Πενήντα χρόνια μετά, ξαναδιαβάζουμε τη Διακήρυξη της 3ης Σεπτεμβρίου 1974 με την οποία ιδρύθηκε το νέο σοσιαλιστικό κόμμα. Εκείνο που θέλω να τονίσω δεν είναι η ουσία του κειμένου, αλλά το πώς «γεννήθηκε». Η Διακήρυξη δεν προέκυψε από μια ξαφνική αναλαμπή ενός και μόνο ανθρώπου, δεν ήρθε σαν ουρανοκατέβατη ιδέα ένα λαμπερό πρωινό στο σπίτι του ιδρυτή, στο Καστρί, εκεί ανάμεσα στα πεύκα. Τα τέσσερα συνθήματα (Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία, Κοινωνική Απελευθέρωση και Δημοκρατική Διαδικασία) δεν προέκυψαν από ένα γραφείο μάρκετινγκ και μπράντινγκ.
Το ιδρυτικό κείμενο προέκυψε από τη ζύμωση μιας γενιάς ανδρών και γυναικών με εμπειρίες της εποχής: τον Ανένδοτο Αγώνα, τη χούντα, την εισβολή στην Κύπρο (η Διακήρυξη αρχίζει με την Κύπρο), τη στήριξη του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ στη χούντα, τον Ψυχρό Πόλεμο και την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Για τον ίδιο τον Ανδρέα Παπανδρέου, τα θέματα που τέθηκαν έκαιγαν μέσα του από καιρό, ξεκινώντας από την ενασχόλησή του με την πολιτική στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Στην πρώτη του προεκλογική ομιλία, το 1964 στην Πάτρα, μάλιστα, μίλησε για την ανάγκη εκδημοκρατισμού των ελληνικών θεσμών και του εκσυγχρονισμού της οικονομίας. Και έτσι ήταν και αυτά μέρος της Διακήρυξης.
Αναρωτιέμαι τι θα σκεφτόταν ο Ανδρέας αν έπρεπε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της σημερινής Ελλάδας. Μερικά από αυτά υπάρχουν από την εποχή του (Κύπρος, Τουρκία, γραφειοκρατία). Άλλα είναι πιο πρόσφατα – δασικές πυρκαγιές, τεχνητή νοημοσύνη, νέα γεωπολιτική, Ρωσία και Κίνα, κλιματική αλλαγή. Υποθέτω ότι θα συμφωνούσε μαζί μου αν του έλεγα ότι ο στόχος σήμερα είναι να δούμε μια έξυπνη, ευέλικτη Ελλάδα, με ισχυρά δημοκρατικά χαρακτηριστικά. Μια Ελλάδα που μπορεί να ανταποκριθεί στις μεταβαλλόμενες συνθήκες των παραπάνω κρίσεων και, φυσικά, να βελτιώσει την ποιότητα ζωής κάθε πολίτη. Σίγουρα θα πρόσθετε ότι, για να εκπροσωπεί και να εμπνέει ένα κόμμα τους ανθρώπους, για να τους δίνει ελπίδα, πρέπει να διατυπώνει τις αξίες του σοσιαλισμού.
Στο κείμενο της Ιδρυτικής Διακήρυξης, για πρώτη φορά, η έννοια του πατριώτη συνδέεται με αυτούς που αγαπούν την Ελλάδα και όχι με τον στρατό. Ο πατριωτισμός παύει να είναι το «μονοπώλιο» της Δεξιάς. Πιστεύω ότι θα συμφωνούσε με τη δική μου προσωπική αναβάθμιση αν θέλετε της έννοιας του «πατριωτισμού», πέραν της κλασικής έννοιας. «Η προστασία του περιβάλλοντος είναι και αυτή μια πράξη πατριωτική!», θα του έλεγα. Είναι κάτι που ακούστηκε στο πρόσφατο συνέδριο των Δημοκρατικών στο Σικάγο, όπου έχρισαν την Κάμαλα Χάρις υποψήφια για την προεδρία των ΗΠΑ. «Fighting climate crisis is patriotic», είπε ο εκπρόσωπος του Κογκρέσου από τη Φλόριντα, Maxwell Frost.
Τώρα, χρόνια αργότερα, βλέπω ότι αυτό που θεωρούσα δεδομένο ήταν στην πραγματικότητα ένα σπάνιο δώρο. Τι ήταν αυτό; Το γεγονός ότι ο Ανδρέας μάς συμπεριέλαβε ως οικογένεια σε όλες τις πολιτικές συζητήσεις, παρόλο που ήμασταν νέοι (εγώ μόλις 18), χωρίς την απαραίτητη γνώση και εμπειρία. Τα δείπνα και τα γεύματα μαζί του ήταν μια ευκαιρία για καθέναν από εμάς στο τραπέζι να εκφράσει ελεύθερα τις απόψεις του και τις διαφωνίες του.
Θυμάμαι τον ενθουσιασμό των δεκάδων πολιτών που γέμιζαν το Καστρί εκείνες τις μέρες, όταν η Διακήρυξη της 3ης Σεπτεμβρίου γραφόταν. Πριν βάλει την τελική του σφραγίδα, μου ζήτησε –όπως και σε άλλους– να τη διαβάσω. Όπως πάντα, ήθελε να με συμπεριλάβει στα γεγονότα, να συμμετάσχω με όποιον τρόπο μπορούσα. (Έκανα και την πρώτη μετάφραση στα αγγλικά, τότε.)
«Νίκο, τι νομίζεις;», με ρώτησε όταν του επέστρεψα το έγγραφο. Σχεδόν άφωνος, έκπληκτος που πίστευε ότι είχα κάτι να διορθώσω, απάντησα χωρίς δισταγμό: «Δεν θα άλλαζα ούτε λέξη…».
Ο Νίκος Παπανδρέου είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με το ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ
