Αθανάσιος Συροπλάκης
Ακούστε το άρθρο
Ο Πέτρος Μαυρομιχάλης υπήρξε ένας από τους πιο προβεβλημένους αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης. Έχοντας πάντοτε τη συμπαράσταση των πολυάριθμων συγγενών του, διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις που έλαβαν χώρα στη νότια Βαλκανική στις αρχές του 19ου αιώνα και μετέβαλαν οριστικά τον πολιτικό και κοινωνικό χάρτη της περιοχής. Όντας φυσικά ένας άνθρωπος του 18ου αιώνα, μιας προνεωτερικής και διασπασμένης γεωγραφικά κοινωνίας, ήταν εξ ορισμού ιδιαίτερα δύσκολο να αντιληφθεί τα προτάγματα της νέας εποχής της Νεωτερικότητας και να προσαρμοστεί σε αυτά. Επί σχεδόν έξι δεκαετίες ο Μαυρομιχάλης συμμετείχε ενεργά στην πολιτική ζωή, πρώτα της αυτόνομης ηγεμονίας της Μάνης, στη συνέχεια της επαναστατημένης Ελλάδας και τέλος του ανεξάρτητου Ελληνικού Βασιλείου, συντελώντας τα μέγιστα στην απελευθέρωση των Ελλήνων. Στη διάρκεια αυτών των χρόνων έθεσε πολλές φορές τον εαυτό του σε κίνδυνο, βίωσε την απώλεια αγαπημένων του προσώπων, ενθάρρυνε τους Έλληνες να θυσιάσουν τα πάντα για την ελευθερία τους, δίνοντας πρώτα ο ίδιος το παράδειγμα, καταδικάζοντας, παράλληλα, τις εμφύλιες συγκρούσεις και υπερτονίζοντας την ανάγκη προσήλωσης στον στόχο της διεκδίκησης της ελευθερίας. Εντούτοις, ο Μαυρομιχάλης προέβη αρκετές φορές σε εσφαλμένες επιλογές, ως αποτέλεσμα είτε της διαφορετικής οπτικής του για τα γεγονότα είτε της υπέρμετρης φιλοδοξίας του να αναλάβει υψηλά αξιώματα και τιμές για την προσφορά του στον Αγώνα. Παρότι ήταν αρχικά ένθερμος υποστηρικτής του Ιωάννη Καποδίστρια, ο Μαυρομιχάλης μεταπήδησε στο στρατόπεδο των πολιτικών του αντιπάλων αντιδρώντας στο συγκεντρωτικό σύστημα που επιχείρησε να εγκαθιδρύσει ο κυβερνήτης. Η κατάληξη της διαμάχης τους υπήρξε μοιραία. Μαυρομιχάλης και Καποδίστριας συμπυκνώνουν με σαφήνεια τις αρετές, τις αντιφάσεις και τις αγκυλώσεις της προεπαναστατικής, κατακερματισμένης ελληνικής χερσονήσου, η οποία βίωσε με δραματικό τρόπο τις «ωδίνες» της νέας εποχής.
Ο Πετρόμπεης και η Φιλική Εταιρεία
Η στάση του Μανιάτη προύχοντα απέναντι στην ηγεσία της οργάνωσης.
Ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Μεσσήνιο Κυριάκο Καμαρηνό στις 2 Αυγούστου 1818, προθυμοποιούμενος να συνεισφέρει και αυτός στον επικείμενο αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία. Η ηγεσία της Εταιρείας οπωσδήποτε υπολόγισε το κύρος του Μαυρομιχάλη τόσο ως μπέη της Μάνης όσο και ως αρχηγού μιας εκ των ισχυρότερων οικογενειών της περιοχής, όταν αποφάσισε να τον προσεγγίσει προκειμένου να ενταχθεί στην οργάνωση. Ο Πετρόμπεης, άλλωστε, εξουσίαζε μια περιοχή «ηθικώς μεν και πολιτικώς ελευθεριάζουσα και αυτοδιοίκητος, τοπικώς δε δυσπρόβλητος διά των όπλων», οι κάτοικοι της οποίας ήταν από νεαρή ηλικία εξοικειωμένοι με τα όπλα συγκροτώντας ένα πολύτιμο σώμα από εμπειροπόλεμους στρατιώτες. Μετά την κατήχησή του ο Μαυρομιχάλης κατέβαλε στο ταμείο της Εταιρείας 1.000 γρόσια, υποσχόμενος ότι θα προσέφερε μελλοντικά ακόμα 5.000. ∆ιαβεβαίωσε, μάλιστα, ότι στον Αγώνα θα ακολουθούσαν τον ίδιο είκοσι χιλιάδες πάνοπλοι Μανιάτες.
Ο Μαυρομιχάλης αποτέλεσε ένα από τα σπουδαιότερα μέλη της Φιλικής Εταιρείας, συντελώντας καθοριστικά στην αύξηση του γοήτρου της στους Έλληνες. Υπήρξε, μάλιστα, ιδιαίτερα δραστήριος στην κατήχηση νέων μελών. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρατίθενται στο Αρχείο Σέκερη, πληροφορούμαστε πως στις 20 Νοεμβρίου 1818 ο Πετρόμπεης μύησε τον γραμματικό του Αναγνώστη ∆ημητρόπουλο, τον Γρηγόριο Τζιγκούριο Γρηγοράκη, τον Παναγιώτη Τρουπάκη Μούρτζινο και τον γιο του ∆ιονύσιο, με τους οποίους δεν είχε τις καλύτερες σχέσεις, καθώς και τον γραμματικό τους Λιμπέριο Αθανασάκη. Έναν μήνα αργότερα, ο Μαυρομιχάλης μύησε στην Εταιρεία τον προύχοντα της Καλαμάτας Ιωάννη Κυριακό.
Ήδη από τα πρώτα χρόνια ύστερα από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, άνοιξε μια συζήτηση σχετικά με τη δράση του Πετρόμπεη ως μέλους της Φιλικής Εταιρείας. Ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ένας εκ των ιδρυτών της Εταιρείας, έγραψε στα Απομνημονεύματά του ότι ο Πετρόμπεης «εδέχθη μετά προθυμίας και ενθουσιασμού το μυστήριον, και αποφασίσας να προετοιμασθή, έλαβεν ανάγκην χρημάτων, […] συνεννοήθη με τους εν Κωνσταντινουπόλει Αρχηγούς […] να τω σταλή διά μέσου των υιών του ευρισκομένων εις Κωνσταντινούπολιν ομήρων παρά τη Τουρκική Κυβερνήσει αρκετή ποσότης χρημάτων διά να ετοιμάση εφόδια πολέμου και να μισθώση οικείους στρατιώτας ετοίμους εις την φωνήν του. Το υποκείμενον το οποίον εζήτει αυτά ήτο πολύ σημαντικόν, και η Εταιρία ανάγκην είχεν ενός τοιούτου τόπου και ∆ιοικητού, αλλ’ οι Αρχηγοί χρήματα όσα εζήτει δεν είχον» (Εμμανουήλ Ξάνθος, Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρείας, Αθήνα 1845, σελ. 10-11).
Σύμφωνα με τον Ιωάννη Φιλήμονα, ο Πετρόμπεης εξέθεσε τις απόψεις του για τις προετοιμασίες που έπρεπε να γίνουν στη Μάνη σε επιστολή του προς την ηγεσία της Εταιρείας τον Φεβρουάριο του 1819. Ο ισχυρός προύχοντας θεωρούσε αναγκαία την καταβολή αρχικά 40.000 γροσίων για τη σύσταση ενός σώματος ετοιμοπόλεμων ανδρών και στη συνέχεια ακόμα 500.000 γροσίων, τα οποία θα χρησιμοποιούνταν για την πολεμική προετοιμασία των Μανιατών στη στεριά και στη θάλασσα. Η επιστολή του Μαυρομιχάλη έκλεινε με την προειδοποίηση ότι «χωρίς θυσίας η ασφάλεια της νέας Σπάρτης είναι ανενέργητος» και με την προτροπή «παρακαλώ, χωρίς αναβολήν να μοι φανερώσητε, ό,τι κρίνετε αναγκαίον προς διοργανισμόν» (Ιωάννης Φιλήμων, ∆οκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Α΄, Αθήνα 1859, σελ. 153-155).
