Μέσα στο 1912, τα χριστιανικά κράτη των Βαλκανίων εξέταζαν σοβαρά το ενδεχόμενο επίλυσης του Ανατολικού Ζητήματος με πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις 26 Αυγούστου / 8 Σεπτεμβρίου, ο βασιλιάς της Βουλγαρίας Φερδινάνδος συγκάλεσε συμβούλιο του στέμματος, το οποίο αποφάσισε άμεση έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων. Λίγες ημέρες αργότερα, Βουλγαρία και Μαυροβούνιο κατέληξαν σε προφορική συμφωνία, η οποία προέβλεπε την καταβολή ενός μεγάλου ποσού εκ μέρους της πρώτης, για τη χρηματοδότηση της πολεμικής προσπάθειας των Μαυροβούνιων.
Παράλληλα και η Σερβία, υπό τον πρωθυπουργό Νικόλα Πάσιτς, έλαβε με τη σειρά της απόφαση για συμμετοχή στον πόλεμο εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις 17/30 Σεπτεμβρίου η Σόφια, το Βελιγράδι και η Αθήνα κήρυξαν γενική επιστράτευση. Στις 24 Σεπτεμβρίου / 7 Οκτωβρίου, το Μαυροβούνιο διέκοψε τις διπλωματικές του σχέσεις με την Πύλη και τρεις ημέρες αργότερα, στις 27 Σεπτεμβρίου / 10 Οκτωβρίου ο βασιλιάς Νικόλας κήρυξε τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων για να αποσοβήσουν την έκρηξη ενός πολέμου δεν απέδωσε καρπούς.
Η μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων για να αποσοβήσουν την έκρηξη ενός πολέμου στα Βαλκάνια δεν απέδωσε καρπούς. Το βράδυ της 3ης/16ης Οκτωβρίου, η Πύλη ανακάλεσε τους πρεσβευτές της από τη Σόφια και το Βελιγράδι. Την επόμενη ημέρα, Βουλγαρία και Σερβία κήρυξαν τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η προσπάθεια της Πύλης να αποσπάσει την Ελλάδα από τη Βαλκανική Συμμαχία, παραχωρώντας της την Κρήτη, απέτυχε. Στις 5/18 Οκτωβρίου η Ελλάδα κήρυξε τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ώρα για την απελευθέρωση της Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Κρήτης και των νησιών του Αιγαίου από τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις είχε φτάσει.
Αμέσως μετά την κήρυξη πολέμου, η Στρατιά Θεσσαλίας διέσχισε τα ελληνο-οθωμανικά σύνορα χωρίς να συναντήσει κάποια αντίσταση, διέβη τη Μελούνα και προχώρησε προς την Τσαριτσάνη. Την ίδια ημέρα, απέπλευσε από το Φάληρο το θωρακισμένο καταδρομικό «Γ. Αβέρωφ», το καμάρι του ελληνικού στόλου, παρουσία του βασιλιά Γεωργίου Α΄ και του πρωθυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου. Την επομένη, διεξήχθη η πρώτη μάχη του ελληνικού στρατού στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Η Στρατιά Θεσσαλίας υπό τις διαταγές του αρχιστράτηγου διαδόχου Κωνσταντίνου και του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Παναγιώτη Δαγκλή κατάφερε να καταλάβει την Ελασσόνα, ύστερα από τετράωρη μάχη. Τα οθωμανικά στρατεύματα αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν βόρεια ακολουθώντας την οδό που οδηγούσε στα Σέρβια Κοζάνης.
Παρότι οι Οθωμανοί υπερασπιστές του Σαραντάπορου βρίσκονταν σε πλεονεκτικότερη θέση, οι Eλληνες στρατιώτες κατόρθωσαν να καταλάβουν τη στενωπό.
Η προέλαση του ελληνικού στρατού συνεχίστηκε και στις 7/20 Οκτωβρίου με την κατάληψη των υψωμάτων βορείως της Ελασσόνας. Οι οθωμανικές δυνάμεις αποσύρθηκαν στα στενά του Σαραντάπορου. Στις 9/22 Οκτωβρίου, οι ελληνικές δυνάμεις εξαπέλυσαν την επίθεσή τους για την κατάληψη της στενωπού του Σαραντάπορου. Παρότι οι Οθωμανοί υπερασπιστές του Σαραντάπορου βρίσκονταν σε πλεονεκτικότερη θέση τοποθετημένοι σε υψώματα, οι Ελληνες στρατιώτες κατόρθωσαν να καταλάβουν τη στενωπό στις 10/23 Οκτωβρίου. Ο δρόμος για την απελευθέρωση της Δυτικής Μακεδονίας ήταν πλέον ανοιχτός.
Τις δύσκολες συνθήκες που επικρατούσαν στο πεδίο της μάχης περιέγραψε ο διάδοχος Κωνσταντίνος, σε επιστολή του προς την ερωμένη του Πάολα, στις 10 Οκτωβρίου. «Είχα σταθεί όρθιος σχεδόν επί δύο ολόκληρες ημέρες, από καιρού εις καιρόν κάτω από μια βροχή που έσβηνε όλο το τοπίο, τόσο δυνατά έβρεχε […]. Στις τέσσερις κατέβηκα στην πεδιάδα για να δω τους τραυματίες στα φορεία και ένα μικρό σπίτι και ένα στάβλο όπου τους είχαν βάλει. Το θέαμα ήταν θλιβερό, αποκαρδιωτικό και απελπιστικό, να βλέπει κανείς τον πόνο αυτών των ανθρώπων που είχαν τόσο θαρραλέα πολεμήσει πριν από μερικά λεπτά, οι διευθετήσεις ήταν κακές, βλέποντάς τους να είναι ξαπλωμένοι μερικοί στη λάσπη, με τις στολές τους λερωμένες και ματωμένες, σχεδόν έκλαψα, κλαίω τώρα που σου γράφω» (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Ωρες Ελευθερίας, Βαλκανικοί Πόλεμοι, 100 χρόνια, Από τη Μελούνα στη Θεσσαλονίκη, «Η Καθημερινή», Μάρτιος 2012, σελ. 46).
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
