Ταξίδι στην Ελλάδα με μια σακούλα τηλεκάρτες

«Η γυναίκα ήρθε στην Αθήνα από τη Θεσσαλονίκη με μια βαλίτσα γεμάτη πράγματα και μέσα σε αυτά ήταν και οι τηλεκάρτες. Είναι όλες δικές της. Η ημερομηνία έκδοσης της πρώτης είναι το 1996 και της πιο πρόσφατης το 2006. Οταν είδα τη σακούλα με τις τηλεκάρτες σάστισα. Δεν ήμουν προετοιμασμένη για αυτή τη διαδικασία. Εχουμε όλοι σταθεί σε θαλάμους καρτοτηλεφώνων να μιλάμε με τους παππούδες ή και τους γονείς μας, γιατί πολλά παιδιά δεύτερης γενιάς έχουν υπάρξει μήνες και χρόνια μακριά από γονείς, λόγω της αδυναμίας νομιμοποίησης εκείνων ή επανένωσης των οικογενειών τους. Εχουν περάσει νέα γάμων, γεννήσεων και κηδειών από αυτές τις τηλεκάρτες. Εχουμε κλάψει, έχουμε χαρεί μέσα σε ένα καρτοτηλέφωνο».

Η Ιλιρίντα Μουσαράι, συντονίστρια του αρχείου αλβανικής μετανάστευσης των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και αλβανικής καταγωγής η ίδια, περιγράφει στην «Κ» τα στάδια γέννησης ενός πολυεπίπεδου αρχείου που έλειπε από την επισκόπηση της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Οπως εξηγεί, «η αλβανική μετανάστευση υπήρξε για χρόνια μια παραγκωνισμένη και περιθωριακή εμπειρία και αφήγηση».

Με την πρόθεση να αναπληρώσουν ένα ευδιάκριτο ιστορικό κενό, τα ΑΣΚΙ, με την υποστήριξη της Πρωτοβουλίας για της Δημόσιας Ανθρωπιστικές Επιστήμες του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (SNFPHI) ξεκίνησαν πιλοτικά το μακρύ έργο της συλλογής και αρχειοθέτησης κάθε είδους τεκμηρίων που αφηγούνται τη μεγάλη φυγή των Αλβανών προς την Ελλάδα τη δεκαετία του ’90 και τις συνθήκες ζωής τους, σε χρόνο τόσο παρελθοντικό όσο και ενεστώτα. Εχοντας ήδη συλλέξει υλικό και προφορικές ιστορίες, οι δύο φορείς παρουσιάζουν από τις 18 έως τις 28 Σεπτεμβρίου τα πρώτα σημαντικά τεκμήρια του αρχείου τους στην έκθεση με τίτλο «Μια σακούλα γεμάτη τηλεκάρτες».

Πρόκειται για τη σακούλα με τηλεκάρτες της Αλβανής μετανάστριας Βαλμπόνα Χυστούνα, που τις δώρισε στα ΑΣΚΙ μαζί με άλλα προσωπικά της αντικείμενα που στοιχειοθετούν τη μετανάστευση, όπως έκαναν και πολλοί ακόμα ομοεθνείς της. Αδειες παραμονής, εισιτήρια ΚΤΕΛ, άλμπουμ φωτογραφιών, βιβλία Αλβανικών, σεμεδάκια και προικιά που πήραν μαζί τους, γράμματα που αντάλλαξαν με όσους έμειναν πίσω και βέβαια οι προσωπικές μαρτυρίες των Αλβανών μεταναστών συνθέτουν μια ιστορία που δεν μπορεί παρά να είναι μέρος της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας του τέλους του 20^ου και των αρχών του 21^ου αιώνα.

«Αγαπημένε μου γιε»

Πώς όμως φτιάχνεται ένα αρχείο μιας ιστορίας για την οποία κανείς δεν μιλάει; Η Ιλιρίντα Μουσαράι και οι συνεργάτες του Εργου αναρωτήθηκαν αρκετές φορές. «Είναι μια διαδικασία τρομερών ξηρασιών ώσπου ξαφνικά ανοίγουν οι κρουνοί, σε παίρνουν τηλέφωνο, σου στέλνουν μηνύματα, έρχεται κάποιος να σου δώσει κάτι δικό του», περιγράφει η συντονίστρια της έκθεσης. Αρχικά είχε συμφωνηθεί η δωρεά του φωτογράφου Σπύρου Στάβερη στα ΑΣΚΙ, της συλλογής φωτορεπορτάζ «Η Μεγάλη Εξοδος προς την Ελλάδα», που είχε πραγματοποιήσει ο ίδιος τη δεκαετία του 1990 για λογαριασμού του περιοδικού ΕΝΑ. Στη συνέχεια το έργο επικοινωνήθηκε σε ακτιβιστικούς και ακαδημαϊκούς κύκλους που συνεισέφεραν αρχειακό υλικό αφισών, φυλλαδίων, μπροσούρων που μαρτυρούσαν τις διεκδικήσεις των Αλβανών των πρώτων χρόνων για άδειες παραμονής και νομιμοποίηση. Από στόμα σε στόμα και με τη διάχυση της πληροφορίας στα κοινωνικά δίκτυα δημιουργήθηκε ένα «εφέ χιονοστιβάδας», όπου πολλοί πια ήθελαν να μοιραστούν αντικείμενα και εμπειρίες.

