Με μια επιστολή του 1838 το υπουργείο Παιδείας ζητούσε από τον πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών να επιτρέψει στους «μη έχοντες απολυτήριο Γυμνασίου» να γίνονται δεκτοί στην Ιατρική, λόγω έλλειψης γιατρών.
Σε ένα άλλο έγγραφο αποκαλύπτεται ότι η πρώτη φοιτητική κινητοποίηση στην Ελλάδα έγινε το 1839: φοιτητές της Ιατρικής Σχολής αποφάσισαν να απέχουν από τα μαθήματά τους, διαμαρτυρόμενοι για τη στάση του καθηγητή Ανατομίας, Δημήτρη Μαυροκορδάτου, ο οποίος μιλούσε με τόσο γρήγορο ρυθμό που δεν τους επέτρεπε να κρατήσουν σημειώσεις.
Σε μια φωτογραφία από τα τέλη του 19ου αιώνα, οι αδελφές Παναγιωτάτου, οι δύο πρώτες Ελληνίδες που αποφοίτησαν από την Ιατρική Σχολή Αθηνών, ποζάρουν με τα πτυχία τους, ενώ σε μια άλλη, το 1929, ο Ελευθέριος Βενιζέλος στέκεται δίπλα από τον πρύτανη Ματθαιόπουλο κατά τη θεμελίωση των Εργαστηρίων της Ιατρικής Σχολής στην περιοχή Γουδή.
Εκατοντάδες άγνωστες ιστορίες, σημαντικά στιγμιότυπα, αλλά και ιστορικά στοιχεία αποκαλύπτονται μέσα από τις χιλιάδες επιστολές, τα έγγραφα και τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες που συνθέτουν το πολύτιμο αρχείο της Ιατρικής Σχολής Αθηνών. Η μία από τις τέσσερις σχολές που ξεκίνησαν πρώτες τη λειτουργία τους το 1837 με την ίδρυση του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών –μαζί με τη Θεολογική, τη Νομική και τη Φιλοσοφική– ξετυλίγει την ιστορία της στο κέντρο της πρωτεύουσας, στην οδό Σκουφά.
Στο διώροφο κτίριο του μεσοπολέμου, που αποτελεί κληροδότημα στο ΕΚΠΑ από τον παλαιό διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος Κωνσταντίνο Κριεζή, στεγάζεται από το 1991 ο «θησαυρός» του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ανάμεσα στα πάνω από ένα εκατομμύριο ψηφιοποιημένα αρχεία και τα ακόμη περισσότερα που παραμένουν σε έντυπη μορφή από κάθε Σχολή του πανεπιστημίου, το Αρχείο της Ιατρικής Σχολής κατέχει στο κτίριο μία εξέχουσα θέση.
«Μέσα από τα αρχεία αυτά μπορούμε να δούμε πώς εξελίχθηκαν τα ιατρικά αντικείμενα, αλλά και τον αγώνα που έχουν καταβάλει πολλοί άνθρωποι για να φτάσουμε έως εδώ», Χάιδω Μπάρκουλα, υπεύθυνη αρχειακών συλλογών ΕΚΠΑ.
«Είναι ένα Αρχείο που μας δείχνει την εξέλιξη μιας επιστήμης με επίκεντρο τον άνθρωπο, και αυτό την κάνει να ξεχωρίζει», λέει στην «Κ» η υπεύθυνη –από το 2010– των αρχειακών συλλογών του ΕΚΠΑ, Χάιδω Μπάρκουλα, καθώς μας ξεναγεί στους χώρους του κτιρίου. «Μέσα από τα αρχεία αυτά μπορούμε να δούμε πώς εξελίχθηκαν τα ιατρικά αντικείμενα, αλλά και τον αγώνα που έχουν καταβάλει πολλοί άνθρωποι για να φτάσουμε έως εδώ. Βλέπουμε πώς η γνώση έφτανε από το εξωτερικό και πόσο άμεσα εφαρμοζόταν. Οι ερευνητές του πανεπιστημίου ήταν πάντοτε σε επαφή με τις νέες εξελίξεις και τις έφερναν γρήγορα στο εσωτερικό», προσθέτει.
