Οι συντάκτες της επιστολής ήταν ξεκάθαροι. «Μην εκδόσητε επουδενί λόγο πιστοποιητικό ομηρίας εις το επικίνδυνον και ανάξιον τούτο υποκείμενον», έγραφαν. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε λήξει και σε μια λίστα κρατουμένων του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ βρισκόταν, μεταξύ άλλων, το όνομα του Κυριάκου Π. Με επιστολή της προς τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, η Πανελλήνια Ενωση Αιχμαλώτων και Αγνοουμένων του 1940-1945 ζητούσε από την οργάνωση να κλείσει τον φάκελο με συνοπτικές διαδικασίες. Εξηγούσε ότι ο νεαρός Ελληνας είχε βρεθεί αρχικά ως εθελοντής εργάτης στη Γερμανία. Αργότερα συνελήφθη από την Γκεστάπο, φυλακίστηκε και στάλθηκε στη Λειψία, όπου «κατ’ απολύτως εξηκριβωμένας πληροφορίας υπέβαλεν αίτησιν κατατάξεως εις το σώμα των SS».
Τον Ιούλιο του 1942, ο 22χρονος τότε Κυριάκος Π., απόφοιτος νυχτερινού γυμνασίου και γόνος μεσοαστικής οικογένειας της Αθήνας, επιβιβάστηκε στην τέταρτη αποστολή Ελλήνων εθελοντών εργατών προς τη ναζιστική Γερμανία. Προτού αναχωρήσει είχε εξεταστεί από γιατρό για να πιστοποιηθεί ότι δεν έφερε μεταδοτικές ασθένειες και είχε υπογράψει σύμβαση εργασίας στη μητρική του γλώσσα. Τελικός προορισμός του ήταν το Γκρατς της Αυστρίας, όπου θα δούλευε ως βοηθός σε συνεργείο αυτοκινήτων. Η απασχόλησή του ορίστηκε στις 48-60 ώρες εβδομαδιαίως, με ωρομίσθιο λιγότερο από ένα μάρκο. Δεν ήταν ο μόνος Ελληνας που ακολούθησε τότε αυτή τη διαδρομή, στη χώρα του εχθρού.
«Η ναζιστική Γερμανία είχε τεράστια ανάγκη από εργατικά χέρια, λόγω των συνθηκών του πολέμου, επειδή εκατομμύρια άντρες στρατεύτηκαν και έλειπαν στο μέτωπο. Για να καλύψουν το κενό δέσμευσαν την εργατική δύναμη εκατομμυρίων Ευρωπαίων με διάφορους τρόπους. Με εξαναγκασμό, βία και μαζικούς εκτοπισμούς, αλλά σε πολλές περιπτώσεις και με εθελοντική εργασία», εξηγεί στην «Κ» ο Ιάσονας Χανδρινός, ιστορικός και επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Ρέγκενσμπουργκ στη Γερμανία.
Συλλέγοντας στοιχεία από θραυσματικές πηγές, ο κ. Χανδρινός προσπαθεί στο πλαίσιο μιας νέας έρευνας να εξετάσει το ζήτημα των Ελλήνων εθελοντών εργατών, μια άβολη πτυχή του πολέμου η οποία δεν έχει φωτιστεί σε μεγάλο βάθος. Οπως παρατηρεί, ήδη από το 1941 οι Γερμανοί συζητούσαν με τις ελληνικές αρχές το ενδεχόμενο μαζικής επιστράτευσης εργατών. Είχε πραγματοποιηθεί μάλιστα μια σύσκεψη στο υπουργείο Εργασίας και είχε εκφραστεί η επιθυμία δέσμευσης έως 200.000 ανθρώπων.
«Ωστόσο οι Γερμανοί διαπίστωσαν σύντομα ότι το εργατικό δυναμικό στην Ελλάδα δεν ήταν τόσο πολυάριθμο και ειδικευμένο. Κάλυπταν τις ανάγκες τους με άλλες εθνικότητες, ενώ βρέθηκαν μπροστά στο οικονομικό και κοινωνικό αδιέξοδο που προκάλεσε η πείνα στην κατεχόμενη Ελλάδα», αναφέρει ο ιστορικός. Παράλληλα όμως, όπως και σε άλλες κατεχόμενες χώρες, οι γερμανικές δυνάμεις αναζήτησαν και εθελοντές.