Εύλογα δημιουργούνται ορισμένα ερωτήματα που σχετίζονται με τους λόγους για τους οποίους ο Μαυρομιχάλης έθεσε τέτοιες απαιτήσεις στην ηγεσία της Εταιρείας. Για την κατανόηση της στάσης του κρίνεται αναγκαίο να ληφθούν υπόψη οι συνθήκες που επικρατούσαν στη Μάνη και γενικότερα στην Πελοπόννησο εκείνη την περίοδο. Ο Μαυρομιχάλης, όντας ο μπέης της ηγεμονίας της Μάνης, εθεωρείτο υπεύθυνος για οτιδήποτε συνέβαινε στην περιοχή της εξουσίας του. Ο ίδιος και η οικογένειά του διέτρεχαν θανάσιμο κίνδυνο σε περίπτωση που αποτύγχανε η επικείμενη Επανάσταση. Επιπλέον, η στρατιωτική κινητοποίηση των Μανιατών απαιτούσε ένα υπέρογκο ποσό, το οποίο ο ίδιος δεν είχε τη δυνατότητα να καταβάλει εξ ολοκλήρου, εξαιτίας των περιορισμένων εσόδων του και των συχνών δοσιμάτων που απαιτούσαν οι Οθωμανοί αξιωματούχοι.
Ο Μαυρομιχάλης, όντας ο μπέης της ηγεμονίας της Μάνης, εθεωρείτο υπεύθυνος για οτιδήποτε συνέβαινε στην περιοχή της εξουσίας του.
Για τον Πετρόμπεη είχε μεγάλη σημασία η καταβολή αυτού του ποσού από την Εταιρεία. Σε περίπτωση που ικανοποιείτο το αίτημά του, θα λάμβανε σαφή απόδειξη πως κάποια Μεγάλη ∆ύναμη, η Ρωσία όπως υποπτευόταν, κινούσε τα νήματα και ενδιαφερόταν ειλικρινά για τον ξεσηκωμό των Ελλήνων. Παρότι δόθηκαν στον Μαυρομιχάλη 42.000 γρόσια, δεν ήρθησαν οι ενστάσεις του, με αποτέλεσμα να βρεθεί η ηγεσία της Εταιρείας σε δύσκολη θέση απέναντί του, διότι «άνευ αυτού, και επομένως άνευ της Λακωνίας, η κίνησις των Πελοποννησίων προβληματική εθεωρείτο».
Την αμηχανία των Φιλικών ενέτεινε ακόμα περισσότερο η είδηση της αποστολής του Καμαρηνού από τον Μαυρομιχάλη στην Πετρούπολη μέσα στο 1819, με σκοπό την εξακρίβωση της ταυτότητας της Αοράτου Αρχής. Αφού πρώτα επέδωσε στον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας Ιωάννη Καποδίστρια μια επιστολή του Μαυρομιχάλη, στην οποία γινόταν λόγος για τον κοινό τους ζήλο ως προς τη βελτίωση του βιοτικού και μορφωτικού επιπέδου των Ελλήνων, ο Καμαρηνός περιέγραψε προφορικά τα σχέδια των Φιλικών και τις εξαγγελίες τους περί μιας Αοράτου Αρχής, το πραγματικό πρόσωπο της οποίας, σύμφωνα με όσα κυκλοφορούσαν στη Μάνη, ήταν ο ίδιος ο Καποδίστριας με υποκινητή τον τσάρο. Στην απάντησή του ο έμπειρος διπλωμάτης ξεκαθάρισε στον Πετρόμπεη ότι οποιαδήποτε πληροφορία εμφάνιζε τον ίδιο ως αρχηγό της Εταιρείας ήταν ψευδής. Του σύστησε, όμως, να προσλάβει ως δάσκαλο σε σχολείο της Μάνης τον άλλοτε συνεργάτη του Ρήγα Βελεστινλή και μέλος της Εταιρείας, Χριστόφορο Περραιβό.
Προφανώς, οι Φιλικοί δεν επιθυμούσαν να διαρρεύσει το περιεχόμενο της απάντησης του Καποδίστρια στον Πετρόμπεη. Ο Καμαρηνός δολοφονήθηκε κάπου στον ∆ούναβη, προτού προλάβει να μεταφέρει το μήνυμα στον Μανιάτη προύχοντα. Όσον αφορά τις ενστάσεις του Μαυρομιχάλη, εκείνες ήρθησαν μέσα στο καλοκαίρι του 1819. Χρησιμοποιώντας τις γνωριμίες τους στο Πατριαρχείο, οι Φιλικοί έπεισαν τον Γρηγόριο Ε΄ να στείλει μια εγκύκλιο στον Μαυρομιχάλη, στην οποία τον επαινούσε για τον ζήλο που επιδείκνυε στη δημιουργία νέων σχολείων. Η εγκύκλιος του Οικουμενικού Πατριάρχη, γραμμένη με το συνθηματικό λεξιλόγιο των Φιλικών, ήταν αρκετή για να πειστεί ο Πετρόμπεης πως η Εταιρεία διέθετε την υποστήριξη προσώπων με κύρος στον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο.
Η γενναία απόφαση
Το δίλημμα του Πετρόμπεη για την κήρυξη της Επανάστασης στη Μάνη.
Ο Πετρόμπεης και η ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας γνώριζαν πως έπρεπε να γίνουν πολλές προετοιμασίες στη Μάνη προκειμένου να είναι όλα έτοιμα για την έκρηξη της Επανάστασης. Αρχικά, έπρεπε να παύσουν οι αντιπαραθέσεις ανάμεσα στις ισχυρές οικογένειες της Μάνης, οι οποίες πολύ συχνά έπαιρναν τον χαρακτήρα ένοπλης σύγκρουσης. Το έργο της συμφιλίωσης των Μανιατών ανέλαβε να φέρει εις πέρας ο Χριστόφορος Περραιβός, ο οποίος στάλθηκε στην περιοχή μέσα στο 1819.
Ύστερα από παρότρυνση του Περραιβού, συνήλθε την 1η Οκτωβρίου του 1819 στις Κιτριές μια συνέλευση των εκπροσώπων των τριών ισχυρότερων οικογενειών της Μάνης, κατά την οποία επιλύθηκαν οι μεταξύ τους διαφορές αλλά και συζητήθηκε το ενδεχόμενο ξεσπάσματος ενός απελευθερωτικού αγώνα στο άμεσο μέλλον. Στο τέλος της συνέλευσης, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο Αντώνιος Γρηγοράκης και ο Παναγιώτης Τρουπάκης-Μούρτζινος συνέταξαν ένα συμφωνητικό στο οποίο αποτύπωσαν την προθυμία τους να συνδράμουν στον επικείμενο αγώνα των Ελλήνων «διά το γενικόν συμφέρον της πατρίδος μας Ελλάδος, ωσάν οπού είμεθα υπόχρεοι και ενταυτώ ωρκωμένοι να χύσωμεν και την υστερινήν ρανίδα του αίματός μας, οπόταν η χρεία το καλέση» (Φιλήμων, ό.π., σελ. 158-161).