Παρούσα στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα
Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα της πρωτοποριακής γραμμής που ακολουθούσε η Ιατρική Σχολή της Αθήνας ήταν ότι στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, τον λεγόμενο «ατυχή πόλεμο», εφάρμοσε τις ακτίνες X για τα κατάγματα, που είχαν μόλις πρόσφατα ανακαλυφθεί. Χρησιμοποιήθηκαν μάλιστα φορητά μέσα, στο μέτωπο, για να συμβάλουν στη φροντίδα των τραυματιών. Κάπως έτσι, η Σχολή παρέμενε παρούσα σε πολλά σημαντικά γεγονότα της χώρας, είτε αυτά αφορούσαν πολεμικές συγκρούσεις είτε κάποιες περιόδους σοβαρών επιδημιών που «χτυπούσαν» την Αθήνα.
«Κατά την περίοδο της χολέρας στα μέσα του 1850, μετά τον Κριμαϊκό Πόλεμο και τον αποκλεισμό της Αθήνας, είχαμε μεγάλες απώλειες που έφτασαν περίπου στο 10% του πληθυσμού της. Εκεί, οι άνθρωποι της Σχολής προσέφεραν τα μέγιστα με τις γνώσεις τους, προσπαθώντας να περιθάλψουν τον πληθυσμό της Αθήνας και του Πειραιά», λέει η κ. Μπάρκουλα και προσθέτει: «Και αργότερα, στην περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, με τις διώξεις των πληθυσμών των Ποντίων μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, που φέρνει μαζικά τον προσφυγικό πληθυσμό, το Πανεπιστήμιο συνεισφέρει με ατελείς εγγραφές προσφύγων φοιτητών, αλλά και όσων επιστρατεύθηκαν στο μέτωπο, είτε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είτε στον Βαλκανικό, είτε στη Μ. Ασία και αργότερα βέβαια και στον Β΄ Παγκόσμιο».
-
Οι δύο πρώτες εισαγωγές – γνωματεύσεις ασθενών του Νοσοκομείου «Ανδρέας Συγγρός», 1910. [Μουσείο Ιστορίας, ΕΚΠΑ]
-
Θάλαμος νοσηλείας της παιδιατρικής κλινικής στις αρχές της δεκαετίας του 1920.
-
Θάλαμος νοσηλείας του Αιγινήτειου Νοσοκομείου στις αρχές της δεκαετίας του 1920.
-
Επισκέπτης του Αρεταίειου καταγγέλλει στον πρύτανη ότι ο εφημερεύων ιατρός δεν του παρείχε τις πρώτες βοήθειες, λόγω έλλειψης φαρμακευτικών υλικών και τον παρέπεμψε σε γειτονικό φαρμακείο, 1923.
-
Η Αστυκλινική στη δεκαετία του 1930 όταν στεγαζόταν στην οικία του καθηγητή Σπ. Μαγγίνα, Πειραιώς 33.
-
Η χειρουργική κλινική του Αρεταίειου Νοσοκομείου το 1937.
-
Διάθεση του Αιγινητείου για τη νοσηλεία τραυματιών του πολέμου, 1941.
Ο Θ. Κολοκοτρώνης στους πρώτους ακροατές της Ιατρικής Σχολής;
Στα αρχεία της Ιατρικής Σχολής θα βρει κανείς μητρώα φοιτητών από την έναρξη της λειτουργίας της και ωρολόγια προγράμματα εξαμήνου που τα πρώτα χρόνια τοιχοκολλούνταν ως αφίσες στο πανεπιστήμιο ή δημοσιεύονταν σε εφημερίδες της εποχής, για να ενημερώνονται όχι μόνο οι φοιτητές, αλλά και οι ακροατές, συνήθως διανοούμενοι, που επιτρεπόταν να παρακολουθούν ελεύθερα μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα.