Τα στοιχεία
Τον Μάρτιο του 1942, σε μια αναφορά των υπευθύνων των οικονομικών επιτελείων της Βέρμαχτ στην Ελλάδα επισημαίνεται ότι είχαν συγκεντρώσει σχεδόν 25.000 δηλώσεις ενδιαφέροντος μόνο από την Αθήνα. Σύμφωνα με στοιχεία του ελληνικού υπουργείου Εργασίας του 1945, τα οποία αναφέρει ο ιστορικός, υπολογίζεται ότι 19.573 εργάτες είχαν φύγει εθελοντικά από Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Βόλο για τη Γερμανία. Σε αυτόν τον αριθμό ο κ. Χανδρινός προσθέτει και περίπου 7.000 ή ακόμη και 10.000 άνδρες και γυναίκες από τη βουλγαρική ζώνη κατοχής σε Ανατολική Μακεδονία και Θράκη. Δήλωναν εθελοντές για να γλιτώσουν τα βουλγαρικά τάγματα εργασίας, που θα τους έστελναν σε εργοτάξια, αποστραγγιστικά έργα και λατομεία στη γειτονική χώρα, αλλά καταγράφονταν ως Βούλγαροι πολίτες στις σχετικές λίστες.
Δεν είναι εύκολο να υπολογιστεί με ακρίβεια ο αριθμός των εθελοντών. Τα στοιχεία που παρατίθενται από γερμανικές πηγές ή τον αθηναϊκό Τύπο της εποχής δεν ταυτίζονται. Ούτε όλες αυτές οι αποστολές ήταν πράγματι εκούσιες παρότι μπορεί να προβάλλονταν έτσι. Οπως έχει σημειώσει και ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας Νεωτέρων Χρόνων του Πανεπιστημίου Κρήτης Χρήστος Χατζηιωσήφ («Ιστορία της Ελλάδος του 20ού αιώνα»), σε κάποιες περιπτώσεις και πολιτικοί κρατούμενοι οι οποίοι οδηγήθηκαν ως όμηροι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης παρουσιάζονταν ως «εθελοντές» στον κατοχικό Τύπο.
Η κατοχική προπαγάνδα εν μέσω λιμού έκανε λόγο για «χαρωπά πρόσωπα» – «O γερμανικός στρατός δίδει εργασίαν και τροφήν υπό όρους αγνώστους διά την Ελλάδα μέχρι τούδε».
Οι περισσότεροι εθελοντές εργάτες βρέθηκαν στη νότια Γερμανία και στην Αυστρία. Σε μεγάλο βαθμό ήταν ανειδίκευτοι και απασχολούνταν σε χημικές βιομηχανίες, εργοστάσια μετάλλου και ελαστικών, μηχανουργεία, ξυλουργεία, αυτοκινητοβιομηχανίες. Σε περίπτωση απειθαρχίας ή παραπτώματος μπορεί να στέλνονταν σε στρατόπεδα αναμόρφωσης, όπου υποβάλλονταν σε βαριές τιμωρίες, με θανατηφόρες συχνά συνέπειες.
Ο πρώτος συρμός, όπως αναφέρει ο κ. Χανδρινός, αναχώρησε από την Αθήνα στις 19 Μαΐου 1942 και ακολούθησαν πολλές ακόμη αποστολές έως το καλοκαίρι του 1944. «Στη Θεσσαλονίκη ξέρουμε ότι συρμοί με εργάτες είχαν φύγει ήδη από τον Μάρτιο, υπό τις ευλογίες Ελλήνων εθνικοσοσιαλιστών. Κυκλοφορούσε τότε στην πόλη η φιλοναζιστική αντισημιτική εφημερίδα “Νέα Ευρώπη”, η οποία φιλοξενούσε συχνά σχετικά προπαγανδιστικά άρθρα», λέει.
Παρόμοιες απόπειρες προώθησης έκανε και ο γερμανόφωνος κατοχικός Τύπος, όπως η εφημερίδα Deutsche Nachrichten in Griechenland (Γερμανικά Νέα για την Ελλάδα). Στο φύλλο της με ημερομηνία 19 Απριλίου 1944, δημοσιεύτηκε φωτορεπορτάζ με τις εικόνες Ελλήνων εργατών σε εργοστάσιο επισκευής σιδηροδρόμων. Η προπαγανδιστική προσέγγιση, ειδικά στην κατοχική Ελλάδα της ανέχειας, ήταν ξεκάθαρη. «Χαρωπά και ικανοποιημένα πρόσωπα μαρτυρούν την παραδειγματικών φροντίδα η οποία καταβάλλεται διά το εργαζόμενον προσωπικόν. Ο γερμανικός στρατός τους δίδει εργασίαν και τροφήν υπό όρους αγνώστους διά την Ελλάδα μέχρι τούδε», έγραφε μία από τις λεζάντες και στα ελληνικά. «Υπογράμμιζαν τις εξαιρετικές συνθήκες στέγασης και σίτισης που υποτίθεται ότι επικρατούσαν στη ναζιστική Γερμανία, θεωρώντας ότι αυτό ήταν ένα επιχείρημα που θα προσέλκυε», επισημαίνει ο κ. Χανδρινός.