Παρά ταύτα, ο Πετρόμπεης εξακολουθούσε να διατηρεί κάποιες ενστάσεις σχετικά με την προετοιμασία της Επανάστασης εκ μέρους της Φιλικής Εταιρείας. Μπορεί να συγκινούσαν τον απλό κόσμο οι πύρινοι λόγοι του Φιλικού αρχιμανδρίτη Γρηγορίου ∆ικαίου, γνωστού ως Παπαφλέσσα, αλλά οι κεφαλές της εξουσίας στην Πελοπόννησο έβλεπαν με καχυποψία τις εξαγγελίες περί της συνδρομής της Ρωσίας στο πλευρό των Ελλήνων. Ο Μαυρομιχάλης στη Μάνη και οι προύχοντες στην Πελοπόννησο θεωρούνταν υπόλογοι απέναντι στην οθωμανική διοίκηση για τις πράξεις των ανθρώπων που βρίσκονταν στις περιφέρειες της εξουσίας τους. Ως εκ τούτου, οποιαδήποτε αποτυχημένη επαναστατική δράση θα τους εξέθετε απέναντι στους Οθωμανούς, με αποτέλεσμα την αντικατάσταση και τη φυσική εξόντωση των ιδίων και των οικογενειών τους. Οι μνήμες των συνεπειών της εξέγερσης του 1770 ήταν, άλλωστε, ακόμη νωπές στις συνειδήσεις τους, κάνοντάς τους ακόμα πιο δύσπιστους έναντι των κηρυγμάτων των Φιλικών. Επιθυμούσαν εν ολίγοις να λάβουν σαφείς εγγυήσεις για την οργάνωση και την επιτυχία της επικείμενης Επανάστασης.
Ο Πετρόμπεης, βέβαια, είχε ακόμη ένα ζήτημα να τον προβληματίζει: Οι δύο γιοι του, ο Αναστάσιος και ο Γεώργιος, βρίσκονταν στα χέρια των Οθωμανών ως όμηροι της αφοσίωσής του στον σουλτάνο. Μπορεί ο Αναστάσιος να είχε επιστρέψει στη Μάνη το προηγούμενο διάστημα προφασιζόμενος πως ήταν άρρωστος, αλλά ο Γεώργιος παρέμενε μέχρι και μερικές εβδομάδες πριν από την έναρξη της Επανάστασης στην Κωνσταντινούπολη.
Οι προετοιμασίες για τον ξεσηκωμό των Ελλήνων εντατικοποιήθηκαν κατά τους πρώτους μήνες του 1821. Σε αυτό το έργο συνέβαλε καθοριστικά ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο οποίος έφτασε στη Μάνη τον Ιανουάριο του 1821. Η έλευσή του, μάλιστα, ανησύχησε ορισμένους Οθωμανούς αξιωματούχους, οι οποίοι ζήτησαν από τον Πετρόμπεη να τους τον παραδώσει. Ο Μαυρομιχάλης φυσικά κάλυψε τον ερχομό του έμπειρου οπλαρχηγού με διάφορες δικαιολογίες, «ότι εδυστύχησε εις την Ζάκυνθο και ήλθε εις την Μάνη διά να τον βοηθήσουν οι φίλοι του και να επιστρέψη οπίσω» (Θεόδωρος Κ. Κολοκοτρώνης, ∆ιήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, Αθήνα 1846, σελ. 51).
Οι Οθωμανοί αξιωματούχοι της Πελοποννήσου αναστατώθηκαν από τις φήμες που κυκλοφορούσαν πως οι Έλληνες ετοιμάζονταν να ξεσηκωθούν εναντίον της εξουσίας τους. Αποφάσισαν να καλέσουν τους σημαντικότερους προύχοντες και αρχιερείς της Πελοποννήσου στο διοικητικό της κέντρο, την Τριπολιτσά, προκειμένου «να δώσουν εγγυήσεις διά την ησυχίαν του τόπου και διά την ασφάλειαν της Τουρκιάς». Οι Οθωμανοί απηύθυναν κάλεσμα και στον Μαυρομιχάλη να προσέλθει στην Τριπολιτσά. Επιθυμώντας να διαψεύσει τις φήμες που κυκλοφορούσαν, ο Μαυρομιχάλης έστειλε στη θέση του τον γιο του Αναστάσιο και τον ανιψιό του Πανάγο Πικουλάκη, παρότι υπαγόταν στην εξουσία του αρχιναυάρχου και συνεπώς δεν ήταν υποχρεωμένος να υπακούσει στα κελεύσματα των συγκεκριμένων αξιωματούχων.
Η θέση του Πετρόμπεη ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Η προαποφασισμένη ημέρα της έναρξης της Επανάστασης, η 25η Μαρτίου, πλησίαζε και εκείνος έπρεπε να λάβει την τελική του απόφαση σχετικά με τη συμμετοχή της Μάνης. Ο Μαυρομιχάλης διατελούσε υπό μεγάλη πίεση, καθότι στη Μάνη επικρατούσε κλίμα αδημονίας για την έναρξη του Αγώνα. Η απόφασή του θα καθόριζε σε μεγάλο βαθμό τη συμμετοχή πολλών προυχόντων της Πελοποννήσου, εξαιτίας του κύρους που ο ίδιος και η οικογένειά του έφεραν. Παρότι ο γιος του Γεώργιος είχε καταφέρει να αποδράσει από την Κωνσταντινούπολη και είχε φτάσει στα μέσα Μαρτίου στη Μάνη, ο Αναστάσιος βρισκόταν στην Τριπολιτσά, ως εγγύηση της νομιμοφροσύνης του στην οθωμανική εξουσία. Το δίλημμα για τον Πετρόμπεη ήταν τρομερό, γιατί γνώριζε πως η κήρυξη της Επανάστασης θα σήμαινε το φυσικό τέλος του γιου του στην Τριπολιτσά.
Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές και την προφορική παράδοση της Μάνης, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης συγκάλεσε στις 17 Μαρτίου 1821 στη γενέτειρά του, την Αρεόπολη, μια συνέλευση των προυχόντων και των καπεταναίων της περιοχής. Συνειδητοποίησε πως είχε έρθει η κρίσιμη ώρα να λάβει τη γενναία απόφαση της κήρυξης της Επανάστασης. Οι άρχοντες της Μάνης, προεξάρχοντος του Πετρόμπεη, συγκεντρώθηκαν στη μικρή πλατεία μπροστά από την εκκλησία των Παμμεγίστων Ταξιαρχών και μέσα σε κλίμα συγκίνησης ορκίστηκαν να προσφέρουν ακόμη και τη ζωή τους για την ελευθερία των Ελλήνων. Στη συνέχεια, οι ιερείς, ενδεδυμένοι με τα ιερά τους άμφια, ευλόγησαν την επαναστατική σημαία της Μάνης. Απαρνούμενος την εξουσία και τις ανέσεις του και προθυμοποιούμενος να θυσιάσει στον βωμό της πατρίδας ό,τι πιο ιερό είχε, τα παιδιά του, ο Πετρόμπεης «διέβη τον Ρουβίκωνα» και τέθηκε επικεφαλής των πρώτων πολεμικών επιχειρήσεων της Επανάστασης. Κατευθύνθηκε βόρεια προς την κοντινότερη πόλη στην οποία βρίσκονταν οι Οθωμανοί, την Καλαμάτα.
Στις φλόγες του Αγώνα
Η κατάληψη της Καλαμάτας και η Προκήρυξις προς τας ευρωπαϊκάς αυλάς.
