Η «χημεία» μιας εκρηκτικής διακήρυξης

Στα πενήντα χρόνια της ευρείας Μεταπολίτευσης, το ΠΑΣΟΚ κυβέρνησε σχεδόν τα είκοσι. Μεγάλο και απολύτως καθοριστικό ποσοστό για την κάθε πολιτική, κοινωνική, οικονομική και ηθική εξέλιξη στη χώρα. Εξακολουθεί να είναι ως κόμμα ενεργό και, παρά τα χαμηλά εκλογικά ποσοστά του, παραμένει σε δημοσκοπήσεις ως η ισχυρότερη και γοητευτικότερη κομματική-παραταξιακή αναφορά της πεντηκονταετίας και ο ιδρυτής του και ιστορικός ηγέτης του, Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, ως η απολύτως δεσπόζουσα πολιτική προσωπικότητα της περιόδου. Υπήρξε η αφετηρία αυτού του ιστορικού θριάμβου το περιεχόμενο που είχε η «Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη» ή υπήρξε η πολιτική πρωτοτυπία του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου, που θαρραλέα και προκλητικά απαξίωσε το σύνολο των άλλων δυνάμεων και των νοοτροπιών τους;

Ενδιαφέροντα ερωτήματα όταν, πενήντα χρόνια μετά, κυρίαρχη πλέον δεν είναι η μεταπολιτευτική αφετηρία του Ανδρέα Γ. Παπανδρέου και του ΠΑΣΟΚ, αλλά η διακυβέρνηση της χώρας, δηλαδή, η ακύρωση του πολιτικού ελέγχου από την αστυνομία για αριστερούς πολίτες, οι χιλιάδες διορισμοί στον δημόσιο τομέα, οι ουσιαστικές πολιτικές αλλαγές, οι βαθιές μεταρρυθμίσεις.

Εάν ξεχωρίζουν για κάτι η «Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη» και το πολιτικό σύμβολο «Ανδρέας», είναι οι ρητορικές βάσεις που βάζουν και τα δύο αυτά στοιχεία στην τρίτη μεγάλη (ευτυχώς δημιουργική) ελληνική τομή του 20ού αιώνα, μετά τις αιματηρές του 1922 και του 1944.

Το Νέο Λεξιλόγιο

Οπλισμένη η ρητορεία του «Ανδρέα» και του ΠΑΣΟΚ με την αστική διάσταση του ηγέτη και με το αστικό-κεντρώο παρελθόν της παπανδρεϊκής παράταξης, κρίνεται «ασφαλής», αφού δεν συνδέεται με την κομμουνιστική ιδεολογία και το πρόσφατο σχετικά φάντασμα του Εμφυλίου Πολέμου, το οποίο κυριαρχούσε ως φόβητρο για δεκαετίες.

Κατάφερε η ρητορεία της Διακήρυξης και ο ηγέτης να ξεπεράσουν κατά πολύ το (τότε) παρόν, σε όφελος ενός άχρονου, φαντασιακού μέλλοντος, και να κινηθούν μακριά απο τα κλασικά πολιτικά εργαλεία της στιγμής της Μεταπολίτευσης, δηλαδή την ιστορία και την ασφάλεια, την καταδίκη στη χούντα και στον ξένο παράγοντα, τους ύμνους στην

Αντίσταση και στον δυναμισμό της. Πρωτόγνωρα για το πολιτικό λεξιλόγιο της εποχής, θίχτηκαν στη Διακήρυξη συγκεκριμένα θέματα, όπως πρώτα πρώτα η απόδοση της έννοιας «κίνημα» στον νέο κομματικό μηχανισμό. Στη συνέχεια, μετά την καταγγελία της χούντας και του ξένου παράγοντα, θίχτηκαν στοιχεία σε όλο το φάσμα της σκέψης και των διεκδικήσεων, όπως η ύπαιθρος, η συμμετοχή των νέων στη διοίκηση των πανεπιστημίων, οι διαστάσεις του κέντρου και της περιφέρειας στην οικονομία, η έννοια της φεουδαρχίας στις σχέσεις κόμματος και ψηφοφόρων, η συμμετοχή των φοιτητών και πολλά πολλά άλλα.

Μεταξύ αυτών και ο προκλητικός για πολιτικό ηγέτη, είτε αστικού κόμματος είτε κομμουνιστικού, ενδυματολογικός κώδικας του «Ανδρέα», χωρίς γραβάτα και σακάκι και με το δερμάτινο περικάρπιο να προστατεύει το χέρι του αγωνιστή, αλλά να δηλώνει παράλληλα και τη μαχητικότητα του φαντασιακού μονομάχου.

