Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, ο «μεγάλος ασθενής», η Οθωμανική Αυτοκρατορία, κατέρρεε και οι εθνικισμοί στα Βαλκάνια κορυφώνονταν εν μέσω των ασφυκτικών πιέσεων των Βρετανών, των Ρώσων και των Αυστριακών, οι οποίοι επιδίωκαν να ρυθμίσουν προς όφελός τους τις εξελίξεις στη χερσόνησο. Τα έτη μετά το Συνέδριο του Βερολίνου (1878), τα τρία βαλκανικά κράτη, η Ελλάδα, η Βουλγαρία και η Σερβία, που διεκδικούσαν εδάφη του ευρύτερου μακεδονικού χώρου, επιδόθηκαν σε έναν αγώνα για επικράτηση στην περιοχή. Αρχικά αυτή η διαμάχη αφορούσε την προσπάθεια για υπερίσχυση στον εκκλησιαστικό και τον εκπαιδευτικό τομέα. Στην πορεία, όμως, η βουλγαρική δραστηριότητα στη Μακεδονία έλαβε ένοπλο χαρακτήρα.
Την αυγή του 20ού αιώνα, η κατάσταση στη Μακεδονία εκτραχύνθηκε και κατέστη εμφανές ότι το ελληνικό κράτος όφειλε να αναλάβει άμεσα δράση για την υπεράσπιση του μακεδονικού ελληνισμού. Χρειαζόταν η συστηματικά οργανωμένη αποστολή εμπειροπόλεμων αγωνιστών στη Μακεδονία για την εξουδετέρωση των Βούλγαρων κομιτατζήδων (ένοπλοι άτακτοι, μέλη των βουλγαρικών κομιτάτων) και την αναπτέρωση του ηθικού των Ελλήνων.
Το 1902-1903 η ελληνική δραστηριότητα στη Μακεδονία υπήρξε σχεδόν αποκλειστικά υπόθεση των ντόπιων Ελλήνων. Στις αρχές του 1904, μετά την εξέγερση του Ιλιντεν και το Πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων της Μυρστέγης που εξέδωσαν η Ρωσία και η Αυστρο-Ουγγαρία, η κυβέρνηση του Γεωργίου Θεοτόκη συνειδητοποίησε την ανάγκη ενίσχυσης του ελληνισμού της περιοχής. Αποφάσισε να στείλει στη Μακεδονία μια αποστολή από τέσσερις αξιωματικούς –τους Αλέξανδρο Κοντούλη, Παύλο Μελά, Αναστάσιο Παπούλα και Γεώργιο Κολοκοτρώνη με τους συνοδούς τους–, με σκοπό να διαγνώσουν την κατάσταση που επικρατούσε και να αναφέρουν στην κυβέρνηση τις εντυπώσεις τους.
Επειτα από διάφορες περιπέτειες οι αξιωματικοί επέστρεψαν σταδιακά στην Αθήνα στη διάρκεια της άνοιξης, έχοντας όμως διαφορετικές εκτιμήσεις περί του πρακτέου. Ο Παπούλας και ο Κολοκοτρώνης εισηγήθηκαν την αποστολή στη Μακεδονία ισχυρών ένοπλων ομάδων από την Ελλάδα, ενώ ο Κοντούλης και ο Μελάς πρότειναν τη συγκρότηση εντόπιων ανταρτικών ομάδων. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους, ο ανυπόμονος ανθυπολοχαγός τους Πυροβολικού Π. Μελάς, που δεν είχε πάψει στιγμή να ενημερώνεται από τους φίλους του στη Μακεδονία, ξεκίνησε τη δεύτερη εικοσαήμερη περιοδεία του στη μακεδονική γη. Αφορμή για τη δεύτερη εξόρμησή του στάθηκε η επίσκεψη δύο αντιπροσώπων από την Κοζάνη στον πεθερό του, Στέφανο Δραγούμη. Κύριο αίτημά τους ήταν η αποστολή οπλισμού και αξιωματικών για την εκπαίδευση των ντόπιων Ελλήνων. Οδηγός του Μελά ήταν ο καταγόμενος από τη Φλώρινα οπλαρχηγός Λάκης Πύρζας.
Στις αρχές Αυγούστου επέστρεψε στην Αθήνα, έχοντας αποφασίσει ότι θα μετέβαινε ξανά στη Μακεδονία, αυτή τη φορά ως αντάρτης. Είχε συνειδητοποιήσει ότι ήταν πολύ δύσκολο να ευοδωθεί ο αγώνας στη Μακεδονία χωρίς τη συμμετοχή των αξιωματικών των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, οι οποίοι, έχοντας την κατάλληλη στρατιωτική εκπαίδευση, θα αναλάμβαναν την ηγεσία των σωμάτων. Θεωρούσε πως όφειλε ο ίδιος να δώσει το παράδειγμα, προκειμένου να ακολουθήσουν και άλλοι συνάδελφοί του.