Yστερα από την κήρυξη της Επανάστασης στις 17 Μαρτίου, συγκροτήθηκε στη Μάνη ένα πολεμικό συμβούλιο αποτελούμενο από τους προύχοντες της περιοχής και τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, στο οποίο ο Πετρόμπεης παρουσίασε το σχέδιό του για την κατάληψη της Καλαμάτας. Αφού έλαβε την έγκριση των μελών του συμβουλίου, ειδοποίησε τους Παπαφλέσσα, Παναγιώτη Κεφάλα, Αναγνωσταρά, καθώς και άλλους οπλαρχηγούς να εξέλθουν από τα κρησφύγετά τους, να συγκεντρώσουν όσο το δυνατόν περισσότερους άνδρες και να καταλάβουν τα υψώματα πέριξ της Καλαμάτας, προκειμένου να αποκλείσουν την επικοινωνία της πόλης με την υπόλοιπη Πελοπόννησο. Καθώς όμως τα ελληνικά σώματα δεν λάμβαναν τις απαραίτητες προφυλάξεις για την κάλυψη των ενεργειών τους, οι κινήσεις τους έγιναν αντιληπτές από τους Οθωμανούς της Μεσσηνίας, οι οποίοι φρόντισαν να μεταφέρουν αμέσως τα νέα στον βοεβόδα της Καλαμάτας, Σουλεϊμάν Αρναούτογλου.
Πληροφορούμενος τα νέα, ο Αρναούτογλου ανησύχησε και ζήτησε να ενημερωθεί αναλυτικότερα από τον Πετρόμπεη για τις κινήσεις των ενόπλων. Εκείνος τον καθησύχασε, διαβεβαιώνοντάς τον ότι επρόκειτο για απλούς κλέφτες οι οποίοι δραστηριοποιούνταν στην περιοχή και φυσικά δεν αποτελούσαν απειλή για τον ίδιο. Προθυμοποιήθηκε, μάλιστα, να αποστείλει ένα σώμα Μανιατών με επικεφαλής των πρωτότοκο γιο του Ηλία και τους αδερφούς του Ιωάννη (Κατσή) και Αντώνιο για την προστασία της πόλης. Αδυνατώντας να βρει άλλη λύση, ο Αρναούτογλου έκανε δεκτή την πρόταση του Μαυρομιχάλη.
Τη νύχτα της 22ας Μαρτίου, το σώμα του Ηλία Μαυρομιχάλη εισήλθε στην Καλαμάτα και μέσα σε λίγες ώρες οι άνδρες του κατέλαβαν τα κομβικά σημεία της πόλης. Το επόμενο πρωί, ο Πετρόμπεης εκστράτευσε εναντίον της Καλαμάτας ως επικεφαλής περίπου δύο χιλιάδων Μανιατών. Ο βοεβόδας Αρναούτογλου, ευρισκόμενος σε απελπιστική θέση, έστειλε τον μπουλούκμπασή του στο στρατόπεδο των Ελλήνων για να πληροφορηθεί τους λόγους για τους οποίους ζητούσαν την παράδοση της πόλης.
Λαμβάνοντας πρώτος τον λόγο ως επικεφαλής των ελληνικών σωμάτων που πολιορκούσαν τη μεσσηνιακή πρωτεύουσα, ο Πετρόμπεης εξέθεσε στον Οθωμανό αγγελιαφόρο τις αιτίες του ξεσηκωμού των Ελλήνων. «Ακούσαμεν όσα μας είπες εκ μέρους του Αγά σου, και όσα βλέπετε δεν είναι κλεφτοδουλιαίς, είναι πράγματα στερεά, και δεν είναι μοναχά εδικά μας, είναι του Θεού, και των βασιλέων· διότι οι Έλληνες έως τώρα υπέφεραν τας τυραννίας και τα βασανιστήριά σας τόσα χρόνια· διά τούτο ημείς δεν είμαστε ωσάν εσάς τύραννοι και διώκται της ανθρωπότητος, και μήτε θέλει καταδεχθώμεν να σας πειράξωμεν εις το παραμικρόν», δήλωσε ο Μανιάτης προύχοντας.
Συμπληρώνοντας τα λόγια του Μαυρομιχάλη, ο παρορμητικός Αναγνωσταράς είπε: «Το δίκαιόν μας θα το πάρωμεν με το χέρι μας, διότι εσείς δεν μας αφήσατε τόσα χρόνια μήτε σκούφιαν εις το κεφάλι μας· εις το εξής δεν σας υποφέρωμεν μήτε σας χωνεύωμεν πλέον, και ό,τι σας περάσει μην το αφήσετε πίσω· πήγαινε εις τον Αγά σου, και πες του αυτά οπού σου είπαμε, και θέλομεν σε τρεις ώραις να μας παραδώσετε τ’ άρματά σας, διότι αν παρακούσετε, θα σας περάσωμεν όλους από το σπαθί, και το κρίμα ας ήναι εδικόν σας» (Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος αρχομένη από του έτους 1715 και λήγουσα το 1835, τόμος Α΄, Αθήνα 1839, σελ. 333-334).
Συνειδητοποιώντας το ανώφελο της προβολής αντίστασης στους Έλληνες πολιορκητές, η οθωμανική διοίκηση της Καλαμάτας παραδόθηκε. Στη συνέχεια, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης εισήλθε στην Καλαμάτα, την πρώτη απελευθερωμένη ελληνική πόλη, ως αρχηγός των ελληνικών στρατευμάτων, ακολουθούμενος από τους υπόλοιπους οπλαρχηγούς. Την επομένη, στις 24 Μαρτίου, τελέστηκε δοξολογία στον ναό των Αγίων Αποστόλων, στην οποία μετείχαν χιλιάδες Έλληνες, κάτοικοι και στρατιώτες. «Εκεί, ιερείς και ιερομόναχοι, την ιεράν περιβεβλημένοι στολήν, έφερον τας εικόνας των Αγίων, δι’ αυτών δε ηυλογήθησαν αι σημαίαι, και οιονεί ωρκίσθησαν πάντες, ο μεν Μαυρομιχάλης, ίνα “αμύνη την πατρίδα και μόνος και μετά πάντων, και ιερά τα πάτρια τιμήση”· οι δε στρατιώται, ίνα “μη καταισχύνωσι τα όπλα τα ιερά, ούτε εγκαταλείψωσι τον παραστάτην, ότω αν στοιχήσωσι”. […] Η δε δόξα του Μαυρομιχάλου, αρχιστρατήγου κηρυχθέντος των λακωνικών όπλων, ήτο η αληθής δόξα του δυνατού, εφ’ ου εστηρίζοντο μεγάλαι ελπίδες» (Ιωάννης Φιλήμων, ∆οκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Γ΄, Αθήνα 1860, σελ. 25-26).
Η κατάληψη της Καλαμάτας δεν υπήρξε το επακόλουθο μιας ηρωικής μάχης ή μιας μακράς πολιορκίας, συμβάντα που θα προκαλούσαν τον θαυμασμό των υπόλοιπων Ελλήνων. Η κυρίευση της μεσσηνιακής πρωτεύουσας ήταν περισσότερο μια ενέργεια συμβολικού χαρακτήρα, η οποία μετρίασε κατά κάποιον τρόπο την απογοήτευση που δημιουργήθηκε ύστερα από την αποτυχία της Επανάστασης στην Πάτρα, δίνοντας στους Έλληνες της Πελοποννήσου την απαραίτητη ώθηση για να ξεσηκωθούν.
Τις πρώτες ημέρες έπειτα από την απελευθέρωση της Καλαμάτας, οι Μανιάτες και οι Μεσσήνιοι προύχοντες και καπεταναίοι συνεδρίασαν και αποφάσισαν να συγκροτήσουν έναν οργανισμό διοίκησης, τον οποίο ονόμασαν «Μεσσηνιακή Γερουσία». Η Μεσσηνιακή Γερουσία υπήρξε το πρώτο πολιτικό όργανο στην επαναστατημένη Ελλάδα. Καθήκοντα του προέδρου της ανέλαβε ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, ο οποίος εξασφάλισε με αυτόν τον τρόπο την ηγεσία και της Μεσσηνίας.