«Ανάμεσα σε αυτούς λέγεται ότι ήταν και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο οποίος παρακολούθησε μαθήματα τα πρώτα τρία χρόνια της Σχολής, έως το 1839. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο ίδιος μαζί με τον Κουντουριώτη και άλλους αγωνιστές της Επανάστασης είχαν συνεισφέρει –παράλληλα– στη συλλογή χρημάτων για την ανέγερση του κεντρικού κτιρίου του πανεπιστημίου. Ο Κολοκοτρώνης ανήκε μάλιστα στην επιτροπή που είχε συσταθεί για αυτόν τον σκοπό», αναφέρει η υπεύθυνη των αρχειακών συλλογών του ΕΚΠΑ.
Κατώτερα τα απολυτήρια από τα παρθεναγωγεία
Για περίπου εννέα δεκαετίες, από το 1837 μέχρι και το 1926, η εισαγωγή στο μοναδικό έως τότε Πανεπιστήμιο της χώρας γινόταν χωρίς εξετάσεις. Ακόμη και στην Ιατρική Σχολή η πρόσβαση ήταν ελεύθερη για όσους ενδιαφέρονταν να ακολουθήσουν την επιστήμη, έχοντας απλώς αποφοιτήσει από το Γυμνάσιο Αρρένων της Αθήνας, της Πάτρας ή του Ναυπλίου. Η κατάσταση ωστόσο δεν ήταν το ίδιο εύκολη για τα κορίτσια, των οποίων τα απολυτήρια από τα παρθεναγωγεία δεν θεωρούνταν ισότιμα με αυτά των αγοριών. Παρότι καταβλήθηκαν πολλές προσπάθειες από το 1860 έως το 1865 προκειμένου να ενταχθούν γυναίκες φοιτήτριες στο πανεπιστήμιο, αυτές έπεφταν στο κενό. Κάποιοι καθηγητές αντιδρούσαν με το πρόσχημα ότι οι φοιτήτριες δεν θα μπορούσαν να ανταποκριθούν σε μαθήματα όπως τα μαθηματικά.
Το 1890 ωστόσο η Ιωάννα Στεφανόπολι θα τα καταφέρει. Γίνεται η πρώτη φοιτήτρια που θα εγγραφεί στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου, ενώ αμέσως μετά, το 1892, θα ακολουθήσει η εγγραφή των δύο πρώτων Ελληνίδων φοιτητριών της Ιατρικής Σχολής. Είναι οι αδελφές Αγγελική και Αλεξάνδρα Παναγιωτάτου.
«Λέγεται ότι στην εναρκτήρια ομιλία της ως υφηγήτριας κάποιοι είχαν μπει στην αίθουσα και χτυπώντας τα ραβδιά τους φώναζαν διαμαρτυρόμενοι “στην κουζίνα, στην κουζίνα!”».
«Ηρθαν από την Κεφαλονιά μαζί με τον πατέρα τους, που όπως φαίνεται ήταν ένας ανοιχτόμυαλος άνθρωπος –για την εποχή εκείνη–, και ήθελε οι κόρες του να σπουδάσουν. Αρχικά η Αλεξάνδρα ήθελε να εγγραφεί στη Φυσικομαθηματική Σχολή, ωστόσο ο πατέρας τους όφειλε να συνοδεύει και τα δύο κορίτσια στο αμφιθέατρο, καθώς το περιβάλλον ήταν ανδροκρατούμενο. Κι αφού δεν θα μπορούσε εκείνος να μοιραστεί στα δύο, κατέληξαν να επιλέξουν και οι δύο την Ιατρική», αφηγείται η κ. Μπάρκουλα.
Η Αγγελική Παναγιωτάτου ήταν η πρώτη απόφοιτη της Ιατρικής Αθηνών, ενώ το 1908 έγινε η πρώτη υφηγήτρια και το 1938 η πρώτη καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή της Αθήνας.
