Οσοι επιμένουν να αρνούνται στον Ιωάννη Μεταξά τη δόξα του «Οχι» αγνοούν ένα κείμενο που θα έπρεπε να είναι γνωστό, πασίγνωστο. Είναι μάλιστα δημοσιευμένο από το 1960 στον τόμο Δ΄ του «Ημερολογίου» του (εκδόσεις Iκαρος). Πρόκειται για τη στενογραφημένη εμπιστευτική ομιλία του στους ιδιοκτήτες και αρχισυντάκτες του αθηναϊκού Τύπου, στις 30 Οκτωβρίου 1940, δύο μέρες μετά το «Οχι». Με αυτήν την εμπιστευτική ομιλία θέλησε να εξασφαλίσει την ολόψυχη συμμετοχή τους στην πολεμική προσπάθεια.
Τους είπε λοιπόν ότι προέβλεπε με βεβαιότητα την τελική νίκη του «Αγγλοσαξονικού κόσμου». Είχε έτσι την πεποίθηση ότι η Ελλάδα, ακόμη και «δουλωμένη προσωρινώς» στη διάρκεια του πολέμου, θα βρισκόταν τελικά στο στρατόπεδο των νικητών και μάλιστα μεγαλωμένη, τουλάχιστον κατά τα Δωδεκάνησα – όπως ακριβώς έγινε.
Δεν ήθελε να νομίζουν ότι η απόφαση του «Οχι» «πάρθηκε έτσι σε μια στιγμή», ούτε ότι δεν έγινε ό,τι μπορούσε να γίνει για να αποφευχθεί ο πόλεμος. Η Ελλάδα μπορούσε να τον αποφύγει μόνο με την εκούσια προσχώρησή της στη «Νέα Τάξη» του Aξονα και μάλιστα με τον οικειοθελή ακρωτηριασμό της σε όφελος της Ιταλίας και της Βουλγαρίας. Αυτό είχε διαμηνύσει στον Μεταξά η Γερμανία.
«Δηλαδή θα έπρεπε διά ν’ αποφύγωμεν τον πόλεμον να γίνωμεν εθελονταί δούλοι και να πληρώσωμεν αυτήν την τιμήν με το άπλωμα του δεξιού χεριού της Ελλάδος προς ακρωτηριασμόν από την Ιταλίαν, και του αριστερού από την Βουλγαρίαν».
Στην περίπτωση όμως αυτή, ο Μεταξάς προέβλεπε διάσπαση του κράτους, όπως το 1916. Με την υποστήριξη της Μεγάλης Βρετανίας και την κάλυψη του στόλου της, θα προέκυπτε μία νέα «Προσωρινή Κυβέρνηση» στη νησιωτική τουλάχιστον Ελλάδα, για να πολεμήσει ξανά εξ ονόματος του προδομένου Eθνους.
Σημαδεμένος από τον Εθνικό Διχασμό, o Μεταξάς είχε πια πλήρη επίγνωση των δικών του, τότε, ευθυνών. Δήλωνε λοιπόν αποφασισμένος να αποτρέψει την επανάληψη του Διχασμού και στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Oσα είπε στις 30 Οκτωβρίου μπορούν να θεωρηθούν ουσιαστική κήρυξη της λήξης του Εθνικού Διχασμού από τον τελευταίο επιζώντα πρωταγωνιστή του.
H στενογραφημένη εμπιστευτική ομιλία του στους ιδιοκτήτες και αρχισυντάκτες του αθηναϊκού Τύπου, στις 30 Οκτωβρίου 1940.
