Το άγνωστο έπος στη Μεσόγειο και στον Ατλαντικό

Στις 28 Αυγούστου 1939 ο καπετάν Θεόδωρος Γλύπτης με το ατμόπλοιο «Ιωάννης Καρράς», προερχόμενος από το Μπουένος Αϊρες της Αργεντινής, κατέπλευσε στο λιμάνι Γκντανσκ της Πολωνίας για να ξεφορτώσει. Εν πλω τις προηγούμενες εβδομάδες δεν είχε μάθει τα νέα του επικείμενου πολέμου, τον οποίο αντιμετώπισε με την άφιξή του στο βαλλόμενο Γκντανσκ, που τη στιγμή εκείνη ήταν στο επίκεντρο της γερμανικής εισβολής. Στις 5 Σεπτεμβρίου 1939 οι Πολωνοί για να ενισχύσουν την άμυνά τους και να εμποδίσουν την είσοδο των γερμανικών πολεμικών, ανατίναξαν τα πλοία στην είσοδο του λιμανιού, ανάμεσα στα οποία και το «Ιωάννης Καρράς», το πρώτο ελληνικό εμπορικό πλοίο που έπεσε θύμα του B΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Την ίδια εποχή ο ελληνικός στόλος φορτηγών, συνολικής χωρητικότητος σχεδόν δύο εκατομμυρίων κόρων, ήταν ο τρίτος σε μέγεθος του κόσμου στη μεταφορά χύδην φορτίων (όπως κάρβουνο, σιτηρά, βαμβάκι, λιπάσματα, σιδηρομεταλλεύματα κ.λπ.), μετά της Βρετανίας και της Νορβηγίας. Η σημασία της επίταξης του ελληνικού και νορβηγικού φορτηγού στόλου ήταν πρώτης προτεραιότητας για τις συμμαχικές δυνάμεις. Η διατήρηση της κυριαρχίας των θαλασσίων οδών και του ελέγχου των λιμανιών αποτέλεσε κυρίαρχη στρατηγική των συμμαχικών δυνάμεων, όχι μόνο για τη διευκόλυνση της μετακίνησης των στρατευμάτων, αλλά κυρίως για τη διαρκή ροή πολεμοφοδίων. Τα γερμανικά υποβρύχια και αεροπλάνα υπήρξαν η μάστιγα των μεγάλων συμμαχικών νηοπομπών. Η σημασία της διατήρησης του ανεφοδιασμού της Αγγλίας οδήγησε τον Τσώρτσιλ στην κήρυξη της «Μάχης του Ατλαντικού»: «Ο θανάσιμος κίνδυνος που απειλούσε τις ζωτικές γραμμές της θαλάσσιας συγκοινωνίας μας μου προκαλούσε οδυνηρό φόβο. Στις αρχές Μαρτίου 1941 είπα στον ναύαρχο Πάουντ: Η υπόθεση αυτή θα πρέπει να μας απασχολήσει πριν από οτιδήποτε άλλο, τίποτε δεν πρέπει να θεωρηθεί ως περισσότερο επείγον. Σκοπεύω να κηρύξω τη “Μάχη του Ατλαντικού”». Η επίταξη των ελληνικών πλοίων στον αγώνα κατά του Αξονα και η ενεργή συμμετοχή τους στον αγώνα έγινε από την ελληνική κυβέρνηση Τσουδερού, με έδρα την Κρήτη, με τον Ν.Δ. 3009/1941, στις 20 Μαΐου 1941, ημέρα της γερμανικής επίθεσης εναντίον της Κρήτης.

