Οι συνταγές της Λόπης και οι ιστορίες μιας πικρής αλλά γεμάτης ζωής

Κρατώ στα χέρια μου το βιβλίο «Οι Συνταγές της Λόπης»*, της απογόνου της, Μιράντας Σοφιανού. Στο εξώφυλλο μια παλιά φωτογραφία, στο χρώμα της σέπιας, δείχνει ένα πανέμορφο κορίτσι, με την ομορφιά εκείνη των αρχών του περασμένου αιώνα: τα κυματιστά μαλλιά, τα μαύρα τοξωτά φρύδια, το όμορφο διαπεραστικό βλέμμα και το χαριτωμένο μειδίαμα. Κρατά τρυφερά στην αγκαλιά του ένα γουρουνάκι, όπως θα κρατούσαμε σήμερα ένα γατάκι ή ένα κουτάβι. Το κορίτσι είναι η Πηνελόπη Τσολακίδη έφηβη, η Λόπη. Η γαλήνια έκφρασή της σού αιχμαλωτίζει το βλέμμα, θέλεις να μάθεις ποια ήταν η ιστορία της και τι το ξεχωριστό έχουν οι συνταγές της ώστε να γίνουν βιβλίο. 

Απατηλό αυτό το γαλήνιο βλέμμα. Όταν διαβάσεις για τη ζωή αυτής της κοπέλας από την Πέργαμο της Μικρασίας, σε πλακώνει η θλίψη για τα όσα τραγικά ακολούθησαν λίγα χρόνια αφότου βγήκε αυτή η φωτογραφία, σε συνθλίβει η γνώση ότι το προσωπάκι του εξωφύλλου αγνοεί τι πρόκειται να ακολουθήσει. Ήταν τυχερή μέσα στην ατυχία της η Λόπη: το καλοκαίρι του 1922 βρίσκεται για διακοπές στη Μυτιλήνη, καλεσμένη της θείας της, Αγγέλας Φίλιογλου, και γλιτώνει τη σφαγή στον τόπο της. Είναι η μόνη από την οικογένειά της που μένει ζωντανή. Η μητέρα της Αναστασία και οι μεγαλύτερες, δίδυμες αδερφές της, Ανδρονίκη και Αντιγόνη, είχαν μείνει πίσω στην Πέργαμο και χάθηκαν στην Καταστροφή χωρίς να μάθει κανείς, ούτε η ίδια η Λόπη, τη μοίρα τους, ποτέ. Ήταν ένα βάρος και μια διαρκής υπόγεια θλίψη που δεν εγκατέλειψε τη Λόπη ούτε στιγμή. Τα επτά, όλα κι όλα, γράμματα που της έστειλαν οι αδερφές της εκείνο το καλοκαίρι, περιγράφοντας τη βαθιά τους ανησυχία για την επερχόμενη καταιγίδα, ήταν το μόνο που απέμεινε στην ολομόναχη Λόπη, η μόνη γέφυρα που τη συνέδεε με την προηγούμενη, ευτυχισμένη της παιδική ζωή. 

Ξεφυλλίζω τις σελίδες του βιβλίου και διαβάζω τις σύντομες συνταγές που κατέγραφε στο τετράδιό της, συνταγές που μαγείρευε στο σπίτι της ξαδέρφης και των θείων της από τότε που την κράτησαν κοντά τους και την αγάπησαν σαν παιδί τους. Είναι οι μικρασιάτικες συνταγές και του δικού της σπιτικού, στην Πέργαμο, πολλές από αυτές με παραλλαγές. Μετρώ πέντε βασιλόπιτες, έξι φοινίκια, δώδεκα κέικ, τρεις αμυγδαλόπιτες, επτά γλυκά Κοπεγχάγη! Διαβάζω τις αμέτρητες παραλλαγές, «της κουμπάρας», «της Φιφής», «της Στάσας», «της κ. Θελξιόπης», «της Ρήνας», «της Αγγέλας», «της Μαρίτσας», «της κ. Βενετίας», «της Ευθυμούλας», όλες τους συγγένισσες, φίλες και γειτόνισσες. Φαίνεται πως η Λόπη γλύκανε τη ζωή της με όλες αυτές τις συνταγές, μιας και τα γλυκά και τα τραταρίσματα καλύπτουν πάνω από τρία τέταρτα του βιβλίου και μόλις λιγοστές είναι οι αλμυρές. Τις έγραφε με λεπτά, λοξά καλλιγραφικά γράμματα, με λεξούλες τρυφερές γιατί το φαγητό και το γλυκό θέλουν σεβασμό και αγάπη, και φράσεις όπως «κόπτεις», «ρίχνεις ολίγον νερό», «ας προστεθεί», «κτυπάς τ’ άσπρα των αυγών μαρέγκα», «στέλνεις εις τον φούρνο». Μετρούσε σε δράμια και οκάδες, αλλά και με κουταλάκια και με φλιτζάνια. 

