Explainer: Όλα όσα πρέπει να ξέρουμε για τις ελληνικές ντομάτες

Τι είναι τα υβρίδια;

Θυμάστε μια εποχή που αγοράζαμε τις ντομάτες πράσινες και άγουρες, ώστε να ωριμάσουν σταδιακά στη φρουτιέρα του σπιτιού; Θυμάστε επίσης ότι μια ώριμη ντομάτα άρχιζε να νερουλιάζει και να σαπίζει σε τρεις-τέσσερις μέρες το πολύ; Θυμάστε τη βαριά και αψιά μυρωδιά της και πόσο έτσουζε στα χείλη όταν ήταν φρεσκοκομμένη; Γιατί σήμερα βρίσκουμε δύσκολα τέτοιες ντομάτες; Η απάντηση είναι ότι σήμερα η συντριπτική πλειονότητα στις ντομάτες της αγοράς είναι υβρίδια. Τα υβρίδια είναι εργαστηριακές μεταφορές γονιδίων από άγριες ντομάτες ή από ποικιλίες ντομάτας που έχουν υποστεί φυσικές μεταλλάξεις, αυτόματες προσαρμογές δηλαδή σε μεταβαλλόμενες συνθήκες, κι έτσι γίνονται ιδιαίτερα ανθεκτικές μετά την κοπή του καρπού από το φυτό, π.χ. αποκτούν πιο χοντρή φλούδα. Αυτές οι ποικιλίες είναι τοπικές, π.χ. η ποικιλία Χίου: βγαίνουν σε τσαμπί των 5 καρπών και είναι τόσο ανθεκτικές, ώστε μετά τη συγκομιδή τις αφήνουν ακόμα και έξω από το σπίτι, σε ένα σκιερό μέρος, όπου παραμένουν για πολύ μεγάλο διάστημα αναλλοίωτες. Τα γονίδια αυτής της ποικιλίας είναι λογικό να χρησιμοποιηθούν σε υβρίδια, που θα γίνουν εξίσου ανθεκτικά. Με άλλα λόγια, με τα υβρίδια απλώς μάθαμε πώς να κάνουμε εργαστηριακά την αυτόματη, φυσική προσαρμογή. Τα υβρίδια λοιπόν ΔΕΝ είναι γενετικά μεταλλαγμένα είδη με γονίδια ζωικών οργανισμών, όπως συχνά και λανθασμένα ακούγεται. Στην Ευρώπη δεν καλλιεργούνται γενετικά τροποποιημένες ντομάτες. Άρα το υβρίδιο δεν είναι ένα τέρας, ένας «Φρανκενστάιν» της γεωργίας.

Υπάρχουν ελληνικές ποικιλίες;

Η ντομάτα έφτασε στην Ελλάδα πριν από 200 χρόνια, αρχικά ως καλλωπιστικό είδος και πολύ αργότερα ως βρώσιμο. Δεν γνωρίζουμε ποιες ποικιλίες έφτασαν στη χώρα μας τότε, πάντως αμιγώς ελληνικές ποικιλίες ντομάτας δεν υπάρχουν. Όταν λέμε ποικιλία, εννοούμε ένα σύνολο από φυτά με όμοια χαρακτηριστικά που τα κάνουν να ξεχωρίζουν από ένα άλλο σύνολο φυτών με τα δικά του όμοια χαρακτηριστικά. Υπό αυτή την έννοια, ελληνικές ποικιλίες δεν υπάρχουν. Υπάρχουν όμως «τοπικοί πληθυσμοί», δηλαδή ένα σύνολο από ποικιλίες που διαμορφώθηκαν κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες καλλιέργειας σε συγκεκριμένη περιοχή. Για παράδειγμα, το ντοματάκι Σαντορίνης αποτελείται από τρεις διαφορετικές ποικιλίες, με διαφορετικό DNA η καθεμία, και προέκυψε μέσα από έναν συγκεκριμένο τρόπο άνυδρης καλλιέργειας στο συγκεκριμένο ηφαιστειογενές έδαφος και με συγκεκριμένο μικροκλίμα. Ανάλογες περιπτώσεις είναι η μπατάλα Βραυρώνας, η χοντροκατσαρή Καλαμάτας, η ντομάτα Χίου και η αυγουλάτη Κρήτης, για να αναφέρουμε κάποιες φημισμένες ελληνικές ντομάτες. Ο τοπικός πληθυσμός είναι βέβαια ένα άριστο υλικό, ένας απίστευτος πλούτος που οφείλουμε να διατηρήσουμε, γιατί έτσι διασώζουμε τις αρχικές τους ποικιλίες, με τις οποίες μπορούμε να βελτιώσουμε άλλες καλλιεργούμενες. Ατύπως, οι έννοιες «ποικιλία» και «τοπικός πληθυσμός» ταυτίζονται, γι’ αυτό ας τις αποκαλούμε απλά «ποικιλίες» για ευκολία.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ντομάτας-υβρίδιο;