Η σημαντικότερη πολιτική πράξη του Μαυρομιχάλη ως προέδρου της Μεσσηνιακής Γερουσίας ήταν η σύνταξη μιας επαναστατικής προκήρυξης, στην οποία γνωστοποιούσε στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις την απόφαση των Ελλήνων να αποτινάξουν τον «ανυπόφορο ζυγό της οθωμανικής τυραννίας» επιζητώντας την ελευθερία τους. Τόνισε, μάλιστα, πως «εν ενί λόγω απεφασίσαμεν ή να ελευθερωθώμεν, ή να αποθάνωμεν». Κλείνοντας την προκήρυξή του, ο Μαυρομιχάλης ζήτησε «την συνδρομήν όλων των εξευγενισμένων ευρωπαϊκών γενών, ώστε να δυνηθώμεν να φθάσωμεν ταχύτερον εις τον ιερόν και δίκαιον σκοπόν μας, και να λάβωμεν τα δίκαιά μας, και να αναστήσωμεν το ταλαιπωρημένον ελληνικόν γένος μας», κάνοντας επίκληση στη φιλανθρωπία των ευεργετημένων από τη διδασκαλία των αρχαίων Ελλήνων ευρωπαϊκών λαών (Φιλήμων, ό.π., σελ. 28-29).
Η σημαντικότερη πολιτική πράξη του Μαυρομιχάλη ως προέδρου της Μεσσηνιακής Γερουσίας ήταν η σύνταξη μιας επαναστατικής προκήρυξης, στην οποία γνωστοποιούσε στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις την απόφαση των Ελλήνων να αποτινάξουν τον «ανυπόφορο ζυγό της οθωμανικής τυραννίας».
Ο Μανιάτης προύχοντας υπέγραψε την προκήρυξη/προειδοποίηση της Μεσσηνιακής Γερουσίας ως Πέτρος Μαυρομιχάλης, αφαιρώντας τον τίτλο του μπέη από το όνομά του, τον οποίο χρησιμοποιούσε από τη στιγμή της ανάληψης του αξιώματος, το 1816. Αυτή η πράξη σηματοδότησε τη μετάβαση του Μαυρομιχάλη στην εποχή του Αγώνα και την απέκδυσή του από τις περιβολές της οθωμανικής εξουσίας. Σε αντίστοιχες συμβολικές πράξεις προέβησαν και άλλοι προύχοντες της Πελοποννήσου, όπως ο Κανέλλος ∆εληγιάννης, ο οποίος τόνισε στα απομνημονεύματά του πως «εβγάλαμεν αμέσως τα ασιατικά εκείνα ενδύματα της πολυτελείας, αντεριά, γούνας, καλπάκια και εβάλαμεν τα τζαρούχια και την τραγόκαπαν» (Κανέλλος ∆εληγιάννης, Απομνημονεύματα, τόμος Α΄, στη σειρά υπό την επιμέλεια του Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτη, Απομνημονεύματα Αγωνιστών του ’21, τόμος 16, Αθήνα 1957, σελ. 143).
Τον Μάιο του 1821, ο Μαυρομιχάλης και η Μεσσηνιακή Γερουσία απέστειλαν προκηρύξεις με παρεμφερές περιεχόμενο στον τσάρο της Ρωσίας, στη βρετανική διοίκηση των Ιονίων Νήσων και στην κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, περίπτωση που παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον. Τη μετάφραση και την αποστολή της στην Αμερική ανέλαβε ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος διατηρούσε επικοινωνία με τον πολιτικό, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και φιλέλληνα Έντουαρντ Έβερετ. Μέχρι και σήμερα το όνομα του Πέτρου Μαυρομιχάλη μνημονεύεται στις συνεδριάσεις της Βουλής και της Γερουσίας των ΗΠΑ, στις οποίες συντάσσεται το ετήσιο ψήφισμα για την ελληνική εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου. Μνεία στον Μαυρομιχάλη και στην προκήρυξη της Μεσσηνιακής Γερουσίας έκανε και ο τέως πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, σε ομιλία που πραγματοποίησε κατά τη διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του στην Ελλάδα, τον Νοέμβριο του 2016.
Στη δίνη των εμφυλίων πολέμων
Οι απώλειες, τα αξιώματα και οι εμφύλιες διαμάχες.
Μέσα στο 1822 ο Πέτρος Μαυρομιχάλης υπέστη δύο ισχυρά πλήγματα, χάνοντας στα πεδία των μαχών τον γιο του Ηλία και τον αδερφό του Κυριακούλη. Ο Ηλίας έχασε τη ζωή του στις 12 Ιανουαρίου, κατά τη διάρκεια μιας μάχης εναντίον των στρατευμάτων του Ομέρ Βρυώνη στα Στύρα της Εύβοιας, όπου είχε μεταβεί για να προσφέρει τις υπηρεσίες του για την απελευθέρωση της Ρούμελης. Ο νεαρός Μαυρομιχάλης αποτέλεσε σπάνιο παράδειγμα αγωνιστή, διαθέτοντας πολιτικό και στρατηγικό νου, γενναιότητα, ανιδιοτέλεια και επαναστατικό ενθουσιασμό. Ως εκ τούτου, η είδηση του θανάτου του προκάλεσε μεγάλη θλίψη στο ελληνικό στρατόπεδο στην Κόρινθο.
Ο ∆ημήτριος Υψηλάντης έλαβε την πρωτοβουλία να ανακοινώσει στον Πέτρο Μαυρομιχάλη τα δυσάρεστα νέα. «“Βέγη μου, είσαι Σπαρτιάτης και γνωρίζεις, ότι οι πρόγονοί σου οπόσον εδείκνυντο γενναίοι και εχαίροντο μάλιστα, όταν ήκουον, ότι οι υιοί των εθανατώθησαν μαχόμενοι υπέρ πατρίδος…” Εκ τούτου ο γέρων υπονοήσας του προλόγου, ηρώτησε συγκεκινημένη τη καρδία, πριν ή προχωρήση ο Υψηλάντης: “Σκοτώθη ο Ηλίας μου;”. Τότε ηγέρθησαν ομοθυμαδόν άπαντες, και δι’ επίσης συγκεκινημένης καρδίας απέτεινον λόγους παρηγόρους, ότε ο αληθώς Σπαρτιάτης πατήρ απέφραξεν όλων τα στόματα ειπών: “Μη με συλλυπήσθε. Εγέννησα υιόν στρατιώτην και όχι μπακάλην. Το χρέος του έκαμε εις την πατρίδα”» (Ιωάννης Φιλήμων, ∆οκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος ∆΄, Αθήνα 1861, σελ. 485-486). Ο Μαυρομιχάλης προτίμησε να μην εκδηλώσει τον θρήνο του μπροστά στους στρατιώτες, εκτιμώντας ότι αυτή η ενέργεια θα τους αποθάρρυνε. Την ίδια στωικότητα επέδειξε και λίγους μήνες αργότερα, στις αρχές Ιουλίου, όταν πληροφορήθηκε τον θάνατο του αδερφού του Κυριακούλη, ο οποίος έπεσε νεκρός στη διάρκεια της μάχης της Σπλάντζας στην Ήπειρο.
Παρά το βαρύ του πένθος, ο Μαυρομιχάλης πρωτοστάτησε στην οργάνωση της άμυνας στην Πελοπόννησο για την αντιμετώπιση του Μαχμούτ πασά ∆ράμαλη το καλοκαίρι του 1822. Η πολεμική του δραστηριότητα μέσα στο ίδιο έτος επεκτάθηκε και στη Ρούμελη, όπου προσέτρεξε να συνδράμει από κοινού με μερικούς Μοραΐτες προύχοντες στην ενίσχυση της άμυνας του Μεσολογγίου, το οποίο πολιορκούνταν από τα πολυάριθμα οθωμανικά στρατεύματα. Έπειτα από σχεδόν δύο μήνες παραμονής στην πρωτεύουσα της Αιτωλίας, ο Μαυρομιχάλης επέστρεψε τον Ιανουάριο του 1823 στη Μάνη και μερικές εβδομάδες αργότερα μετέβη στο Άστρος Κυνουρίας για να συμμετάσχει στις εργασίες της Β΄ Εθνοσυνέλευσης.
