Η Κατερίνα Κορακή έκανε την πρώτη απόπειρα αναζήτησης πριν από χρόνια, με τη βοήθεια ενός Αλβανού εργάτη που είχε γνωρίσει στη Σίφνο. Προθυμοποιήθηκε να της δείξει εκείνος τα μέρη όπου πιθανότατα τάφηκε πρόχειρα ο πατέρας της, ένας εκ των χιλιάδων πεσόντων του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Βάδιζαν στα τυφλά, δεν ήξεραν εάν θα έβρισκαν ένα μνήμα ή κάποιο άλλο σημάδι πάνω στη γη. Η προσπάθεια τότε δεν απέδωσε. Ακολούθησαν και άλλες επισκέψεις της στην περιοχή, ενώ ένας συγγενής της οικογένειας έχει δώσει δείγμα DNA ελπίζοντας σε ταυτοποίηση εάν κάποια στιγμή εντοπιστούν τα οστά του νεκρού στρατιώτη. Η κόρη του είναι πλέον 83 ετών, δεν πρόφτασε να τον γνωρίσει.
«Οταν έφυγε ο παππούς μου από το νησί για το μέτωπο, η γιαγιά μου ήταν έγκυος. Η μητέρα μου δεν τον είδε ποτέ, στερήθηκε την αγκαλιά του από τη γέννησή της», λέει στην «Κ» η Μαρία Κορακή, εγγονή του πεσόντος. «Τόσα χρόνια μετά νιώθει το ίδιο κενό, κουβαλάει μέσα της μια εκκρεμότητα σαν ένα αγκάθι. Το έχει απωθημένο να τον βρει».
Ο πεσών ονομαζόταν Μιχάλης Νικηφοράκης. Τραυματίστηκε στην αρχή του πολέμου και μεταφέρθηκε με κρυοπαγήματα στο Β΄ Πεδινό Χειρουργείο, το οποίο είχε εγκατασταθεί στο χωριό Κοσίνα, κοντά στην Πρεμετή. Εκεί εξέπνευσε. Φέρεται να τάφηκε έπειτα πρόχειρα, στον περίβολο μιας εκκλησίας, μαζί με άλλους Ελληνες στρατιώτες.
Οι δεκαετίες περνούν και η ταυτοποίηση των πεσόντων του Ελληνοϊταλικού Πολέμου παραμένει ένα ανεκπλήρωτο χρέος για την ελληνική πολιτεία. Η διμερής συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας υπεγράφη το 2009, αλλά χρειάστηκε να περάσουν άλλα εννέα χρόνια για να ξεκινήσουν οι εργασίες στο πεδίο, στην περιοχή Ντραγκότ. Ο συνολικός αριθμός των πεσόντων έφτανε στις 8.002, εκ των οποίων οι 7.976 ανήκαν στον Στρατό Ξηράς και οι 26 στην Πολεμική Αεροπορία. Την τρέχουσα περίοδο πραγματοποιούνται εκταφές στην περιοχή της Πρεμετής, κοντά σε ένα γήπεδο, σε συνεργασία με την αντίστοιχη αλβανική ομάδα εμπειρογνωμόνων.
«Σε όλα τα τοπωνύμια του βορειοηπειρωτικού ελληνισμού εξακολουθεί να κείται άταφος ο στρατός χιλιάδων νεκρών Ελλήνων. Τόσο τα καθεστώτα Χότζα και Αλία, όσο και στη συνέχεια διαδοχικές κυβερνήσεις των Τιράνων με τη συμπεριφορά τους έδειχναν σαν να θεωρούσαν ότι οι νεκροί Ιταλοί που έπεσαν το 1940-41 έπρεπε να τύχουν καλύτερης μεταχείρισης σε σύγκριση με τους Ελληνες, οι οποίοι έπεσαν μαχόμενοι κατά των δυνάμεων της φασιστικής Ιταλίας», σημειώνει ο Αλέξανδρος Μαλλιάς, ο οποίος είχε διατελέσει πρεσβευτής της Ελλάδας στην Αλβανία. Ο ίδιος επισημαίνει ότι τα γραφειοκρατικά προσκόμματα και οι καθυστερήσεις φαίνεται πως ανήκουν στο παρελθόν και ότι την τελευταία εξαετία η υλοποίηση της διμερούς συμφωνίας προχωράει χωρίς κωλυσιεργία.