«Λέγεται ότι στην εναρκτήρια ομιλία της ως υφηγήτριας κάποιοι είχαν μπει στην αίθουσα και χτυπώντας τα ραβδιά τους φώναζαν διαμαρτυρόμενοι “στην κουζίνα, στην κουζίνα!”», προσθέτει η ίδια.
Η Παναγιωτάτου κατάφερε πάντως να ακολουθήσει μία λαμπρή πορεία στην Ιατρική, ταξιδεύοντας στην Αίγυπτο όπου ασχολήθηκε με τις λοιμώδεις νόσους. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1938 ύστερα από πρόσκληση του τότε πρύτανη για να διδάξει στους φοιτητές την εξέλιξη των τροπικών νόσων από τη Βόρεια Αφρική και στη συνέχεια εκλέχθηκε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Mικροί θησαυροί στο αρχείο της Σχολής
Στα πολύτιμα αρχεία της Ιατρικής Σχολής περιλαμβάνονται πολλές φωτογραφίες από τα πρώτα νοσοκομεία στην Αθήνα, όπως το «Αιγινήτειο» και το «Αρεταίειο», από τα πρώτα ιατρικά εργαστήρια του πανεπιστημίου, από τα μαθήματα στις αίθουσες της σχολής.
Στον αρχειακό πλούτο θα ανακαλύψει κανείς ιατροδικαστικές πράξεις πεσόντων σε μάχες κατά των Γερμανών στον Β΄ Παγκόσμιο, έγγραφα επιστράτευσης φοιτητών και καθηγητών της Ιατρικής Σχολής στο αλβανικό μέτωπο, αλλά και κάποια σημαντικά έγγραφα που αφορούν λαμπρές προσωπικότητες της ιατρικής επιστήμης, όπως το διδακτορικό δίπλωμα του Γεωργίου Παπανικολάου (1904) και τα πρακτικά από την αναγόρευση ως διδάκτορα της Αμαλίας Κουτσούρη Βουρέκα, γνωστής ως Αμαλίας Φλέμινγκ (1946).
«Χρειάζεται αγάπη για τα αρχεία»
«Η συγκέντρωση του αρχείου ήταν μία δύσκολη υπόθεση που έγινε με την καθοδήγηση και τη δυναμική υποστήριξη των προέδρων μας, από το 1991 μέχρι σήμερα: του Γιώργου Δερτιλή, του Κώστα Γαβρόγλου, του Μάκη Κουζέλη και του Βαγγέλη Καραμανωλάκη», μας λέει η υπεύθυνη των αρχειακών συλλογών, εξηγώντας ότι τα αρχεία που ξεκινούσαν από την ίδρυση του πανεπιστημίου ήταν διάσπαρτα και χρειάστηκε χρόνος μέχρι να συγκεντρωθούν και να αρχίσουν να ψηφιοποιούνται.
Ρωτάμε την κ. Μπάρκουλα τι προσόντα χρειάστηκαν για να γίνει μία τόσο σημαντική δουλειά που έφτασε σε αυτό το μέγεθος.
«Χρειάζεται αγάπη για τα αρχεία. Να αναγνωρίσουμε ότι ένα έντυπο είναι πολύ σημαντικό, γιατί αυτό δεν είναι πάντα αυτονόητο. Θυμάμαι τη συζήτηση που είχα με τον πρώτο πρόεδρο του Ιστορικού Αρχείου, τον Γ. Δερτιλή: Τον ρωτούσα “αυτό πού το βρήκαμε; Εκείνο πού ήταν;” και μου απαντούσε “στα σκουπίδια”. Δεν ήταν στην πραγματικότητα στα σκουπίδια, αλλά εννοούσε ότι ήταν παρατημένο μέσα στη σκόνη και την υγρασία. Πρέπει να έχεις αγάπη για τα αρχεία και είναι μία κουλτούρα που μακάρι να μπει στη ζωή μας, γιατί μας βοηθάει να καταλάβουμε ποιοι είμαστε και πώς φτάσαμε έως εδώ».