«Στα social media βλέπαμε μηνύματα “δεν ξέρω πώς, αλλά θέλω κάπως να βοηθήσω”», λέει η Ιλιρίντα Μουσαράι. «Ηρθαν πρώτα να πουν την προσωπική τους ιστορία και έπειτα συνειδητοποίησαν ότι αυτή είναι μέρος ενός συλλογικού βιώματος το οποίο θέλουν να καταγραφεί και να αναδειχθεί. Εχει μεγάλη σημασία αυτό γιατί δεν γνωρίζουμε, ούτε η ελληνική κοινωνία αλλά συχνά ούτε και μεταξύ μας, τίποτα ακόμα για αυτή την ιστορία. Μπορεί η καλύτερη σου φίλη να είναι από την Αλβανία αλλά να μην έχεις ιδέα για το μεταναστευτικό της βίωμα, διότι θεωρήθηκε για πολλά χρόνια ανάξιο λόγου. Πολλά παιδιά αλβανικής καταγωγής απομακρύνθηκαν από αυτή την ταυτότητα και επανήλθαν εκεί πολύ αργότερα στη ζωή τους. Οταν όμως αυτό γίνεται αντικείμενο έρευνας και κοινωνικής καταγραφής δημιουργεί μια αυταξία στην εμπειρία που έχει το άτομο».

Στο κάλεσμα για εμπλουτισμό του αρχείου ανταποκρίθηκαν άνθρωποι με κοινή καταγωγή αλλά διαφορετικές διαδρομές, ακόμα όμως και οι Αλβανοί δεύτερης γενιάς που δεν έχουν ίδια εικόνα της φυγής του 90. «Μας έστειλε μια κοπέλα που είχε κρατήσει τα γράμματα -τα οποία έχουμε αρχειοθετήσει- που έστελνε ο παππούς της στον μπαμπά της, όταν ο τελευταίος είχε έρθει στην Ελλάδα. Ενιωσε την ανάγκη ως δεύτερη γενιά, να σωθεί αυτό το κομμάτι και να επικοινωνηθεί το γράμμα των δικών της», λέει η κ. Μουσαράι. «Ήταν συγκινητικά γράμματα, δεν έλεγαν κάτι φοβερό». 

«Αγαπημένε μου γιε, ελπίζω να είσαι καλά και ελπίζω να βγάλεις γρήγορα χαρτιά για να έρθεις να δεις την μαμά και τον μπαμπά σου που σε αγαπάνε πολύ». – Ετσι ξεκινούσε ένας πατέρας το γράμμα προς τον γιο του, που είχε μεταναστεύσει στην Ελλάδα. 

«Ολο τον κόσμο τον ακουμπάει αυτό, όποιον έχει νιώσει ξεριζωμό και απώλεια των δικών του. Είναι πανανθρώπινες αυτές οι στιχομυθίες», προσθέτει η Ιλιρίντα Μουσαράι και παρατηρεί: «Η αλληλογραφία αυτή αναδεικνύει τρεις γενιές. Εχεις τη γενιά που μετανάστευσε, έχεις την τρίτη γενιά που έρχεται και σου φέρνει το γράμμα των δικών της και έχεις και τον πόνο της γενιάς που έμεινε πίσω. Που δεν ένιωσε τον ξεριζωμό που ένιωσαν ενδεχομένως οι άλλες δύο γενιές, αλλά έζησε με αυτή τη μοναξιά και την απώλεια».

Πρώτες παρατηρήσεις

Αν και η αλβανική μεταναστευτική εμπειρία εξακολουθεί να είναι άγνωστη, κάποιες εκφάνσεις της είναι εξαιρετικά γνώριμες. «Στο υλικό μας υπάρχουν δύο συνεντεύξεις παιδιών δεύτερης γενιάς που περιγράφουν τη φτώχεια που έχουν ζήσει. Τις άκουσαν δύο άτομα ελληνικής καταγωγής προερχόμενα από πολύ φτωχό περιβάλλον και συγκινήθηκαν. Συζητούσαμε ότι μπορεί να μην έχεις το μεταναστευτικό βίωμα, αλλά ήξερες ότι διαφέρεις, ότι σε κοροϊδεύανε, ότι είχες την παλιά τσάντα, το παλιομοδίτικο ντύσιμο και ότι τα παιδιά το μυρίζονται αυτό. Αυτά τα πράγματα είναι κοινά ανεξαρτήτως καταγωγής», σημειώνει η κ. Μουσαράι.

