H σκηνή είναι γνώριμη σε όλους: ο Τσάρλι Τσάπλιν με τετράγωνο μουστάκι, ντυμένος με στρατιωτική στολή παίζει με μια κωμικά μεγάλη υδρόγειο σφαίρα-μπαλόνι. Τρεισήμισι λεπτά μετά, το μπαλόνι σκάει, ξαφνιάζοντάς τον. Η σκηνή αυτή είναι μέρος μίας από τις εβληματικότερες ταινίες του Τσάρλι Τσάπλιν, με τίτλο Ο Μεγάλος Δικτάτωρ, η οποία προβλήθηκε για πρώτη φορά στη Νέα Υόρκη, στις 15 Οκτωβρίου 1940.
Αυτό το σατιρικό αριστούργημα αποτέλεσε την πρώτη εξ ολοκλήρου ηχητική ταινία του Τσάπλιν και κατέδειξε τον αιχμηρό πολιτικό του σχολιασμό σε μια εποχή που ο κόσμος βρισκόταν στο χείλος της καταστροφής. Ως τολμηρή κριτική εναντίον του Αδόλφου Χίτλερ και της ανόδου του φασισμού, ο Μεγάλος Δικτάτωρ συγκαταλέγεται στις πιο θαρραλέες ταινίες στην ιστορία του κινηματογράφου.
Γνωστός για τις αγαπητές στο κοινό βωβές ταινίες του και για τον χαρακτήρα-σήμα κατατεθέν του, τον Μικρό Αλήτη ή Σαρλό, ο Τσάπλιν είχε αντισταθεί για χρόνια στην έλευση του ήχου στον κινηματογράφο. Ακόμα και στην ταινία του Μοντέρνοι Καιροί (1936), πολύ μετά την καθιέρωση των «ομιλούντων» φιλμ, ο Τσάπλιν επέλεξε να κρατήσει τους διαλόγους ελάχιστους και βασίστηκε στο χαρακτηριστικό στυλ παντομίμας του. Ο Μεγάλος Δικτάτωρ σηματοδότησε μια σημαντική απόκλιση από αυτό, με τον Βρετανό θρύλο του κινηματογράφου να αγκαλιάζει τον ήχο, τους διαλόγους και τους μονολόγους. Ο Τσάπλιν είχε πλέον περάσει σε ένα επόμενο στάδιο παραγωγής ταινιών, οι οποίες πραγματεύονταν διάφορα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα της εποχής του.
Ο Τσάπλιν δημιουργεί μια καυστική σάτιρα του ολοκληρωτισμού, του φασισμού και του αντισημιτισμού
Στον Μεγάλο Δικτάτορα, ο Τσάπλιν υποδύεται έναν διπλό ρόλο: έναν ταπεινό Εβραίο κουρέα και τον Αντενοϊντ Χίνκελ, μια ξεκάθαρη παρωδία του Αδόλφου Χίτλερ, αξιοποιώντας τη διαπιστωμένη ομοιότητά του με τον Φύρερ. Η πλοκή περιστρέφεται γύρω από τον κουρέα, ο οποίος έχει εκπληκτική ομοιότητα με τον Χίνκελ, στον βαθμό που πολλοί τον περνούν για τον δικτάτορα. Μέσω αυτής της λανθασμένης ταυτότητας, ο Τσάπλιν δημιουργεί μια καυστική σάτιρα του ολοκληρωτισμού, του φασισμού και του αντισημιτισμού. Το καθεστώς του Χίνκελ στη φανταστική χώρα της Τομαινίας, αποτελεί άμεση αναπαράσταση της ναζιστικής Γερμανίας και η ταινία αναδεικνύει τον παραλογισμό και τη βιαιότητα ενός δικτατορικού καθεστώτος.