Στις 14 Αυγούστου ο Μελάς ορίστηκε από το Μακεδονικό Κομιτάτο των Αθηνών γενικός αρχηγός των σωμάτων της περιοχής του Μοναστηρίου και της Καστοριάς. Τέσσερις ημέρες αργότερα, αναχώρησε από την Αθήνα για την τρίτη και τελευταία περιοδεία του στη Μακεδονία. Χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο «Μίκης Ζέζας», το οποίο αποτελούσε σύνθεση των ονομάτων των παιδιών του, του Μιχαήλ (Μίκης) και της Ζωής (Ζέζα).
Τη νύχτα της 27ης-28ης Αυγούστου, ο Μελάς συνοδευόμενος από τον Πύρζα και ακόμη 34 ενόπλους Μακεδόνες και Κρήτες διέβη τα ελληνο-οθωμανικά σύνορα εισερχόμενος στη μακεδονική γη. Ακολούθησαν δύο εξαντλητικοί μήνες για τον Μελά και το σώμα του, στη διάρκεια των οποίων πραγματοποιήθηκαν εξοντωτικές πορείες από χωριό σε χωριό για την κατήχηση των κατοίκων τους και διάφορες αναμετρήσεις τόσο με βουλγαρικά σώματα όσο και με μονάδες του οθωμανικού στρατού.
Στις 12 Οκτωβρίου (π.η.), ο Μελάς και οι άνδρες του έφτασαν υπό καταρρακτώδη βροχή στη Στάτιστα της Καστοριάς. Παρά την αντίθετη συμβουλή του Πύρζα, ο οποίος γνώριζε ότι ένα οθωμανικό απόσπασμα συνήθιζε να μετακινείται διαμέσου αυτού του χωριού από το Ζέλοβο προς το Κονομπλάτι, ο Μελάς επέμεινε να καταλύσουν εκεί. Τις κινήσεις του σώματος του Μελά φαίνεται πως γνώριζε ο κομιτατζής Μήτρος Βλάχος, ο οποίος παραπληροφόρησε τις οθωμανικές αρχές στέλνοντας έναν χωρικό στον διοικητή του οθωμανικού αποσπάσματος με ένα σημείωμα στα ελληνικά που έγραφε ότι ο ίδιος βρισκόταν στη Στάτιστα.
Νωρίς το βράδυ της 13ης Οκτωβρίου, το οθωμανικό απόσπασμα περικύκλωσε τη Στάτιστα, νομίζοντας ότι στις οικίες του είχε βρει καταφύγιο ο διαβόητος Μήτρος, ο οποίος είχε επικηρυχθεί με αμοιβή. Σύμφωνα με την εκδοχή του Πύρζα, καθώς οι Οθωμανοί στρατιώτες πλησίαζαν το κρησφύγετο του Μελά, εκείνος άνοιξε πυρ εναντίον τους. Η μάχη ήταν σκληρή. Κατά την προσπάθειά του να πραγματοποιήσει έξοδο από την οικία όπου βρισκόταν, ο Μελάς τραυματίστηκε στην οσφυϊκή χώρα. Κατάφερε να κατέβει στον στάβλο του οικήματος τρεκλίζοντας, όμως το τραύμα αποδείχθηκε σοβαρό. Λέγεται ότι πριν ξεψυχήσει ζήτησε από τον Πύρζα να δώσει τον σταυρό του στη γυναίκα του Ναταλία και το τουφέκι του στον γιο του λέγοντάς τους ότι εκπλήρωσε το καθήκον του.
Ο θάνατός του σκόρπισε συγκίνηση σε όλον τον ελληνισμό. Εκατοντάδες νέοι, στρατιωτικοί και πολίτες, προθυμοποιήθηκαν να ενταχθούν σε ελληνικά σώματα με σκοπό την ανάληψη δράσης για την υπεράσπιση του μακεδονικού ελληνισμού. Ο Παύλος Μελάς συνέδεσε τη ζωή και τον θάνατό του με τη μοίρα της Μακεδονίας, αποτελώντας το σύμβολο του ένοπλου Μακεδονικού Αγώνα που ακολούθησε. Η ημέρα του θανάτου του έχει καθιερωθεί να γιορτάζεται ως ημέρα του Μακεδονικού Αγώνα. Το χωριό όπου άφησε την τελευταία του πνοή μετονομάστηκε προς τιμήν του σε Μελάς.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