Οι αξιωματικοί

Μετά την κατοχή της Κρήτης από τους Γερμανούς, τον Απρίλιο του 1941, ο ελληνικός πολεμικός στόλος κατέφυγε στην Αλεξάνδρεια, όπου έδρασε υπό τις διαταγές του βρετανικού στόλου στη «Μάχη της Μεσογείου». Τα πολεμικά πλοία των συμμάχων, με βάση την Αλεξάνδρεια, προστάτευαν ουσιαστικά νηοπομπές εμπορικών πλοίων σε μια από τις πιο επικίνδυνες γραμμές επικοινωνίας του πολέμου. Τα γερμανικά στούκας, τα ιταλικά υποβρύχια και οι νάρκες αποτελούσαν τη θανάσιμη απειλή των νηοπομπών των συμμαχικών πολεμικών και εμπορικών πλοίων, όπου συχνά μόνο το 10% αυτών διέφευγε.

Ηταν 21 Οκτωβρίου 1943 που το ελληνικό αντιτορπιλικό «Αδρίας Ι» με κυβερνήτη τον αντιπλοίαρχο Ιωάννη Τούμπα απέπλευσε από την Αλεξάνδρεια με άλλα τρία αντιτορπιλικά με κατεύθυνση την Κάλυμνο. Στα ανοιχτά της Καλύμνου ο στολίσκος υπέστη επιθέσεις από γερμανικά στούκας και κατευθύνθηκε προς τις μικρασιατικές ακτές. Στην πορεία ο «Αδρίας Ι» προσέκρουσε σε νάρκη και έπειτα από μια εκκωφαντική έκρηξη όλη η 27 μέτρων πλώρη του ανατινάχθηκε, με συντρίμμια και ανθρώπινα μέλη να εκτινάσσονται παντού, με φλόγες και μαύρο καπνό στην πλώρη, ενώ το πλοίο έπαιρνε ελαφρά κλίση. Η ειρωνεία της τύχης είναι ότι το αδελφό βρετανικό αντιτορπιλικό «Harworth» που προσέτρεξε προς βοήθειά του, επίσης έπεσε σε νάρκη αλλά αυτό βυθίστηκε αύτανδρο. Οι απώλειες του «Αδρία Ι» ήταν 21 νεκροί και 30 τραυματίες. Ο κυβερνήτης του πλοίου κατάφερε να σβήσει τη φωτιά, να ελέγξει το σκάφος και να σταματήσει την κλίση του και να κατευθύνει το λαβωμένο πλοίο σε αμμώδη παραλία στο Γκιουμουσλούκ. Εκεί ο «Αδρίας Ι» στεγανοποιήθηκε με μπετόν αρμέ και αφού επισκευάστηκε πρόχειρα, ύστερα από 40 μέρες ξεκίνησε τον δύσκολο και επικίνδυνο πλου προς τη βάση του. Κατάφερε να διανύσει τα 730 μίλια από το Γκιουμουσλούκ στην Αλεξάνδρεια και να φτάσει με ασφάλεια. Καθώς το αντιτορπιλικό με την κομμένη πλώρη έπλεε μέσα στο λιμάνι προς το αγκυροβόλι, του επιφυλάχθηκε μια σπάνια θριαμβευτική υποδοχή. Με τα λόγια του κυβερνήτη Τούμπα: «[Εις το λιμάνι] περνάμε δίπλα από αγγλικόν καταδρομικόν το οποίον έχει παρατεταγμένον εις την πρύμνην το πλήρωμά του. Νομίζομεν ότι θα επρόκειτο διά κάποιαν συνήθη υπηρεσιακήν κίνησιν. Οταν όμως πλησιάσαμε ακούεται ένα παράγγελμα από το μεγάφωνόν του και διά μιας χίλια καπέλα υψώνονται εις τον ουρανόν, ενώ από χίλια στόματα ακούεται ένα βροντερόν σαν κεραυνός “Ούρρααα”, που επαναλαμβάνεται τρεις φοράς… Τα έχω χαμένα… Δεν εφανταζόμην ποτέ ότι θα με αξίωνεν ο Θεός να ζήσω παρομοίας στιγμάς… Το λιμάνι είναι γεμάτο από πολεμικά πλοία όλων των εθνικοτήτων – αγγλικά, γαλλικά, πολωνικά, ολλανδικά, ελληνικά… Από κάθε πλοίο που προσπερνούμε μας χαιρετούν με ζητωκραυγάς. Τα ναρκαλιευτικά και τα εμπορικά σφυρίζουν με τις σειρήνες τους το γράμμα V της Νίκης, το οποίον είναι όμοιον με την μουσικήν υπόκρουσιν της Πέμπτης Συμφωνίας του Μπετόβεν. Τα μάτια μου έχουνε θολώσει.