Στη διάρκεια της Β΄ Εθνοσυνέλευσης αποσαφηνίστηκαν οι προθέσεις τόσο των προυχόντων και των πρόσκαιρων συμμάχων τους Υδραίων και Ρουμελιωτών, όσο και των στρατιωτικών να διεκδικήσουν την εξουσία στην επαναστατημένη Ελλάδα. Από τις πρώτες κιόλας συνεδρίες ήταν εμφανής η προσπάθεια των πολιτικών να περιορίσουν το κύρος του Κολοκοτρώνη, προβαίνοντας στην κατάργηση της Πελοποννησιακής Γερουσίας και του αξιώματος του αρχιστρατήγου. Οι στρατιωτικοί δεν έλαβαν κάποιο αξίωμα στο νέο κυβερνητικό σχήμα που προέκυψε από την Εθνοσυνέλευση.
Ο Πέτρος Μαυρομιχάλης εξελέγη πρόεδρος του Εκτελεστικού, πρωθυπουργός με σημερινούς όρους, ενώ οι Ανδρέας Ζαΐμης, Σωτήρης Χαραλάμπης, Ανδρέας Μεταξάς εξελέγησαν μέλη του Εκτελεστικού και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος αρχιγραμματέας της κυβέρνησης. Η εκλογή του Μαυρομιχάλη στη θέση του προέδρου του Εκτελεστικού υπήρξε η υψηλότερη διάκριση που έλαβε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Επιθυμώντας να αποτρέψει την εκδήλωση έντονης δυσαρέσκειας εκ μέρους των στρατιωτικών για τον παραγκωνισμό τους, ο Μαυρομιχάλης πρότεινε στον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη να αναλάβει το αξίωμα του αντιπροέδρου του Εκτελεστικού. Μερικές ημέρες αργότερα, ο έμπειρος οπλαρχηγός αποδέχτηκε την πρότασή του.
Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, ξέσπασε διαμάχη ανάμεσα στο Εκτελεστικό και στο Βουλευτικό με αφορμή την οργάνωση και τη λειτουργία της κεντρικής εξουσίας, συντελώντας στην αναδιάταξη των σχέσεων των ηγετικών ομάδων της Επανάστασης. Πιο αναλυτικά, το Βουλευτικό ενισχύθηκε έναντι του Εκτελεστικού μέσα από τις τροποποιήσεις του συντάγματος της Επιδαύρου, καθώς αφαιρέθηκε από την κυβέρνηση το δικαίωμα να λαμβάνει έκτακτα μέτρα και να διορίζει τους επάρχους χωρίς την έγκριση της Βουλής, στην οποία κυριαρχούσε η παράταξη των Νησιωτών και των Ρουμελιωτών. Σημαντικός παράγοντας για την εκδήλωση αυτής της διαμάχης υπήρξε ο υποβόσκων τοπικισμός των αντιμαχόμενων πλευρών, διότι οι Νησιώτες και οι Ρουμελιώτες αισθάνονταν αδικημένοι εξαιτίας της εκλογής τεσσάρων Μοραϊτών στο Εκτελεστικό (ο Μεταξάς ήταν Κεφαλονίτης) και κανενός από τις περιοχές τους.
Το καλοκαίρι του 1823 συγκροτήθηκαν δύο αντίπαλα κέντρα εξουσίας στην επαναστατημένη Ελλάδα. Γύρω από το Βουλευτικό συσπειρώθηκαν οι Κουντουριώτηδες, ο Μαυροκορδάτος, ο Ιωάννης Κωλέττης και οι Μοραΐτες προύχοντες Ανδρέας Ζαΐμης και Ανδρέας Λόντος, ενώ γύρω από το Εκτελεστικό, επικεφαλής του οποίου ήταν ο Πέτρος Μαυρομιχάλης, συσπειρώθηκαν ο Κολοκοτρώνης και οι ∆εληγιανναίοι. Μέσα στο δεύτερο εξάμηνο του 1823, οι δύο παρατάξεις οδηγήθηκαν προοδευτικά σε ρήξη.
Σε μια προσπάθεια να κατευνάσει τα πνεύματα, ο Μαυρομιχάλης εξέδωσε μια διακήρυξη στις 10 Αυγούστου, στην οποία επισήμανε τον κίνδυνο εκφυλισμού της Επανάστασης, καλώντας όλους τους Έλληνες να στρέψουν την προσοχή τους στο κοινό συμφέρον. Επρόκειτο για ένα προφητικό κείμενο, που περιέγραψε με σαφήνεια τη δεινή θέση στην οποία είχε περιέλθει η Επανάσταση. «Αφιλοπατρία, νωθρότης, αδράνεια, διχόνοια και απείθεια κυριεύουν εις όλας τα καρδίας· όλοι παρατηρούν με όμματα του Άργου τας ελλείψεις των άλλων, όλοι κρίνουν, ανακρίνουν και κατακρίνουν· όλοι ελεεινολογούν την Ελλάδα, όλοι αποκαλούνται Ορομάνζαι, και κατηγορούν τους άλλους ως Αριμάνας, εις τους οποίους αποδίδουν τας αιτίας της κοινής συμφοράς, αλλά κανείς δεν θέλει να γνωρίση τα χρέη του πολίτου και να τα εκπληρώση· κανείς δεν προθυμοποιείται εις την κοινήν σωτηρίαν, και όλοι καυχώνται ότι είναι πατριώται, και κανείς δεν δείχνει τον πατριωτισμόν του εις την κατεπείγουσαν ανάγκην της Πατρίδος. […] Καθ’ όλας τα επαρχίας βασιλεύουσιν ιδιοτέλειαι και αλληλομαχίαι, και έκαστος ασυνειδήτως θυσιάζει τα γενικά συμφέροντα εις τα ίδια» (Αναστάσιος Ορλάνδος, Ναυτικά, ήτοι Ιστορία των κατά τον υπέρ Ανεξαρτησίας της Ελλάδος Αγώνα πεπραγμένων υπό των τριών ναυτικών νήσων, ιδίως δε των Σπετσών, τόμος Α΄, Αθήνα 1869, σελ. 399-403).
Το κάλεσμα του Μαυρομιχάλη για σύμπνοια ενόψει της διενέργειας νέων εκστρατειών εκ μέρους των Οθωμανών δεν εισακούστηκε, οδηγώντας τις δύο παρατάξεις στην αναπόφευκτη ρήξη. Τον χειμώνα του 1823-1824 το Βουλευτικό κατηγόρησε την κυβέρνηση Μαυρομιχάλη για καταστρατήγηση του πολιτεύματος, ζητώντας την παραίτησή της. Επόμενη πράξη του ήταν να καθαιρέσει όλα τα μέλη του Εκτελεστικού και να συστήσει νέο, στις 6 Ιανουαρίου 1824, με πρόεδρο τον Γεώργιο Κουντουριώτη και έδρα το Κρανίδι. Η κυβέρνηση Μαυρομιχάλη, η οποία μετέφερε την έδρα της από το Ναύπλιο στην Τριπολιτσά, δεν αναγνώρισε, όπως ήταν αναμενόμενο, τη νομιμότητα της κυβέρνησης Κουντουριώτη.
