραδίνεται στον ύπνο, κάνει τη μέρα νύχτα και περιμένει υπομονετικά πάνω στο σοφά του την ώρα όπου θα μπορέσει να επιδοθεί στις σαρκικές απολαύσεις, ο δυστυχής αγκομαχά κάτω από το φορτίο του και δεν μπορεί να πιει ούτε ένα ποτήρι νερό χωρίς να περιπέσει σε παρά-πτωμα· είναι αναγκασμένος να δουλεύει εάν θέλει να φάει το βράδυ. Καμιά φορά εκτονώνει την κακή του διάθεση πάνω στον ραγιά· εάν τον πιάσει να τρώει δημοσίως, τον κατηγορεί ότι προσπαθεί να τον προκαλέσει και με το πρόσχημα αυτό τον δέρνει ή τον προσβάλλει.

»Αυτή η στέρηση είναι εξίσου δύσκολη για τους βαρκάρηδες: εκτεθειμένοι καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας στον καυτό ήλιο, εξαντλημένοι από μια επίπονη εργασία, χωρίς να τους επιτρέπεται να ξεκουραστούν, δεν ξέρω αν τους περνά καν από το μυαλό, έστω για μια στιγμή, να ζηλέψουν τους ισχυρούς του κόσμου. Όπως όλοι οι μουσουλμάνοι, παρηγορούνται λέγοντας τα λόγια: Αλλάχ-Κερίμ! Ο Θεός είναι Μεγαλόψυχος!».

ΣΤΑ ΟΠΛΑ!

Η δράση του στη Φιλική Εταιρεία.

Η τραυματική εμπειρία της τριετίας 1817-1820 στην Κέρκυρα οδηγεί τον Πιτζαμάνο στην επαναστατική δράση. Την ευκαιρία βρίσκει στη Φιλική Εταιρεία, που ιδρύεται το 1818. Σύμφωνα με τον κατάλογο των Φιλικών του Παναγιώτη Σέκερη, ο Πιτζαμάνος μυήθηκε τον Ιούνιο του 1820, στον βαθμό του «Ιερέως». Είναι λοιπόν κι αυτός ένας από τους πολλούς αγωνιζόμενους Έλληνες του πνεύματος από τη δυναμική αστική τάξη, που θα τρέξουν να διαδώσουν το επαναστατικό μήνυμα. Έχει την «καρδιά» αλλά διαθέτει και μόρφωση, στρατιωτικές γνώσεις, διπλωματική εμπειρία, βρετανική υπηκοότητα…

Στην Κωνσταντινούπολη είχε φτάσει προκειμένου να οργανώσει το πέρασμα στη Ρωσία, ενώ ενδιαμέσως ανέλαβε κάποιες συνεργασίες στον κύκλο του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Στα μέσα Νοεμβρίου του 1820 υποβάλλει αίτηση στον τσάρο μέσω της ρωσικής πρεσβείας στην Πόλη.

Για το κλίμα της δραματικής περιόδου λίγο πριν και μετά το ξέσπασμα της Επανάστασης μαθαίνουμε από τα απομνημονεύματα του ιερέα Ρίτσαρντ Γουόλς (Rev. R. Walsh), ενός οξυδερκούς διπλωματικού ακολούθου στη βρετανική πρεσβεία. Θα γίνει μάρτυρας του απαγχονισμού του πατριάρχη αλλά και της κινηματογραφικής καταδίωξης του Πιτζαμάνου από τις τουρκικές αρχές ως «επικίνδυνου επαναστάτη». Αφορμή έδωσε μια θεατρική παράσταση με θέμα την Άλωση της Πόλης που οργάνωσαν οι Φιλικοί με πρωτοβουλία δική του.