Τα γερμανικά στούκας, τα ιταλικά υποβρύχια και οι νάρκες αποτελούσαν τη θανάσιμη απειλή των νηοπομπών των συμμαχικών πολεμικών και εμπορικών πλοίων, όπου συχνά μόνο το 10% αυτών διέφευγε.

– Υποπλοίαρχε Μουρίκη, δεν βλέπω καλά μπροστά μου. Θα το σπάσω το καράβι.

– Μη σας νοιάζει, κύριε κυβερνήτα, μου απαντά ο Μουρίκης, είναι που είναι σπασμένο».

Υστερα από δύο μήνες, στις επιχειρήσεις Δωδεκανήσου θα βυθιστούν 6 αντιτορπιλικά, ανάμεσά τους το περίφημο για τη δράση του «Βασίλισσα Ολγα», με τον πλωτάρχη Μπλέσσα, καθώς και υποβρύχια, μεταξύ των οποίων και το υποβρύχιο «Κατσώνης» με τον αντιπλοίαρχο Λάσκο. Παράλληλα, καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, οι μικρές λέμβοι, τα ψαράδικα και τα μικρά ιστιοφόρα των νησιών του Αιγαίου αποτέλεσαν σημαντικό στολίσκο σωτηρίας και επικοινωνίας των Ελλήνων της κατεχόμενης Ελλάδας και των συμμαχικών στρατευμάτων της Μέσης Ανατολής.

H «Μάχη του Ατλαντικού»

Οι Ελληνες ναυτικοί στον εμπορικό στόλο έδωσαν τη δική τους μάχη εναντίον του Αξονα και υπέρ των συμφερόντων της επαγγελματικής τους τάξης, πέρα από τον μικρό κατακτημένο τόπο τους: εν πλω και στα συμμαχικά λιμάνια. Ατέλειωτες οι ιστορίες και οι διηγήσεις από τους επιζήσαντες ναυτικούς. Ενα ψήγμα της καθημερινότητας του Ελληνα ναυτικού στη διάρκεια του πολέμου, η ιστορία του Καρδαμυλίτη Στεφανή Ι. Κτιστάκη. Ο Κτιστάκης ναυτολογήθηκε στο ανδριώτικο φορτηγό ατμόπλοιο «Νικοκλής» στη Γλασκώβη της Σκωτίας στις 29 Ιουνίου 1942 ως ανθυποπλοίαρχος. Από τη Γλασκώβη το «Νικοκλής» ανεχώρησε κενό φορτίου μέσα σε νηοπομπή που συνόδευαν αγγλικά πολεμικά για να φορτώσει στη Βόρειο Αμερική. Σε μια συνηθισμένη πρακτική, τα εγγλέζικα πολεμικά συνόδευαν τα εμπορικά φορτηγά μέχρι τις Αζόρες και μετά τους έστελναν σήμα να αποσπαστούν από τη νηοπομπή και να πλεύσουν μόνα τους έως το λιμάνι προορισμού: «Wishing you God speed and safe passage». Το βράδυ της ίδιας μέρας που αποσπάσθηκε από τη νηοπομπή, το «Νικοκλής» τορπιλίσθηκε 100 μίλια νότια των Αζορών από γερμανικά υποβρύχια που καραδοκούσαν. Το πλοίο βυθίστηκε σε ελάχιστο χρόνο. Ο Στεφανής Κτιστάκης βούτηξε στη θάλασσα και πιάστηκε από ένα καδρόνι, κολυμπώντας όλη νύχτα. Το πρωί είδε 8 συντρόφους που είχαν σωθεί και είχαν φτιάξει μια σχεδία και ανέβηκε μαζί τους. Οι ναυτικοί περιπλανήθηκαν χωρίς νερό και φαΐ στον Ατλαντικό επί 19 μέρες, ώσπου τα ρεύματα και τα αυτοσχέδια κουπιά τούς έφεραν στις ακτές της Μαυριτανίας της Αφρικής. Τρεις οι επιζήσαντες του καραβιού: ο ανθυποπλοίαρχος Στεφανής Κτιστάκης, ο πρώτος μηχανικός Ιωάννης Κανέλλος και ο Ιθακήσιος ναύτης Γεώργιος Καρφάκης. Οι τρεις Ελληνες ναυτικοί νοσηλεύτηκαν στα νοσοκομεία της Καζαμπλάνκας στο Μαρόκο, του Λας Πάλμας των Καναρίων και του Γιβραλτάρ για 50 μέρες συνολικά. Από το Γιβραλτάρ στάλθηκαν στη Γλασκώβη, όπου ξαναμπάρκαραν στις θαλάσσιες ρότες του Ατλαντικού. Ο τορπιλισμός του «Νικοκλής» είχε σαν συνέπεια τον θάνατο 20 εκ των 23 μελών του πληρώματος.