Και σε αυτό πρωτότυπος ο ηγέτης, μακριά από το ημιστρατιωτικό «αγωνιστικό» ντύσιμο των αγοριών και των κοριτσιών της Αριστεράς ή τις γραβάτες των νεαρών που ανήκαν στις συνδεδεμένες με τη Νέα Δημοκρατία οικογένειες.

Προεκλογικές σημαίες των άλλων κομμάτων, η καταστροφή της Κύπρου. Ειδικότερα: η ασφάλεια, η αντιποίηση αρχής και η αυθαιρεσία της χούντας για τη Νέα Δημοκρατία, η αντίσταση στη δικτατορία και η ισορροπημένη δημοκρατία για το Κέντρο, η τιμωρία των χουντικών, η δικαίωση της αντίστασης και η αποδέσμευση από τον ξένο παράγοντα για την

Αριστερά. Όλες οι παρατάξεις έμμεσα αντλούσαν κύρος από το ιστορικό τους, προδικτατορικό αποτύπωμα, ασχέτως εάν δεν το διατυμπάνιζαν. 

Οι Δύο Αξονες 

Τι έμενε να τρυγηθεί πολιτικά; Σε ποια παρθένα πολιτικά νερά διάλεξε να πλοηγήσει την πρότασή του ο μόνος πολιτικός ηγέτης της Μεταπολίτευσης που επέλεξε να μη βασιστεί σε ό,τι οι άλλοι;

Διεκδίκησε το μέρος εκείνων των ψηφοφόρων που ζητούσαν μια εύληπτη νεωτερικότητα για να ενταχθούν πολιτικά σε αυτήν. Πρότεινε έντονα ένα «νέο» και «ασυμβίβαστο» πολιτικό πλαίσιο που, άχρονα και εκτός ιστορικής συνάφειας, θα διεκδικούσε τα λαϊκά «δίκαια» με μια απρόσμενη ομοβροντία όπως η «Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη» του ΠΑΣΟΚ. Παρά το άχρονο και φαντασιακό λαϊκό εφαλτήριο, χρειαζόταν μια ιστορική εγγύηση για νεότευκτο Κίνημα. Απαιτείτο, αδήλωτα αλλά αναγκαστικά, η άμεση σύνδεση με την ιστορία της δημοκρατικής παράταξης και την αντίσταση στη δικτατορία.

Δύο καίριοι άξονες λειτούργησαν σε αυτή την κατεύθυνση. Ο ένας άξονας ήταν ο ίδιος ο ηγέτης του νεαρού κινήματος, ο Ανδρέας Γ. Παπανδρέου. Η αχλή της αντιστασιακής του δράσης στο εξωτερικό συνδέθηκε με το ισχυρότερο ιστορικό στοιχείο του, τη χρήση του μικρού του ονόματος. Ο «Ανδρέας» το 1964 καρπώθηκε επιτυχώς, από τα πρώτα του βήματα, την πριγκιπική ευλογία του ίδιου του πατέρα του και των αριστερότερων φίλων της Ενώσεως Κέντρου. Η προδικτατορική αδικία που υπέστη η Ένωση Κέντρου διεκδικούσε με έναν τρόπο δικαίωση δέκα χρονια μετά και έδινε εγγύηση ως προοπτική στη νέα πολιτική αφετηρία που σχεδίαζε ο γιος του τελευταίου δημοκρατικά εκλεγμένου πρωθυπουργού.

Όλα αυτά αδήλωτα χωνεύτηκαν στην ανατρεπτική και επαναστατική γοητευτική ρητορική η οποία αναγέννησε τον «Ανδρέα» τον Σεπτέμβριο του 1974, όταν επέλεξε να βασιστεί και πάλι στην ανατρεπτικότητα του λόγου του. Ο δεύτερος άξονας πολιτικής εγγύησης και εγκυρότητας του ΠΑΣΟΚ ήταν η ένταξη σε αυτό του πλέον ριζοσπαστικού ίσως τμήματος της κεντροαριστερής αντιστασιακής οργάνωσης, της Δημοκρατικής Άμυνας. Του τμήματος που δεν εντάχθηκε στην ανανεωμένη μεν, αλλά συντηρητικότερη και βεβαίως πιο οριοθετημένη πολιτικά και ιδεολογικά, Ένωση Κέντρου-Νέες Δυνάμεις. Ήταν το τμήμα που στάθηκε δίπλα στον «Ανδρέα» και επέλεξε έντιμα να στηρίξει τη νέα προσπάθεια μιας νέας, αταύτιστης ακόμη πολιτικής πρότασης, όπου όμως οι όροι «σοσιαλισμός» και «κίνημα» υπόσχονταν ένα άλλο προοδευτικό ταξίδι.