Συγκεκριμένα μιλά για έναν «Pizomano από την Κέρκυρα», άνθρωπο με κλασική παιδεία. «Μεταξύ πολλών άλλων [άραγε ποια εννοεί;] πρότεινε στους ομοεθνείς του το ανέβασμα μιας παράστασης αρχαίου δράματος στην οποία υποσχέθηκε ότι θα εξασφαλίσει τα κουστούμια και το σκηνικό. Η ιδέα υιοθετήθηκε, αλλά, αντί για ένα έργο του Ευριπίδη ή του Σοφοκλή, αυτοί επέλεξαν ένα σύγχρονο, γραμμένο από έναν Έλληνα στη Βιέννη, που αναπαριστούσε τα γεγονότα της Άλωσης της Κωνσταντινουπόλεως από τους Τούρκους και τη σφαγή των Ελλήνων που είχαν καταφύγει στον ναό της Αγίας Σοφίας. Κάθε κίνηση εκείνον τον καιρό ήταν αφορμή για υποψία για τους Τούρκους. Η φρουρά μπήκε στο θέατρο. Το κοινό είχε τον χρόνο να διαφύγει, αλλά ο ιδιοκτήτης του σπιτιού που το νοίκιασε αμέσως συνελήφθη. Ήταν ένας φαρμακοποιός στο Πέραν. Μάταια διαμαρτυρήθηκε πως το είχε δώσει σε άλλους και δεν είχε ιδέα για τη χρήση του – το κεφάλι του κόπηκε μπροστά στο μαγαζί του. Ο καλλιτέχνης που προσέφερε τα κοστούμια και το σκηνικό θεωρήθηκε ο μεγάλος προπαγανδιστής επαναστατικών ιδεών και έγινε ιδιαίτερος στόχος της τουρκικής καταδίωξης. Αμέσως διέφυγε στη βρετανική έπαυλη, όπου παρέμεινε κρυμμένος για αρκετό καιρό».

Αντί να ανέβει η παράσταση κατά το σύνηθες στο σαλόνι κάποιας φαναριώτικης έπαυλης, στοχεύοντας σε ένα ευρύτερο και λαϊκότερο κοινό, επιλέγεται ένα σπίτι στο Πέραν. ∆εν γνωρίζουμε ποιο έργο ήταν. Τις πιθανότητες συγκεντρώνουν ο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» του Ιωάννη Ζαμπέλιου και ο «Τελευταίος Κωνσταντίνος» του Κων. Οικονόμου του εξ Οικονόμων, οι οποίοι συνδέονται με διάφορους τρόπους με τη Βιέννη που αναφέρει ο Γουόλς.

Το έργο του Ζαμπέλιου γράφτηκε το 1818. Για τον Λευκαδίτη δικαστικό και ποιητή είναι γνωστή η δραστηριοποίησή του στη Φιλική και ότι υπηρέτησε στη Λευκάδα και στην Κεφαλονιά την περίοδο που κι ο Πιτζαμάνος εργάζεται στην Κέρκυρα. Το έργο του Κων. Οικονόμου του εξ Οικονόμων, δασκά-λου και Πατριαρχικού Ιεροκήρυκα, καταστράφηκε κατά τη διαφυγή από την Κωνσταντινούπολη. Το 1822 εγκαταστάθηκε στην Πετρούπολη συνοδεύοντας μέλη της πριγκιπικής οικογένειας Μουρούζη. Ο Πιτζαμάνος σώθηκε γιατί κρύφτηκε στους κήπους της βρετανικής πρεσβείας στο Πέραν. Από τον Γουόλς μαθαίνουμε: «Όταν αποκαλύφθηκε, επωφεληθήκαμε εκ των συνθηκών, να του αναθέσουμε κάποια εργασία στο πλαίσιο του επαγγέλματός του. Μη γνωρίζοντας εκείνο τον καιρό για πόσο ακριβώς θα μπορούσαμε να διατηρήσουμε τα κεφάλια μας, θεωρήσαμε καλή ευκαιρία να στείλουμε κάποια αναπαράσταση του πώς ήταν αυτά, στους φίλους μας στην πατρίδα, ως αναμνηστικά. Έτσι προσλάβαμε τον ατυχή καλλιτέχνη να κάνει όλες τις προσωπογραφίες μας. Τα κατάφερε αντιμετωπίζοντας τόσο μεγάλο τρόμο, ώστε ήταν υποχρεωμένος κάποτε να σταματά μέχρι να πάψει να τρέμει το χέρι του. Σου στέλνω το δικό μου ως ένα ενδιαφέρον δείγμα της μοντέρνας ελληνικής τέχνης και μια προσωπογραφία δημιουργημένη κάτω από τόσο ασυνήθιστες συνθήκες. Με τα κέρδη που αποκόμισε από την άσκηση του επαγγέλματός του, συγκέντρωσε ένα ποσό που του επέτρεψε να εξασφαλίσει διέξοδο με κάποιο από τα σκάφη, που παρ’ όλο τον κίνδυνο συνέ-χισαν να μεταφέρουν φυγάδες. Επιβιβάστηκε ένα βράδυ σε ένα ρωσικό φορτηγό, όπου κρύφτηκε μέσα σε ένα μπαούλο και έφτασε ασφαλής στην Οδησσό. Από εκεί και πέρα προωθήθηκε στην Αγία Πετρούπολη, όπου εξάσκησε την τέχνη του με αρκετή επιτυχία».