Τη «Μάχη του Ατλαντικού» νίκησαν οι συμμαχικές δυνάμεις με την ασίγαστη ροή εμπορικών πλοίων στη διατήρηση της γραμμής επικοινωνίας της Αγγλίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκατοντάδες φορτηγά εμπορικά πλοία μετέφεραν σιτάρια και πολεμικό υλικό από τις ΗΠΑ στην Αγγλία και βυθίστηκαν στην πορεία, με εκατοντάδες ναυαγούς να περιπλανιούνται σε ανοικτές βάρκες στο τσουχτερό κρύο ή στην ανελέητη ζέστη του Ατλαντικού. Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο ελληνικός εμπορικός στόλος κατατασσόταν στην ένατη θέση μεταξύ των πρώτων δέκα στόλων, αποτελούμενος από 607 εμπορικά φορτηγά σκάφη των 1,8 εκατομμυρίων κόρων ολικής χωρητικότητας (κοχ). Ο κύριος όγκος αυτού του στόλου χρησιμοποιούνταν στις εξαιρετικά επικίνδυνες διαδρομές του Ατλαντικού και της Βόρειας Θάλασσας, καθώς επίσης και στις θαλάσσιες διαδρομές της Μεσογείου, του Ινδικού και του Ειρηνικού. Στο τέλος του πολέμου είχαν χαθεί 486 φορτηγά πλοία 1.408.000 κοχ, δηλαδή το 72% του ελληνικού εμπορικού στόλου, ο οποίος κατείχε το υψηλότερο ποσοστό απωλειών από όλες τις συμμαχικές δυνάμεις, με τη Μεγάλη Βρετανία να ακολουθεί με απώλειες της τάξης του 63%. Τα πρώτα δύο χρόνια του πολέμου χάθηκε το 57% του ελληνικού στόλου. Από τους περίπου 9.000 Ελληνες ναυτικούς, είχαμε 2.000 νεκρούς, 2.500 αναπήρους και 150 παράφρονες, δηλαδή το 50% των Ελλήνων ναυτικών.

Η κ. Τζελίνα Χαρλαύτη είναι επικεφαλής του Κέντρου Ναυτιλιακής Ιστορίας, διευθύντρια του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών – ΙΤΕ και καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Κεντρική φωτό. Ο κυβερνήτης του «Αδρίας Ι» Ιωάννης Τούμπας εκφωνεί λόγο στους άνδρες του πληρώματος κατά την παραλαβή του πλοίου, λέγοντάς τους ότι αυτοί θα γράψουν την ιστορία του. [Imperial War Museum, Λονδίνο]