Ρώτησε κάποια στιγμή: «Δεν ξέρω αν κανείς Αντιβενιζελικός από σας είναι πάντοτε και αδιάλλακτος». «Είμαι εγώ, κύριε Πρόεδρε» απάντησε ο Νικόλαος Κρανιωτάκης. Είπε τότε ο Μεταξάς:
«Λοιπόν ακούστε για να συνεννοηθούμε. Εγώ, κύριοι, όπως επαρκώς σας εξήγησα, ετήρησα μέχρι σήμερον την πολιτικήν του αειμνήστου Βασιλέως Κωνσταντίνου, δηλαδή την πολιτικήν της αυστηράς ουδετερότητος. Eκανα το παν διά να κρατήσω την Ελλάδα μακράν της συγκρούσεως των μεγάλων κολοσσών. Ηδη, μετά την άδικον επίθεσιν της Ιταλίας, η πολιτική την οποίαν ακολουθώ είναι η πολιτική του αειμνήστου Βενιζέλου. Διότι είναι η πολιτική του συνταυτισμού της Ελλάδος με την τύχην της Δυνάμεως, διά την οποίαν η θάλασσα είναι ανέκαθεν, όπως είναι και διά την Ελλάδα, όχι το εμπόδιον που χωρίζει, αλλά η υγρά λεωφόρος που συνδέει. […] Διά την Ελλάδα η Αγγλία είναι η φυσική φίλη και επανειλημμένως εδείχθη προστάτρια, ενίοτε δε η μόνη προστάτρια».
Ηδη από το φθινόπωρο του 1936 ο Μεταξάς είχε διαβεβαιώσει εμπιστευτικά την ηγεσία του Ναυτικού ότι, σε περίπτωση πολέμου, η Ελλάδα θα ήταν οπωσδήποτε στο πλευρό της Αγγλίας.
Ωστόσο, ούτε το μεγαλείο της απόφασής του να πει «Οχι» ούτε η επακόλουθη παλλαϊκή υποστήριξη στο πρόσωπό του κατάφεραν να λυτρώσουν τον Μεταξά από την ψυχοπαθολογία του και προπαντός από την αβυσσαλέα ανασφάλειά του. Αυτή τον εμπόδισε να προετοιμάσει τη χώρα – όχι στρατιωτικά, αλλά πολιτικά, ιδίως για την περίπτωση που θα βρισκόταν υπό εχθρική κατοχή, όπως προέβλεπε και ο ίδιος. Είχε προηγηθεί προ πολλού η κατάληψη και κατοχή άλλων μικρών χωρών από τους Γερμανούς, προσφέροντας ποικιλία διδακτικών παραδειγμάτων. Αντίθετα, όμως, με άλλα βασίλεια, η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο με βασιλιά αμφισβητούμενο ακόμη και από βασιλόφρονες και με ένα καθεστώς όχι μόνο δικτατορικό, αλλά και τόσο προσωποπαγές, ώστε ήταν καταδικασμένο να εξαφανιστεί με τον θάνατο του δικτάτορα, όπως προαισθανόταν και ο ίδιος και όπως πράγματι συνέβη.
Ακόμη και την ύστατη στιγμή, ο Μεταξάς δεν έκανε το παραμικρό για να διευρύνει, έστω, την κυβέρνησή του. Δεν διανοήθηκε καν να προνοήσει για τη διαδοχή του, μολονότι προαισθανόταν ότι το τέλος του ήταν κοντά.
Ετσι, με τον θάνατο του Μεταξά στις 29 Ιανουαρίου 1941 και με την παντελή έλλειψη πραγματικού αντικαταστάτη του, άρχισε μία ραγδαία και ακατάσχετη αποσύνθεση, που επιταχύνθηκε μετά τη γερμανική εισβολή. Στην Ελλάδα, η Κατοχή δεν συνεπαγόταν απλώς ένα κενό εξουσίας, όπως σε άλλες κατεχόμενες χώρες με εξόριστες κυβερνήσεις. Αναζωπύρωσε μία απείρως νοσηρότερη κρίση νομιμότητας, που σοβούσε από το 1935. Ανοιξε έτσι ο ασκός του Αιόλου για εμφύλιες συγκρούσεις πολύ διαφορετικές από εκείνες που φανταζόταν και ήθελε να αποτρέψει ο Μεταξάς.
Πιο πρόσφατο βιβλίο του καθηγητή Γιώργου Θ. Μαυρογορδάτου είναι το «Εθνική ολοκλήρωση και διχόνοια: Η ελληνική περίπτωση».
Κεντρική φωτό. O Ιωάννης Μεταξάς με τον βασιλιά Γεώργιο Β΄, το 1938. Oσα είπε δύο ημέρες μετά το «Οχι» μπορούν να θεωρηθούν ουσιαστική κήρυξη της λήξης του Εθνικού Διχασμού από τον τελευταίο επιζώντα πρωταγωνιστή του. [A.P.]