Εδώ και χρόνια, εκατοντάδες συγγενείς πεσόντων έχουν δώσει δείγματα DNA προσδοκώντας ότι μετά τις εκταφές θα μπορούσαν να επιτευχθούν και οι πρώτες ταυτοποιήσεις. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρασχέθηκαν στην «Κ» από την ελληνική ομάδα εμπειρογνωμόνων του Γενικού Επιτελείου Εθνικής Αμυνας, μέχρι στιγμής δεν έχει επιτευχθεί αποτέλεσμα. Η παρέλευση δεκαετιών και η επίδραση των καιρικών συνθηκών στα λείψανα έχουν ως συνέπεια μόλις το 17% των οστών να αποδίδουν αξιοποιήσιμο DNA και ένα αντίστοιχο ποσοστό να είναι μερικώς αξιοποιήσιμο. Το 66% είναι μη εκμεταλλεύσιμο.
Σύμφωνα με την ελληνική ομάδα εμπειρογνωμόνων, βρίσκεται σε εξέλιξη η διαδικασία προμήθειας εξοπλισμού που εφαρμόζει μια νέα μέθοδο ανάλυσης DNA. Οι έρευνες βάσει αυτής της μεθόδου αναμένεται να ξεκινήσουν μέσα στο 2025 και οι αρμόδιοι εκτιμούν ότι το αξιοποιήσιμο ποσοστό των δειγμάτων θα ανέλθει από το 17% στο 80% έως και 90%.
«Διαδοχικές κυβερνήσεις των Τιράνων με τη συμπεριφορά τους σαν να θεωρούσαν ότι οι νεκροί Ιταλοί που έπεσαν το 1940-41 έπρεπε να τύχουν καλύτερης μεταχείρισης από τους Ελληνες…».
Στην αυλή της
Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, ο φωτογράφος Θοδωρής Νικολάου επισκέπτεται την αλβανική μεθόριο επιχειρώντας να χαρτογραφήσει τα σημεία όπου δόθηκαν οι μάχες του Ελληνοϊταλικού Πολέμου. Σε ένα από αυτά τα ταξίδια βρέθηκε και στο σπίτι της Ερμιόνης Μπρίγκου, σε ένα ύψωμα στους πρόποδες του όρους Σκουτάρι, στη Χειμάρρα. Η ηλικιωμένη ήταν πρόθυμη να μιλήσει για ώρες και να διηγηθεί όσα έζησε στα χρόνια του πολέμου. Στην αυλή της τάφηκαν το 1941 έξι Ελληνες φαντάροι, οι οποίοι σκοτώθηκαν σε μια μάχη που είχε δοθεί κοντά στο σπίτι της οικογένειας. Η Μπρίγκου ήταν τότε 9 ετών. Από εκείνη τη στιγμή επωμίστηκε το χρέος της φύλαξης των μνημάτων. «Οι κακόμοιρες αυτές οι μάνες. Ούτε τα κλάψανε, ούτε στην εκκλησία να διαβαστούν, ούτε τα καλά τους να φορέσουν, ούτε να τα ασπαστεί κανένας», είπε στον φωτογράφο.
Πέρυσι, σε ένα από αυτά τα ταξίδια κατά τον εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου, ο Νικολάου φωτογράφισε μια γυναίκα στο νεκροταφείο της Κλεισούρας. Η Σταματία Κυριακάκη στεκόταν βουβή, με ένα κάδρο στην αγκαλιά της. Κρατούσε την ασπρόμαυρη φωτογραφία του πατέρα της, επιλοχία Χαράλαμπου Κυριακάκη, ο οποίος σκοτώθηκε στις 17 Μαρτίου 1941 στο ύψωμα Δόντι, κοντά στο Λέκλι. Είχε γεννηθεί το 1912 στην Αγία Μαρίνα Χανίων.
