Στα περίφημα Τετράδια της φυλακής, ο Αντόνιο Γκράμσι γράφει ότι η ιστορία ενός κόμματος είναι η ιστορία μιας χώρας από μια ορισμένη σκοπιά. Δεν θα είχε άδικο όποιος ισχυριζόταν ότι, εάν η ελληνική Μεταπολίτευση μπορούσε να ταυτιστεί με κάποιο πολιτικό κόμμα, αυτό θα ήταν δικαιωματικά το ΠΑΣΟΚ – και όχι μόνο επειδή είναι συνομήλικοι. Ας δοκιμάσουμε να δούμε, σαν σύντομη άσκηση ή σαν φλάσμπακ, πώς η ιστορία του ΠΑΣΟΚ συμπυκνώνει τη δική μας, μεταπολιτευτική ιστορία από την ειδικότερη σκοπιά της αμφίθυμης σχέσης μας με την Ευρώπη.
Ο ευρωπαϊκός ορίζοντας υπήρξε κρίσιμος για την εδραίωση της νεαρής Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας. Όπως και στις άλλες χώρες του «τρίτου κύματος εκδημοκρατισμού» (Ισπανία και Πορτογαλία), το κοινωνικό ζητούμενο δεν ήταν τίποτα λιγότερο από μια «κανονική», ευρωπαϊκή φιλελεύθερη δημοκρατία. Σε αυτό το πλαίσιο, το ΠΑΣΟΚ αυτοσυστήνεται ως ο πολιτικός φορέας που φιλοδοξεί να εκπροσωπήσει τις ριζοσπαστικές κοινωνικές τάσεις της εποχής – και εν πολλοίς θα το καταφέρει. Πράγμα που σημαίνεται ωστόσο κάτι διττό: από τη μία, το αίτημα για βαθιές αλλαγές στην κατεύθυνση μιας ουσιαστικής και όχι μόνο τυπικής δημοκρατίας, κι από την άλλη, μια καχυποψία απέναντι στο γεωπολιτικό πλαίσιο της «Δύσης», εδραζόμενη και σε τραύματα της μεταπολεμικής μας ιστορίας.
Έτσι, στη συζήτηση που γίνεται στο ελληνικό κοινοβούλιο το καλοκαίρι του 1979 για την κύρωση της συνθήκης προσχώρησης στην ΕΟΚ, το ΠΑΣΟΚ υπερακοντίζει το ΚΚΕ καταγγέλλοντας την εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας (ένα από τα τρία στοιχεία του περίφημου ιδρυτικού «τρίπτυχου» του κόμματος, μαζί με τη λαϊκή κυριαρχία και την κοινωνική απελευθέρωση). Ήταν μια στρατηγική που εφάρμοσε σε πολλά πεδία: ρητορική έκφραση των πιο ριζοσπαστικών στάσεων εκείνης της πρώτης μεταπολιτευτικής πολιτικοποίησης (στην ιστορική μήτρα που συνέθετε η πτώση της χούντας, το Πολυτεχνείο, το τραύμα της Κύπρου) και κατόπιν ενσωμάτωσή τους σε ένα σαφώς πιο μετριοπαθές, αν και όχι χωρίς τομές, πρόγραμμα διακυβέρνησης. Κάπως έτσι, άλλωστε, το ΠΑΣΟΚ υλοποίησε πολλές παραμέτρους του δημοκρατικού αιτήματος: κοινωνική ανοδικότητα, κράτος πρόνοιας, θεσμοποίηση προωθημένων αξιακών αιτημάτων (βλ. οικογενειακό δίκαιο).
Με παρόμοια μεθοδολογία το ΠΑΣΟΚ διοχέτευσε την υπαρκτή στην ελληνική κοινωνία καχυποψία έναντι της «Ευρώπης» σε μια πλειοψηφική αποδοχή του ευρωπαϊκού ανήκειν. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1986 το ποσοστό των Ελλήνων που απαντούν θετικά στο ερώτημα εάν η χώρα έχει επωφεληθεί από τη συμμετοχή στην ΕΟΚ φτάνει για πρώτη φορά, και ξεπερνά μάλιστα για τις επόμενες δεκαετίες, τον μέσο όρο των χωρών της ΕΟΚ. Στη συζήτηση για τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, στις αρχές της δεκαετίας του 1990 πια, ο Ανδρέας Παπανδρέου εμφανίζεται στη Βουλή ως υπέρμαχος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και δη της ενιαίας εξωτερικής-αμυντικής πολιτικής.