Η απεικόνιση του Χίνκελ είναι υπερβολική φτάνοντας να γίνει κωμική. Ο Τσάπλιν μιμήθηκε τον τρόπο ομιλίας και την κινησιολογία του Χίτλερ, ενώ ψυχογράφησε ουσιαστικά την παράνοια και τη γελοία εξουσιομανία του ηγέτη του Γ΄ Ράιχ. Η ταινία περιλαμβάνει επίσης τον Ναπαλόνι, τον ηγέτη της φανταστικής χώρας Βακτηρία, μια παρωδία του Μπενίτο Μουσολίνι της Ιταλίας, επεκτείνοντας περαιτέρω την κριτική που ασκεί η ταινία στον αυταρχισμό.
Ο λόγος που εκφωνείται στην κορύφωση της ταινίας, ήταν η άμεση απεύθυνση του Τσάπλιν προς το κοινό και παραμένει μία από τις πιο συγκλονιστικές κινηματογραφικές στιγμές όλων των εποχών
Ισως η πιο αξιομνημόνευτη στιγμή του Μεγάλου Δικτάτορα είναι η τελευταία ομιλία του Τσάπλιν, κατά την οποία υποδυόμενος τον κουρέα, τον οποίο οι γύρω του μπερδεύουν με τον Χίνκελ, εκφωνεί μια παθιασμένη έκκληση για ειρήνη, συμπόνια και δημοκρατία. «Ολοι θέλουμε να βοηθήσουμε ο ένας τον άλλον. Ετσι είναι τα ανθρώπινα όντα. Θέλουμε να ζούμε ο ένας από την ευτυχία του άλλου, όχι από τη δυστυχία του άλλου». Ο λόγος αυτός, που εκφωνείται στην κορύφωση της ταινίας, ήταν η άμεση απεύθυνση του Τσάπλιν προς το κοινό και παραμένει μία από τις πιο συγκλονιστικές κινηματογραφικές στιγμές όλων των εποχών.
Η κυκλοφορία του Μεγάλου Δικτάτορα το 1940 ήταν μια τολμηρή κίνηση. Εκείνη την εποχή, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν ακόμη ουδέτερες στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και πολλές σημαίνουσες φωνές στο Χόλιγουντ δίσταζαν να παραγάγουν ταινίες που ασκούσαν ρητή κριτική στη ναζιστική Γερμανία. Η απόφαση του Τσάπλιν να σατιρίσει τον Χίτλερ και το ναζιστικό καθεστώς δεν ήταν μόνο ριψοκίνδυνη, αλλά και βαθιά προσωπική. Αν και ο ίδιος ο Τσάπλιν δεν ήταν Εβραίος, είχε τρομοκρατηθεί από τις διώξεις των Εβραίων και την εξάπλωση του φασισμού σε όλη την Ευρώπη.
Ο Τσάπλιν παραδέχθηκε αργότερα ότι αν γνώριζε την πλήρη έκταση των φρικαλεοτήτων που διέπρατταν οι Ναζί και ιδιαίτερα του Ολοκαυτώματος, ίσως να μην είχε κάνει την ταινία με τον ίδιο κωμικό τόνο. Πάντως, ο Μεγάλος Δικτάτορας ήταν μια αδιαμφισβήτητη εμπορική επιτυχία, ενώ έλαβε πέντε υποψηφιότητες για Οσκαρ, μεταξύ των οποίων και για Οσκαρ Καλύτερης Ταινίας και Α΄ Ανδρικού Ρόλου για τον Τσάπλιν. Εδραίωσε τη φήμη του Τσάπλιν όχι μόνο ως κωμικής ιδιοφυΐας αλλά και ως σκηνοθέτη με ηθικές αξίες. Ακόμη και σήμερα, η ταινία παραμένει μια διαχρονική κριτική του ολοκληρωτισμού και της μισαλλοδοξίας.
Επιμέλεια στήλης: Μυρτώ Κατσίγερα, Βασίλης Μηνακάκης, Αντιγόνη-Δέσποινα Ποιμενίδου, Αθανάσιος Συροπλάκης