Μέσα από την έρευνά του εντόπισε και δύο αναλυτικές αναφορές της κεντρικής υπηρεσίας των SS στο Βερολίνο, μία του 1942 και άλλη του 1943, οι οποίες περιγράφουν το ελληνικό εργατικό δυναμικό με μελανά χρώματα. Οπως παρατηρεί ο ιστορικός, θα πρέπει και αυτές να προσεγγισθούν με σκεπτικισμό, όχι μόνο γιατί πρόκειται για την οπτική των κατακτητών, αλλά και λόγω της ρατσιστικής ιδεολογίας των ναζί. Σε αυτές τις αναφορές σημειώνεται από τα SS ότι μεγάλος αριθμός Ελλήνων εργατών ήταν σωματικά ακατάλληλοι ή έπασχαν από διάφορες ασθένειες, όπως φυματίωση και σύφιλη. Παράλληλα χαρακτηρίζονταν απείθαρχοι, χωρίς διάθεση για δουλειά, ενώ γίνονταν αναφορές σε εμπλοκή τους στη «μαύρη» αγορά και στην παράνομη διακίνηση τροφίμων.
Η έρευνα του ιστορικού για το ζήτημα των εθελοντών εργατών είναι σε εξέλιξη. Θα αναζητήσει περισσότερα στοιχεία σε ελληνικά και γερμανικά αρχεία, αλλά και αναφορές σε περιοχές όπου γνωρίζουμε ότι υπήρξαν Ελληνες εργάτες, όπως στην Αυστρία. Σκοπός είναι να εντοπιστούν και συγκεκριμένες περιπτώσεις μέσα από οικογενειακά αρχεία. Φαντάζει, ωστόσο, δύσκολο να έχουν διασωθεί προσωπικές μαρτυρίες. «Είναι μια εμπειρία η οποία δεν συνέφερε κανέναν να αποτυπωθεί, ούτε να αναδειχθεί», σχολιάζει ο κ. Χανδρινός, τονίζοντας ότι στις πρώτες αναφορές τους, το 1945, οι ελληνικές αρχές αποκαλούσαν προδότες, διεφθαρμένους και ασυνείδητους όσους ακολούθησαν αυτόν τον δρόμο.
Η αλληλογραφία
Στην περίπτωση του Κυριάκου Π. διασώθηκε κάτι παραπάνω από το όνομά του. Μετά τη σύλληψή του στο Γκρατς και την αποστολή του στο Μπούχενβαλντ, αρκετά δείγματα της αλληλογραφίας του με την οικογένειά του κατασχέθηκαν ως προσωπικά είδη και ο κ. Χανδρινός κατάφερε να τα εντοπίσει σε γερμανικά αρχεία.
Σε ένα σημείωμα περιγράφεται ότι αρχικά είχε κρατηθεί για 44 ημέρες στη φυλακή, καθώς και ότι τον θεωρούσαν πλέον κομμουνιστή. «Ενδεχομένως να τον είχαν κατηγορήσει ή “συκοφαντήσει”», λέει ο ιστορικός. Αλλα έγγραφα, πάντως, μαρτυρούν την ιδεολογική ταύτιση του περιβάλλοντός του με τις κατοχικές δυνάμεις. Από την αλληλογραφία του προκύπτει ότι η οικογένειά του είχε φιλικές σχέσεις με Γερμανούς στρατιώτες στην Ελλάδα. Τον Νοέμβριο του 1942, ένας οικογενειακός φίλος του έγραψε ότι έπρεπε να εκμεταλλευθεί την ευκαιρία ώστε να κάνει αργότερα καριέρα. «Αγαπητέ Κούλη», τον προσφωνεί ο πατέρας του σε ένα γράμμα τον Απρίλιο του 1943 και υπογράφει με τον ναζιστικό χαιρετισμό Heil Hitler.
Στην ιστορία του Κυριάκου Π., φαίνεται αρκετά καθαρά η συμπόρευση με τον εχθρό. Για το σύνολο των ανθρώπων που εργάστηκαν σε εθελοντικό πλαίσιο στη Γερμανία, πάντως, η εικόνα δεν είναι ξεκάθαρη.
«Το ζήτημα των κινήτρων δεν μπορούμε να το εξαντλήσουμε», λέει ο κ. Χανδρινός. «Οι μαρτυρίες αυτών των ανθρώπων δεν έχουν καταγραφεί, δεν αποτυπώθηκε έξω από το πλαίσιο της ναζιστικής προπαγάνδας η περίπτωσή τους, το κοινωνικό και ιδεολογικό προφίλ τους. Είναι παραπάνω από βέβαιο ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν είχαν ιδεολογικού τύπου ενδοιασμούς να πάνε στη ναζιστική Γερμανία. Θα ήταν, όμως, άστοχο να αντιστοιχίσουμε όλον αυτόν τον αριθμό σε γερμανοφιλία».