Έχουν μεσολαβήσει βέβαια τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα (το καρότο) αλλά και η δημοσιονομική κρίση του 1985 (το μαστίγιο), ένα οριακό σημείο στροφής του ΠΑΣΟΚ προς τον ευρωπαϊσμό. Το δάνειο διάσωσης από την ΕΟΚ, προς αποφυγήν μιας προσφυγής στο ΔΝΤ, αλλά με αντίτιμο ένα πρόγραμμα εξυγίανσης/λιτότητας, διαμορφώνει ήδη το πλαίσιο μιας εξαναγκαστικής, παθητικής παρά ενεργητικής, αποδοχής της «Ευρώπης». Ήδη όμως αλλάζει και η πρόσληψή της για τους Έλληνες: δεν είναι πια μόνο ή κυρίως εχέγγυο δημοκρατικής και γεωπολιτικής σταθερότητας, αλλά και ορίζοντας οικονομικής ευημερίας.
Στην εκσυγχρονιστική του φάση, υπό τον Κώστα Σημίτη, για το ΠΑΣΟΚ η συμμετοχή στην ΟΝΕ γίνεται εθνική προτεραιότητα προκειμένου η Ελλάδα να επιβιβαστεί στην πρώτη θέση του τρένου της ευημερίας. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και η θωράκιση της οικονομίας είναι ο πυρήνας του ευρωπαϊκού επιχειρήματος, που εκφράζεται τώρα κυριαρχικά από το ΠΑΣΟΚ. Το ανήκειν μας στην Ευρώπη αποκτά μια ωφελιμιστική διάσταση, η ρηχότητα της οποίας όμως δεν θα αργήσει να φανεί.
Στην κρίση του 2009, καμία χώρα δεν βιώνει εντονότερα τη χρεοκοπία της και τις συνέπειές της, σε συνάρτηση με την επιβολή ενός προγράμματος βίαιης δημοσιονομικής εξυγίανσης. Εξ ου και ο ευρωσκεπτικισμός υπήρξε εδώ πιο επίμονος και δομικός – παρότι δεν ήταν μόνο ελληνικό φαινόμενο. Συνοψίζοντας άκομψα, θα λέγαμε ότι επιβεβαιώθηκαν και το βάθος και η ρηχότητα της σχέσης μας με την «Ευρώπη». Εκφράσαμε συλλογικά οργή απέναντι στην «τιμωρητική» ΕΕ, που ποτέ όμως δεν ξεπέρασε το όριο του ανήκειν σε αυτήν.
Και το ΠΑΣΟΚ, παρότι τιμωρήθηκε για αμαρτίες που δεν ήταν μόνο δικές του και εκλογικά κατέρρευσε, άντεξε εν τέλει, καθώς αντιλήφθηκε την εθνική μας αμφιθυμία: παρά τη δυσφορία, η επιθυμία για «έξοδο» δεν επικράτησε ποτέ. Κλονίστηκε όμως, όπως κλονίστηκε συνολικά η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, επειδή δεν μπόρεσε να αντιτάξει μια συνεκτική απάντηση στο χρυσό κλουβί της λιτότητας που επέβαλλε η Χριστιανοδημοκρατία.
Ακριβώς όταν η ΕΕ πολιτικοποιήθηκε, όταν προέκυψε κάτι σαν ευρωπαϊκός δήμος, η σοσιαλδημοκρατία απέτυχε να διατυπώσει μια νέα ιδέα της Ευρώπης, να διασώσει την αλληλεγγύη και την προσδοκία. Ό,τι ισχύει γι’ αυτήν, ισχύει και για το ΠΑΣΟΚ: εάν είναι να συνεχίσει να αποτελεί μια εκδοχή της συλλογικής μας ιστορίας από μια ορισμένη σκοπιά, η ανανέωσή του προϋποθέτει και μερικές καλές ιδέες για το πώς αντιλαμβάνεται (δηλαδή, αντιλαμβανόμαστε) την Ευρώπη και τη σχέση μας με αυτήν σήμερα.
* O Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός αναλυτής και συγγραφέας.