Στην Αλβανία έχουν κατασκευαστεί δύο κοιμητήρια για τον ενταφιασμό των Ελληνων πεσόντων, το ένα στους Βουλιαράτες και το άλλο στην Κλεισούρα. Συνολικά έχουν ενταφιαστεί σε αυτά με τιμές, σε συνολικά έξι τελετές, 1.003 Ελληνες στρατιώτες.
Πίσω στην Ελλάδα, ο Νικολάου επισκέφθηκε και τον ταξίαρχο ε.α. Κωνσταντίνο Ροδόπουλο και φωτογράφισε μέρος του αρχείου του. Ο Ροδόπουλος ήταν ένας εκ των πρωτεργατών των αρχικά άτυπων ερευνών εντοπισμού και εκταφής των οστών πεσόντων του αλβανικού μετώπου. «Προσωπικά με πλήγωνε που ήταν εκεί άταφοι, που δεν τους έκανε κανείς ένα τρισάγιο. Ηταν μέσα μου, τους ένιωθα συστρατιώτες μου. Ενιωθα βαριά την κληρονομιά να τους αναζητήσω και από καλή τύχη να είμαι εγώ εκείνος, που μαζί με άλλους συναδέλφους, θα κάναμε το τρισάγιο», είχε δηλώσει παλιότερα στην «Κ». Οι μαρτυρίες του τοπικού πληθυσμού αποδείχτηκαν κομβικές σε εκείνη την προσπάθεια.
Στο πλούσιο αρχείο του υπάρχει, μεταξύ άλλων, και μια αναφορά από τον Δεκέμβριο του 1998 για εκταφή κοντά σε μια κατοικία σε χωριό κοντά στην Πρεμετή, όπου βρέθηκαν μέσα σε ξύλινο σάπιο κουτί αποσυντεθειμένα οστά. «Το κρανίο μπρούμυτα, με μια μεγάλη τρύπα στο δεξιό μέτωπο», σημείωνε ο επιβλέπων εκείνης της εκταφής. Εκείνη τη χρονιά έγιναν ανακομιδές σε 475 ταφές στην ευρύτερη περιοχή της Δρόπολης (Βουλιαράτες, Κλεισούρα).
Στο εκκλησάκι
Η Μαρία Κορακή ταξίδεψε μαζί με τη μητέρα της στην Αλβανία το 2017. Είχαν ήδη έρθει σε επικοινωνία με τον οικονομολόγο Αγαθοκλή Παναγούλια, ο οποίος έχει αφιερώσει δεκαετίες ιδιωτικής έρευνας στην καταγραφή των πεσόντων του αλβανικού μετώπου. Τα στοιχεία που είχε καταφέρει να συλλέξει κι εκείνος υποδείκνυαν ότι ο Μιχάλης Νικηφοράκης είχε πιθανότατα ταφεί εκεί, στο προαύλιο της εκκλησίας στην Κοσίνα.
«Αισθάνθηκα δέος», λέει η Μαρία Κορακή, καθώς θυμάται εκείνη την επίσκεψη. «Αναλογίστηκα από πού είχε ξεκινήσει, νέος, από πόσα πέρασε και τι αγώνα έδωσε, τι τράβηξε στο μέτωπο χωρίς κατάλληλα εφόδια και ρουχισμό, υποφέροντας από κρυοπαγήματα».
Πλέον, περιμένει να προχωρήσουν και άλλο οι έρευνες στην περιοχή της Πρεμετής και να ακολουθήσουν αντίστοιχες ενέργειες στην Κοσίνα. «Ελπίζουμε ότι θα γίνει η ταυτοποίηση και θα αναπαυθεί. Θα είναι μια ανακούφιση, γνωρίζοντας ότι έχει ταφεί όπως πρέπει», λέει για τον παππού της. Στην ηλικιωμένη μητέρα της έχει δώσει εδώ και καιρό την υπόσχεση πως θα συνεχίσει εκείνη το έργο της, όσος καιρός κι αν χρειαστεί. Η αναζήτηση δεν θα σταματήσει.