Ανάμεσα στα τεκμήρια που εκτίθενται βρίσκεται και το αλβανικό αλφαβητάρι της πρώτης δημοτικού. Η πρωταγωνίστριά του ονομάζεται Λόλα, όπως και στο ελληνικό αναγνωστικό των δεκαετιών του 50-60. «Για εμένα και όλα τα παιδιά της γενιάς μου είναι συγκλονιστικό το αλφαβητάρι», λέει η Ιλιρίντα Μουσαράι. «Είναι αυτό που χρησιμοποιούσα κι εγώ στην πρώτη δημοτικού στην Αλβανία. Βέβαια, εγώ δεν έφτασα ποτέ μέχρι το τελευταίο γράμμα γιατί έφυγα στη μέση της χρονιάς για την Ελλάδα».

Η γλώσσα υπήρξε το πρώτο σύνορο που έπρεπε να υπερκεράσει ο πρώτος μαζικός πληθυσμός μεταναστών στην Ελλάδα. Γι αυτό, ανάμεσα στα εκθέματα δεν λείπουν τα βιβλία, όπως το λεξικό της Ερικέτας. «Οταν η Ερικέτα ξεκίνησε να δουλεύει στην Ελλάδα δεν καταλάβαινε τι την ρωτούσαν και η εργοδότριά της γέλαγε. Ενιωσε μεγάλη ντροπή. Ηταν ένα άτομο που το επάγγελμά του στην Αλβανία ήταν η γλώσσα. Και έτσι πήρε το λεξικό γιατί ήθελε να μάθει τις λέξεις όχι μόνο διαισθητικά αλλά και ετυμολογικά. Την λέξη “επιφάνεια” την μάθαινε ως “επί + φαίνομαι”», περιγράφει η Ιλιρίντα Μουσαράι για να σταθεί κατόπιν στο μεγάλο ζήτημα της αποεξειδίκευσης. «Ενα από τα πιο συγκλονιστικά γεγονότα της μετανάστευσης είναι η ματαίωση που ένιωσε η πρώτη γενιά λόγω της αποεξειδίκευσης. Ηρθαν άνθρωποι καταρτισμένοι για να καθαρίσουν τουαλέτες. Δεν είναι μόνο οικονομική η επίπτωση, είναι και το στάτους που χάνεις. Αν και οι άνθρωποι αυτοί θεωρούν επιτυχία που μεγάλωσαν τα παιδιά τους και επιβίωσαν, αυτό το φέρουν ως προσωπική αποτυχία. Ετσι το να καταθέσουν τις μαρτυρίες τους στο αρχείο, τους έκανε να συνειδητοποιήσουν ότι δεν φταίνε οι ίδιοι για κάτι. Ηταν προϊόν κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών το ότι δεν μπόρεσαν να μισθωθούν ξανά ως οι φιλόλογοι που κάποτε ήταν», καταλήγει η κ. Μουσαράι.

Η μετανάστευση των Αλβανών, που σήμερα αποτελούν το 4.2% του πληθυσμού της χώρας είναι μια ιστορία κοινή στο σύνολό της, αλλά πρωτότυπη σε κάθε επιμέρους πτυχή της. Οπως του Ερβιν, ενός από τους πρώτους που μετανάστευσαν στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 1991, που δεν είχαν ακόμα δημιουργηθεί τα φιλικά και συγγενικά δίκτυα. Ο νέος τότε άντρας βρέθηκε στην Ομόνοια μόνος του, με μια τσάντα που είχε μέσα βούτυρο και ψωμί. Ο Ερβιν κοιμήθηκε εκείνο το βράδυ στην Ομόνοια. Σε λίγο θα έβρισκε δουλειά -τότε ψώνιζαν στην Ομόνοια φτηνά εργατικά χέρια. Σήμερα, η προσωπική του ιστορία αποκτά ιστορική σημασία καθώς μελετάται και αρχειοθετείται.

Οπως σημειώνει και η συντονίστρια του νεότευκτου αλβανικού αρχείου μετανάστευσης, «είναι εντυπωσιακές οι μεγάλες ανατροπές και τα μεγάλα σκηνικά. Αυτά που έχουν δράμα και σασπένς. Εχουμε τέτοια στο αρχείο». Η πληροφορία που ψάχνει όμως κανείς, βρίσκεται, στην πραγματικότητα, στις μικρές καθημερινές στρατηγικές επιβίωσης που αποτελούν την παρακαταθήκη κάθε μετανάστη, όπου γης.

*Η έκθεση «Μια σακούλα γεμάτη τηλεκάρτες» πραγματοποιείται 18-28 Σεπτεμβρίου, στον χώρο τεχνών TAVROS, Αναξαγόρα 33 (1ος όροφος), 17778, Ταύρος.