Τα αγαπούσε τα γλυκά η Λόπη, άλλωστε οι Μικρασιάτες το’ χαν αντέτι να κερνούν μπόλικα τους μουσαφιραίους τους ή να συνοδεύουν τον απογευματινό τους καφέ και το τσάι. Τη φαντάζομαι να διοχετεύει όλη την σώψυχη αγωνία και πόνο της σε κουβέντες με τούτες τις γυναίκες και να τους αποσπά τις συνταγές που της άρεσαν πιο πολύ. Τις κατέγραφε στο τετράδιό της, πειραματιζόταν, τελειοποιούσε και τις παρουσίαζε με διακριτική υπερηφάνεια στα παροιμιώδη τραπεζώματα των θείων που την υιοθέτησαν, στη Μυτιλήνη αλλά και αργότερα, στη Νέα Σμύρνη. Οι ανιψιές της λένε πως είχε μέσα της έμφυτο το ταλέντο του art de la table, αγαπούσε τους συνδυασμούς στα σερβίτσια, ήξερε τι κέρασμα και τι φαΐ ταιριάζει με ποια πιατέλα και ποια σουπιέρα, ήταν αυτοδίδακτα να παρουσιάζει, όχι μόνο να μαγειρεύει. Λέγεται πως οι καλεσμένοι δίσταζαν να ξεκινήσουν το φαγητό της για να μην χαλάσουν την ωραιότατη καλλιτεχνική τους παρουσίαση και συχνά το φωτογράφιζαν πριν το φάνε. Δεν την ένοιαξε ποτέ η καταγωγή των πιάτων της. Έφτιαχνε (μουστ)αλευριά με μέλι αλλά και μπατόν σαλέ, πέρδικες σαλμί αλλά και hors d’oeuvre, καρυδόπιτα αλλά και κέικ Αμβούργου. Δεν έψαξα να βρω την παραδοσιακή μικρασιάτικη κουζίνα στο βιβλίο της, με ενθουσίασε το απενοχοποιημένο mix n’ match ανατολίτικων και δυτικών πιάτων του συνταγολογίου της, δείγμα της κοσμοπολίτικης κουζίνας της, της καλλιέργειας και του ανοιχτού μυαλού της. Κέντησε τον πόνο της στα πιάτα της η Λόπη, έφτιαχνε πιάτα-έργα τέχνης, αγάπησε τη διέξοδο στις κατσαρόλες, τα ταψιά και τα τηγάνια της, καιγόταν πάνω από αρωματικούς ατμούς για να μην καίγεται η ψυχή της από τις απώλειες που τη στιγμάτισαν. Αφιέρωσε τη ζωή της στο να δίνει σε άλλους τη χαρά που της άρπαξαν από την αγκαλιά όταν ήταν νέο κορίτσι. 

Πάλεψε με την εσωτερική της μοναξιά για πολλά χρόνια, με δημιουργικότητα και χιούμορ άλλοτε ζωηρό και παιχνιδιάρικο κι άλλοτε φλεγματικό. Κράτησε τον πόνο μέσα της, τον μετουσίωσε σε εξαίσιες συνταγές και κορόιδεψε τη ζωή που (όπως σε χιλιάδες Μικρασιάτες), της φέρθηκε σκληρά. Τη γλύκανε τη ζωή της, την άμβλυνε και τα συμπέρασματά της από το παράλογο της ανθρώπινης ύπαρξης τα μαγείρεψε σε πιάτα για να χαίρονται οι γύρω της. 

Το τετράδιό της με τις χειρόγραφες συνταγές, μαζί με τα επτά γράμματα των αδερφών της που θα της έκαιγαν χέρια και μάτια καθώς τα ξεδίπλωνε και τα διάβαζε, τα βρήκε η ανιψιά της, Μιράντα Σοφιανού, κάτω από το μαξιλάρι της Λόπης την ημέρα που εκείνη πέθανε ήσυχα ένα πρωινό, καθισμένη στην πολυθρόνα της με την ποδίτσα της γύρω από τη μέση της. Η Μιράντα συγκέντρωσε τις συνταγές σε ένα βιβλίο, μαζί με την ιστορία της Λόπης και έδεσε αυτά τα δυο ντοκουμέντα θαυμάσια, σαν πυκνή κρέμα με βανίλια. Και τις ευχαριστώ και τις δύο για τούτο το αναπάντεχο δώρο, συνταγές και ιστορίες, που μου χάρισαν μέσα από το ρεπορτάζ για την κουζίνα της Περγάμου που κάναμε για τον «Γαστρονόμο» Νοεμβρίου. Τις φτιάχνω λίγες-λίγες, σε κάποιες τα κάνω μαντάρα και ντρέπομαι, κάποιες τις πετυχαίνω τέλεια και ενθουσιάζομαι -γιατί από κάπου θα με βλέπει η Λόπη και θα μειδιά με τα τρανταχτά μου λάθη ή με τα χαρούμενα χοροπηδητά όταν μου βγαίνει η κρέμα της στο φλιτζανάκι ή το γεμιστό της λάχανο. Γιατί, όπως γράφει η Μιράντα Σοφιανού στο βιβλίο της, «… οι συνταγές της Λόπης ίσως δεν θα διαβαστούν, όμως δεν χάθηκαν».

*«Οι συνταγές της Λόπης – Η Οδύσσεια της Πηνελόπης από την Πέργαμο της Μικράς Ασίας μέσα από το τετράδιό της», εκδόσεις Στεφανίδη, Αθήνα 2020

Το αναλυτικό ρεπορτάζ για τη Λόπη, με θαυμάσιες οικογενειακές συνταγές της ίδιας και της ανιψιάς της Μιράντας Σοφιανού, δημοσιεύεται στον «Γαστρονόμο» που κυκλοφορεί αυτή την Κυριακή με την «Καθημερινή»