Στις 24 Μαρτίου 1824, τα μέλη της κυβέρνησης Μαυρομιχάλη πολιορκήθηκαν στην Τριπολιτσά από τα στρατεύματα των αντιπάλων τους υπό την καθοδήγηση των Ζαΐμη και Λόντου. Οι δύο πλευρές κατέληξαν σε συμβιβασμό στις 3 Απριλίου, προκειμένου να αποφευχθεί η αιματοχυσία. Ο Μαυρομιχάλης και οι σύμμαχοί του συμφώνησαν να εγκαταλείψουν την πόλη ανενόχλητοι, ενώ οι Ζαΐμης και Λόντος υποσχέθηκαν πως δεν θα εισέρχονταν στην Τριπολιτσά για να πλήξουν το κύρος των αντιπάλων τους. Εφαρμόζοντας τους όρους της συμφωνίας, ο Πέτρος Μαυρομιχάλης μετέβη στη Μάνη συνοδευόμενος από τους Μανιάτες στρατιώτες του, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος του πρώτου εμφυλίου.
Σύμφωνα με τον Σκωτσέζο ιστορικό Τζορτζ Φίνλεϋ, ο πρώτος εμφύλιος έληξε «ευθύς ως έμαθον οι εμπόλεμοι ότι μία δόσις του πρώτου Αγγλικού δανείου έφθασεν εις Ζάκυνθον» (Γεώργιος Φίνλεϋ, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Α΄, Αθήνα 2008, σελ. 378). Ο Κολοκοτρώνης και οι σύμμαχοί του αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν έναντι της ενισχυμένης από τα χρήματα του δανείου κυβέρνησης Κουντουριώτη. Μετά την παράδοση του Ναυπλίου, η κυβέρνηση Κουντουριώτη εξέδωσε διάταγμα με το οποίο παραχωρούσε αμνηστία σε εκείνους που συναπάρτισαν και υποστήριξαν το παλαιό Εκτελεστικό. Ταυτόχρονα, όμως, τους απαγόρευσε να συμμετάσχουν στη νέα εθνική διοίκηση, θέτοντας τις προϋποθέσεις για την έναρξη ενός νέου γύρου συγκρούσεων. Στη διάρκεια του δευτέρου εμφυλίου, ο Μαυρομιχάλης κράτησε αποστάσεις και από τις δύο αντίπαλες παρατάξεις, τηρώντας τους όρους της αμνηστίας του καλοκαιριού του 1824.
Η σύγκρουση με τον κυβερνήτη
Η ολέθρια σχέση του Πέτρου Μαυρομιχάλη με τον Ιωάννη Καποδίστρια.
Την περίοδο της Επανάστασης, ο Πέτρος Μαυρομιχάλης υπήρξε από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές της ιδέας της έλευσης του Ιωάννη Καποδίστρια στην Ελλάδα, θεωρώντας πως ο Κερκυραίος ευπατρίδης ήταν ο μοναδικός που είχε την ικανότητα να διαχειριστεί ορθά τις τύχες των Ελλήνων. Όταν ο κυβερνήτης έφτασε τελικά στην Ελλάδα, τον Ιανουάριο του 1828, οι Μαυρομιχαλαίοι προθυμοποιήθηκαν να επιτελέσουν τον ρόλο των στυλοβατών της εξουσίας του. Σύντομα όμως οι σχέσεις των δύο πλευρών ψυχράνθηκαν. Η ισχυρή οικογένεια της Μάνης απέσυρε την υποστήριξή της από τον κυβερνήτη, όταν εκείνος επιχείρησε να περιορίσει την εξουσία της, αρνούμενος παράλληλα να ικανοποιήσει τις οικονομικές απαιτήσεις των μελών της.
Το συγκεντρωτικό σύστημα που επιχείρησε να εφαρμόσει ο Ιωάννης Καποδίστριας έπληξε σφόδρα τους Μαυρομιχαλαίους. Ο κυβερνήτης επιδίωξε να περιορίσει την ισχύ των Μαυρομιχαλαίων, διορίζοντας μόνο τον αρχηγό της οικογένειας σε κυβερνητικό αξίωμα, εν προκειμένω στο Πανελλήνιο, απομακρύνοντας συγχρόνως τους συγγενείς του από τα διάφορα αξιώματα που τους είχαν ανατεθεί την προηγούμενη περίοδο. Εκτός αυτού, επιχείρησε να υποβαθμίσει τον ρόλο που επιτελούσαν οι Μαυρομιχαλαίοι στην κοινωνία της Μάνης, διότι «την επιρροήν της οικογενείας των Μαυρομιχαλαίων εθεώρει ως διαιώνισιν της χειροδικίας, της ληστείας και της αιματηράς εκδικήσεως, την πτώσιν δ’ αυτής επομένως ως ηθικόν καθήκον του ιδρυτού πολιτείας εδραιάς» (Καρλ Μένδελσων Βαρθόλδη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήνα 1894, σελ. 1.209-1.210). Ο Πέτρος Μαυρομιχάλης διεκδίκησε να λάβει υπέρογκα χρηματικά ποσά, με την αιτιολογία ότι αποτελούσαν μέρος των αποζημιώσεων που όφειλε να καταβάλει το ελληνικό κράτος στην οικογένειά του για την προσφορά της στον Αγώνα. Ο κυβερνήτης αρνήθηκε, με ευγενικό τρόπο στην αρχή, να ικανοποιήσει όλες τις απαιτήσεις των Μαυρομιχαλαίων, επικαλούμενος τις περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες της κυβέρνησης καθώς και τη γενικότερη φτώχεια των Ελλήνων. Σε βάθος χρόνου, τους κατέβαλε κάποια χρήματα, τα οποία όμως δεν ήταν αρκετά για να παύσουν τις αξιώσεις τους.
Η οικτρή οικονομική κατάσταση στην οποία βρέθηκαν τα μέλη της μανιάτικης οικογένειας ανάγκασε τον Πέτρο Μαυρομιχάλη να εκφράσει τη δυσανασχέτησή του για την αντιμετώπισή τους από τον κυβερνήτη σε επιστολή του προς τους Βιάρο Καποδίστρια και Ιωάννη Γεννατά τον Σεπτέμβριο του 1828. «Στοχασθήτε λοιπόν, κύριοι, τας πολλάς ελαφράς δικαίας αιτήσεις μου, αφού ζυγίσετε με τα αισθήματα της ειλικρινούς φρονήσεώς σας τα πολλά μεγάλα μου δικαιώματα, εκδουλεύσεις και θυσίας […] και επαριθμήσατε την κατάστασιν των Κολοκοτρωναίων εις την Ζάκυνθον […] διά να κάμετε κρίσιν ορθήν και δικαίαν, οπού τολμώ να ειπώ, αφού τους έβγαλον εις την Ελλάδα, δεν είχον τζαρούχι· και την σήμερον πώς βρίσκονται σας είναι γνωστόν, οπού σχεδόν όλοι αυτοί είναι πληρωμένοι από την πατρίδα πολλά περισσότερον από τας εκδουλεύσεις των […] οι δε Μαυρομιχάληδες, ανεξάρτητοι και ηγεμών, θυσιάσαντες το παν διά την πατρίδα, να δανείζωνται, διά να εξοδεύουν, και την σήμερον να υστερώνται μεγάλως» (Χρήστος Λούκος, «Ο κυβερνήτης Ιω. Καποδίστριας και οι Μαυρομιχαλαίοι», Μνήμων 4/1974, έγγραφο 2, σελ. 68-72).