Σημαντικές προσωπικότητες της αντίστασης και των επιστημών, με υψηλό ηθικό και αγωνιστικό κύρος, όπως οι Σάκης Καράγιωργας, Νίκος Κωνσταντόπουλος, Βασίλης Φίλιας και πολλοί ακόμη στελέχωσαν την προσπάθεια, ελπίζοντας στη συλλογική προοπτική της και όχι σε μια προσωποπαγή προοπτική του «Ανδρέα». Η ίδια η «Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη», χωρίς να είναι η κύρια οδός της επιτυχίας, γοήτευσε όσο και ξένισε το ευρύ κοινό για την πολυσυλλεκτικότητα και το εξωπραγματικό, για τη στιγμή εκείνη, των μηνυμάτων της.

Εισαγωγικά αναφέρεται στα αναμενόμενα. Δηλαδή, στην τραγωδία της Κύπρου, στην ευθύνη του ΝΑΤΟ, στην αμερικανοκίνητη χούντα, στην ανάγκη τιμωρίας των ενόχων της επταετίας, στη σφαγή του Πολυτεχνείου. Προστίθεται η διάβρωση του κρατικού μηχανισμού, η καταγγελία του κεφαλαίου των ΗΠΑ και της Δύσης, αλλά και ο μαρασμός της ελληνικής υπαίθρου, υπεύθυνος για τη μετανάστευση.

Η φράση «τους καλούμε να πυκνώσουν τις τάξεις του» (κινήματος) πιθανότατα έχει μια έμμεση αναφορά στο ΕΑΜ.

Συνεχίζει με την ανάγκη για την κατάργηση κάθε συμβατικής δέσμευσης της χώρας σε διεθνείς οργανισμούς και στο πλαίσιο της αρχέγονης αριστερής ρητορικής καταγγέλλει την «εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο».

Συνδέεται με τη δυτική προοδευτική λογική, αναφέρεται στη φεουδαρχία, για να στιγματίσει την εκμετάλλευση των παλαιών κομματικών σχημάτων σε βάρος των ψηφοφόρων και το ρουσφέτι που καταπνίγει την ελεύθερη έκφραση.

Καινοτομεί απαιτώντας τη συμμετοχή σπουδαστών στον σχεδιασμό της εκπαιδευτικής πολιτικής και στη διοίκηση των ιδρυμάτων και την ανάγκη για «πλατιά» συμμετοχή των κοινωνικών στρωμάτων στην παιδεία. Αναφέρεται ακόμη στην οικιστική πολιτική και στην πολεοδομία.

Πυξίδα για την εξουσία 

Το βασικό κεφάλαιο, άξονας και κυρίαρχος του ΠΑΣΟΚ και ο δρόμος για την κατάκτηση της εξουσίας, στάθηκε ο ίδιος ο «Ανδρέας». Στην πορεία αυτή η Διακήρυξη έγινε ένα σύμβολο ανατρεπτικής αφετηρίας, τα μέλη της Δημοκρατικής Άμυνας διαγράφηκαν ταχύτατα και, αντί της έμμεσης ιστορικής διάστασης των λόγων του, ο ορμητικός «Ανδρέας» της Μεταπολίτευσης εξελίχθηκε σταδιακά σε ισχυρότατο πολιτικό φαινόμενο που παρέσυρε κάθε προηγούμενη πολιτική λογική και πολιτικό πλαίσιο.

Κατάφερε να συγκροτήσει σε μηδέν πολιτικό χρόνο τη δική «του» παράταξη, συγχωνεύοντας σε αυτή στελέχη του αυστηρού προδικτατορικού Κέντρου έως και ηγετικές μορφές της ένοπλης πολεμικής κομμουνιστικής Αριστεράς του Εμφυλίου Πολέμου.

Η ανάγκη ταχύτατης πολιτικής επικράτησης επί δικαίους και αδίκους δόμησε τελικά μια εξαιρετικά ισχυρή κομματική πραγματικότητα και όχι μια κρατική εξέλιξη διαρκώς βελτιούμενη.

Ωστόσο, ως ιστορικός πολιτικός χώρος παραμένει το ΠΑΣΟΚ, είτε του Ανδρέα Παπανδρέου είτε του Κώστα Σημίτη, ο κύριος άξονας μεταρρυθμίσεων και πολιτικών εξελίξεων. Αρχής γενομένης, βεβαίως, από εκείνη την αλλόκοτη για πολλούς, αλλά πειστική για τους περισσότερους, πολιτική πρόταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1974.

Κεντρική φωτό: O Ανδρέας Παπανδρέου ανακοινώνει την ίδρυση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, σε κεντρικό ξενοδοχείο της Αθήνας. Εκ των υστέρων φαίνεται ότι ακόμη και η αμφίεση είχε επιλεγεί έτσι ώστε να συμβολίζει τον ριζοσπαστισμό και την ανατρεπτικότητα του νεογέννητου κόμματος. © ΑΡΧΕΙΟ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΑΝΔΡΕΑ γ. ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