Από την οικογένεια μαθαίνουμε πως διέφυγε με το πλοίο που περισυνέλεξε το σκήνωμα του πατριάρχη από τα νερά του Βοσπόρου. Ένας εντοπισμός που από τον Γουόλς θεωρήθηκε «ύποπτος», αφού τα θαλάσσια ρεύματα έπρεπε να τον είχαν παρασύρει στην αντίθετη κατεύθυνση. Το «ρωσικό φορτηγό» ήταν το υπό ρωσική σημαία πλοίο του Kεφαλονίτη Νικόλαου Παπαδόπουλου-Σκλάβου, ο οποίος και έφτασε στην Οδησσό στις 5 Μαΐου 1821.

Επίλογος

Το πρόωρο τέλος.

Mε τη φροντίδα του προστάτη του Ιωάννη Καποδίστρια, ο Πιτζαμάνος πέρασε λοιπόν στη Ρωσία, όπου φαίνεται πως αναγνωρίστηκε για την αρχιτεκτονική του αξία, ως σύμβουλος του διοικητή Νοβορωσίας και Βεσαραβίας Μιχαήλ Βοροντσόφ (M. Vorotsov) στην Οδησσό και αρχιτέκτονας της Αυλής του τσάρου Αλέξανδρου στην Πετρούπολη.

Φίλος του Καποδίστρια ο Βοροντσόφ, παλιός ήρωας των ναπολεόντειων πολέμων, με σπουδές αρχιτεκτονικής και φιλοσοφίας και διάθεση για φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις, υπήρξε περίπτωση φωτισμένου διοικητή. Η συνεργασία με τον Πιτζαμάνο ήταν παραγωγική, αλλά έμεινε ημιτελής. Σήμερα δεν διαθέτουμε απεικόνιση του έργου του και το όνομά του στην Οδησσό έχει επικαλυφθεί από αυτούς που ανέλαβαν ως συνεχιστές του. Τα αρχεία αποκαλύπτουν πάντως πως ανάμεσα στα άλλα εργαζόταν στην ανακαίνιση της διοικητικής έδρας στην Οδησσό, στον σχεδιασμό του ανακτόρου Βοροντσόφ στην Αλούπκα της Κριμαίας, στον μητροπολιτικό ναό της Γεννήσεως στο Κισνόβι.

Οι βιογραφίες γράφουν πως «αναλωνόμενος με υπέρμετρους νοητικούς και υλικούς κόπους, ο Πιτζαμάνος αμέλησε την υγεία του». «Με την προτροπή του ιδίου του αυτοκράτορος» αναζητεί μάταια θεραπεία στη Ρώμη και τελικά επιστρέφει κυνηγημένος από τον χρόνο στα Επτάνησα. Υποβασταζόμενος από τον αδερφό του, μας δίνει την τελευταία του εικόνα στην πίσω όψη μιας γυναικείας προσωπογραφίας. Είναι το τελευταίο του καλλιτεχνικό άλμα, με μια προσωπογραφία που ξεπερνά την εποχή της. Πεθαίνει στις 4/16 ∆εκεμβρίου του 1825, σε ηλικία μόλις 38 ετών.

Αλήθεια, αποτελεί τραγική ειρωνεία πως η ζωή του τελείωσε τρία χρόνια πριν αναλάβει ο Καποδίστριας τη διακυβέρνηση της απελευθερωμένης Ελλάδας. Όταν θα ζητούσε επίμονα από τον Μουστοξύδη στην Ιταλία: «Ρίξτε τη ματιά σας στους πρωτομάστορες, που θα ήθελαν να υπηρετήσουν την Ελλάδα στον χώρο της διοίκησης είτε –το πιο ουσιαστικό– στον χώρο της στρατιωτικής και πολιτικής αρχιτεκτονικής».