Τον Οκτώβριο του 1829, μέλη της οικογένειας, με προεξάρχοντα τον Κατσή, κατακράτησαν τους τελωνειακούς δασμούς στο Λιμένι με τη δικαιολογία ότι αυτά τα χρήματα αποτελούσαν μέρος του ποσού που τους όφειλε το κράτος για τις υπηρεσίες τους στον Αγώνα. Η ιδιοποίηση των εσόδων των τελωνείων της Μάνης θεωρήθηκε μια πράξη άμυνας έναντι της συγκεντρωτικής και εξοντωτικής για τους ίδιους πολιτικής του κυβερνήτη. Έξι μήνες αργότερα, το Πάσχα του 1830, ο Κατσής πρωτοστάτησε στην εξέγερση των Μανιατών, στόχος της οποίας ήταν να δοθεί το μήνυμα στον κυβερνήτη αλλά και στον νεοεκλεγέντα βασιλέα Λεοπόλδο του Σαξ-Κοβούργου πως οι Μαυρομιχαλαίοι διατηρούσαν ακέραιη την επιρροή τους στη χερσόνησο.
Ο Καποδίστριας αντέδρασε στην εξέγερση των Μαυρομιχαλαίων με συλλήψεις των ηγετικών μελών της οικογένειας, θεωρώντας πως οι ενέργειές τους αποτελούσαν μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου κατά της κυβέρνησής του. Ένας νέος γύρος ένοπλης αντιπαράθεσης των Μαυρομιχαλαίων με τις κυβερνητικές δυνάμεις ξέσπασε στη Μάνη μερικούς μήνες αργότερα, τον ∆εκέμβριο του 1830. Όταν διαπίστωσε πως ο Καποδίστριας δεν ανταποκρινόταν στις εκκλήσεις του για την επίτευξη ενός συμβιβασμού, ο Πέτρος Μαυρομιχάλης αποφάσισε να μεταβεί κρυφά στη Μάνη, προκειμένου να τεθεί επικεφαλής της εξέγερσης.
Εντούτοις, δεν κατέστη δυνατή η μετάβαση του Μανιάτη προύχοντα στο Λιμένι. Συνελήφθη καθ’ οδόν και εστάλη πίσω στο Ναύπλιο υπό τη συνοδεία ενόπλων. Η φυλάκισή του στο Παλαμήδι και στο Ιτς Καλέ ενέτεινε τις αντικυβερνητικές ενέργειες της οικογένειάς του στη Μάνη. Πληρώνοντας το αντίτιμο για την αντιπολιτευτική του δράση, κατηγορήθηκε για εσχάτη προδοσία και παύτηκε από το αξίωμα του γερουσιαστή, ενώ όσοι συγγενείς του βρέθηκαν στο Ναύπλιο και στο Άργος τέθηκαν υπό αυστηρή επιτήρηση.
Η εσωτερική κατάσταση εκτραχύνθηκε μετά την κατάληψη του Πόρου από τον Ανδρέα Μιαούλη στις 15/27 Ιουλίου 1831 και την ανατίναξη των κρατικών πλοίων λίγες ημέρες αργότερα (1/13 Αυγούστου). Οι ταραχές εξαπλώθηκαν και στη Μάνη. Μονάχα μετά την παρέμβαση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και του Ρώσου ναυάρχου Πιοτρ Ιβάνοβιτς Ρίκορντ κατέστη δυνατό να ηρεμήσουν τα πνεύματα στην περιοχή. Ο Ρίκορντ μάλιστα επισκέφτηκε την υπερήλικη μητέρα του Πέτρου Μαυρομιχάλη στο Λιμένι, στην οποία υποσχέθηκε να μεσολαβήσει ώστε να πάψουν οι εχθροπραξίες και να απελευθερωθούν τα παιδιά και τα εγγόνια της.
Πράγματι, ο Ρίκορντ κατάφερε να φέρει σε συνεννόηση τον Μαυρομιχάλη με τον Καποδίστρια. Ύστερα από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες συμφιλίωσής τους, οι δύο άνδρες δέχτηκαν να υποχωρήσουν στις απαιτήσεις τους και να συναντηθούν στις 26 Σεπτεμβρίου/8 Οκτωβρίου 1831 στη ναυαρχίδα του Ρίκορντ. Ο Μαυρομιχάλης θα αναγνώριζε την ενοχή του στη διαμάχη του με τον Καποδίστρια και εκείνος ως αντάλλαγμα θα αμνήστευε τους Μαυρομιχαλαίους για την αντιπολιτευτική τους δράση. Ωστόσο, η προσπάθεια για την επίτευξη συμβιβασμού μεταξύ των δύο ανδρών δεν καρποφόρησε. Επηρεασμένος από αντικυβερνητικό δημοσίευμα στον βρετανικό Τύπο, ο Καποδίστριας άλλαξε γνώμη την τελευταία στιγμή και ακύρωσε τη συνάντησή του με τον γέροντα Μανιάτη, διατάσσοντας την επιστροφή του στη φυλακή του Ιτς Καλέ. Αμέσως, συναισθήματα οργής και απόγνωσης κατέκλυσαν τον Μαυρομιχάλη.
Είχε πιστέψει πως ο «δύσκολος καιρός» για την οικογένειά του επρόκειτο να τελειώσει σύντομα και πως ο ίδιος θα αναλάμβανε ξανά ηγετική θέση ανάμεσα στους Έλληνες. Οι προσδοκίες του διαψεύστηκαν. Ο γιος του Γεώργιος και ο αδερφός του Κωνσταντίνος πληροφορήθηκαν μέσα στην ίδια ημέρα για το ναυάγιο των συνομιλιών του αρχηγού της οικογένειάς τους με τον κυβερνήτη. Τότε αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν εναντίον του το τελευταίο όπλο που διέθεταν.
Το πρωί της 27ης Σεπτεμβρίου/9ης Οκτωβρίου, ο Γεώργιος και ο Κωνσταντίνος δολοφόνησαν τον Ιωάννη Καποδίστρια στην είσοδο του ναού του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο. Η σωματοφυλακή του κυβερνήτη αντέδρασε αμέσως τραυματίζοντας τον Κωνσταντίνο, ο οποίος ξεψύχησε λίγο αργότερα, δεχόμενος χτυπήματα από το εξαγριωμένο πλήθος. Ο Γεώργιος Μαυρομιχάλης, αν και ζήτησε άσυλο από τη γαλλική πρεσβεία, παραδόθηκε στις Αρχές του Ναυπλίου και στις 7/19 Οκτωβρίου καταδικάστηκε σε θάνατο. Τρεις ημέρες αργότερα, ο νεαρός Μαυρομιχάλης εκτελέστηκε. Στη σκηνή της εκτέλεσής του παρευρέθηκε και ο πατέρας του Πέτρος, ο οποίος βίωσε την απώλεια ενός ακόμα αγαπημένου του προσώπου.
Η δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια αποτέλεσε το τελευταίο όπλο των παραδοσιακών ελίτ της χώρας να αποσοβήσουν τον κίνδυνο περιορισμού της εξουσίας τους. Είναι δύσκολο να υποθέσει κανείς τι θα συνέβαινε αν ο Καποδίστριας είχε επιχειρήσει να ενσωματώσει στο δίκτυο της εξουσίας του τις παραδοσιακές δυνάμεις του υπόδουλου Ελληνισμού, αλλά και να προδικάσει τη δική τους αντίδραση απέναντι σε μια τέτοια ενδεχόμενη προσφορά. Ακόμα πιο δύσκολο είναι να υποθέσει αν αυτή η δυσανεξία αντανακλούσε μόνο τις ελληνικές ιδιαιτερότητες ή υποδαυλιζόταν από ορισμένες Μεγάλες ∆υνάμεις στο πλαίσιο του πολιτικού ελέγχου της Ελλάδας. Το μόνο βέβαιο είναι πως η δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια υπονόμευσε από την πρώτη κιόλας στιγμή την πορεία του ελληνικού κράτους, ρηγματώνοντας την κοινωνία σε υποσύνολα, προσκολλημένα σε ξένες ∆υνάμεις και πάτρονες.
