Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και η κατάλυση του βυζαντινού κράτους, μετέβαλαν την πολιτική όψη της Ανατολής. Στη θέση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ιδρύθηκε πλειάδα κρατών, ενώ πολλά από τα εδάφη της έγιναν τμήματα της Βενετίας. Στην Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη κυριάρχησαν οι Φράγκοι, ενώ στην Ηπειρο, την περιοχή της Τραπεζούντας και της Νίκαιας επικράτησαν εκείνοι που θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως συνεχιστές της βυζαντινής παράδοσης. Ειδικότερα, στη δυτική Μικρά Ασία κυριάρχησε ο Θεόδωρος Λάσκαρης, ο οποίος στέφθηκε αυτοκράτορας της Νίκαιας το 1208.
Το 1222 ανέβηκε στον θρόνο της Νίκαιας ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης. Στη διάρκεια της Αρχής του, ο Βατάτζης επέκτεινε τα σύνορα της αυτοκρατορίας του, ενίσχυσε την οικονομία της, αντιμετώπισε τους εξωτερικούς εχθρούς της στη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια, καθιστώντας την ως το ισχυρότερο κράτος στην ευρύτερη περιοχή. Προετοίμασε σε μεγάλο βαθμό την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους. Το έργο του συνέχισε ικανοποιητικά ο διάδοχός του Θεόδωρος Β΄ Δούκας Λάσκαρης (1254-1258).
Ο Θεόδωρος Β΄ επιδίωξε να προσεγγίσει τις λαϊκές μάζες, ερχόμενος συγχρόνως σε σύγκρουση με τους μεγαλογαιοκτήμονες και τους δυνατούς, οι οποίοι αποτελούσαν πλέον κίνδυνο για τη συνοχή του κράτους. Οταν έφυγε από τη ζωή, το 1258, άφησε διάδοχό του τον οχτάχρονο γιο του Ιωάννη, με επίτροπο τον Γεώργιο Μουζάλωνα. Ωστόσο, οι δυνατοί παραβίασαν τον όρκο πίστης τους και δολοφόνησαν τον Μουζάλωνα, τοποθετώντας στη θέση του έναν της δικής τους παράταξης, τον Μιχαήλ Παλαιολόγο. Ο Παλαιολόγος, μάλιστα, κηρύχτηκε συμβασιλεύς του ανήλικου Ιωάννη τα Χριστούγεννα του 1258 ή την Πρωτοχρονιά του 1259.
Τελικά, ο Μιχαήλ Η΄ αποδείχτηκε πως ήταν άξιος συνεχιστής της πολιτικής των προκατόχων του. Κατόρθωσε να επικρατήσει των αντιπάλων του κράτους του στη μάχη της Πελαγονίας, το 1259. Συνέλαβε αιχμάλωτο τον πρίγκιπα της Αχαΐας, Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο, ταπείνωσε τον δεσπότη της Ηπείρου, αποδεκάτισε τις δυνάμεις του βασιλέα της Σικελίας Μανφρέδου και ανάγκασε του Σέρβους να εκκενώσουν τα Σκόπια, τον Περλεπέ και το Κίτσεβο. Κατέλαβε επίσης την Αχρίδα, τις Πρέσπες και την Καστοριά. Επόμενος στόχος του ήταν η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.
Η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης το 1261 δεν υπήρξε ένα ηρωικό κεφάλαιο στις σελίδες της βυζαντινής ιστορίας. Ηταν περισσότερο αποτέλεσμα ενός τυχαίου γεγονότος. Στις 25 Ιουλίου, ο στρατηγός της Νίκαιας, Αλέξιος Στρατηγόπουλος, πραγματοποιούσε αναγνωριστική επιχείρηση με κατεύθυνση προς τα σύνορα με το κράτος των Βουλγάρων. Πληροφορήθηκε ότι το μεγαλύτερο μέρος των φραγκικών δυνάμεων απουσίαζε από την Κωνσταντινούπολη απασχολημένο με μια επιχείρηση στις ακτές του Ευξείνου Πόντου. Αδραξε αμέσως την ευκαιρία και με ξαφνική ενέργεια εισήλθε στην πόλη και την κατέλαβε χωρίς σχεδόν καμία αντίσταση από τη φρουρά της.
Ο αυτοκράτορας Βαλδουίνος Β’, ο καθολικός πατριάρχης και οι Λατίνοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης αποχώρησαν, σηματοδοτώντας την κατάλυση της λατινικής κυριαρχίας. Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος πραγματοποίησε την επίσημη είσοδό του στην Κωνσταντινούπολη στις 15 Αυγούστου 1261. Μετά τη μεγαλοπρεπή υποδοχή του από τους κατοίκους και τη νέα φρουρά της πόλης, ο Μιχαήλ Η΄ μετέβη στην Αγία Σοφία, όπου και στέφθηκε αυτοκράτορας. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία εισήλθε στην τελευταία περίοδο της ιστορίας της.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