Τα υβρίδια σχεδιάζονται με βάση τις ανάγκες της αγοράς: αντοχή, τέλεια εμφάνιση, στιλπνή φλούδα, ομοιόμορφο σχήμα και χρώμα. Τα υβρίδια βελτιώνονται διαρκώς τόσο ως προς τις αποδόσεις και την αντοχή τους στις ασθένειες, όσο, κυρίως, ως προς την αντοχή του καρπού στη μεταφορά στους χώρους αποθήκευσης και στη συντήρηση στο σπίτι. Θα έχετε δει βέβαια ότι μια ντομάτα μπορεί να διατηρηθεί αναλλοίωτη στο ψυγείο σχεδόν για δεκαπέντε-είκοσι ημέρες, κάτι αδιανόητο παλαιότερα. Η ντομάτα είναι το κηπευτικό στο οποίο γίνεται η περισσότερη βελτίωση με τις πιο σύγχρονες μεθόδους βιοτεχνολογίας. Οι επενδύσεις είναι τεράστιες, όσο τεράστιο είναι και το οικονομικό όφελος. Πρόκειται για μια ολόκληρη βιομηχανία.

Τι άλλα μειονεκτήματα έχουν τα υβρίδια;

Το υβρίδιο δεν μπορεί να συνδυάσει πολλούς αντιφατικούς παράγοντες, πρέπει να επικεντρωθεί σε λίγους, με κυριότερο όλων την αυξημένη παραγωγή. Η γεύση αποτελεί συχνά τελευταίο κριτήριο. Τι να την κάνεις μια καλλιέργεια που δίνει πεντανόστιμη ντομάτα, αλλά που αρρωσταίνει με το παραμικρό, απαιτεί τρομερή καλλιεργητική φροντίδα και φάρμακα και επιπλέον δίνει μικρή σοδειά; Συχνά εξωραΐζουμε το παρελθόν από την (λογική) επιθυμία μας για νόστιμο καρπό, αλλά παραβλέπουμε πρακτικές δυσκολίες που ταλάνιζαν τον γεωργό για αιώνες. Εξάλλου, ο πληθυσμός μας πλέον έχει αυξηθεί σημαντικά και δυστυχώς η γεύση θυσιάζεται προς όφελος της ποσότητας και εμφάνισης. Έτσι ο καταναλωτής συνηθίζει τη ντομάτα να είναι απλώς ένας ζουμερός κόκκινος καρπός, άγευστος και άοσμος, που, αν τον δοκιμάσει με κλειστά μάτια, δεν αντιλαμβάνεται καν ότι τρώει ντομάτα.

Άρα όλα τα υβρίδια είναι άγευστες ντομάτες;

Όχι. Σημαντικό ρόλο παίζουν η καλλιέργεια και το μεράκι του παραγωγού. Πολύ συχνά τα υβρίδια μπορεί να είναι πολύ νόστιμα αν ο αγρότης βάλει φροντίδα, ιδιαίτερα αν τύχει παράλληλα να καλλιεργεί σε ευνοϊκές συνθήκες κλίματος και εδάφους. Το ίδιο υβρίδιο που σε έναν τόπο δίνει έναν αδιάφορο γευστικά και αρωματικά καρπό, μπορεί σε άλλο τόπο και με άλλη φροντίδα να δώσει μια νοστιμότατη ντομάτα. Τα ντοματίνια βελανίδια, για παράδειγμα, είναι εξαιρετικά
νόστιμα και πρόκειται για υβρίδια.

Υπαίθριες vs θερμοκηπίου: Τι είδους καλλιέργεια προτιμούν οι Έλληνες παραγωγοί;

Η επίθεση που δέχονται τα τελευταία χρόνια οι υπαίθριες καλλιέργειες από την κάμπια «φυλλορύκτη της ντομάτας» (Τuta absoluta), αλλά και ο συνδυασμός κλιματικής και οικονομικής κρίσης είχαν ως συνέπεια τη σχεδόν μαζική στροφή των αγροτών στην καλλιέργεια «υπό κάλυψη», δηλαδή τη θερμοκηπιακή (μεγάλων θερμοκηπίων και μικρών τούνελ). Τα νούμερα είναι χαρακτηριστικά: Η θερμοκηπιακή αποτελεί τη συντριπτική πλειονότητα της καλλιέργειας ντομάτας – υπερδιπλάσια σε σχέση με την υπαίθρια σε ό,τι αφορά την παραγωγή, και μάλιστα σε λιγότερα στρέμματα (το 2021 η θερμοκηπιακή καλλιέργεια κάλυπτε έκταση 31.000 στρεμμάτων, ενώ η υπαίθρια 50.000). Το 2004 η υπαίθρια καλλιέργεια έδωσε παραγωγή 940.000 τόνων, ενώ πέρυσι η παραγωγή έστασε μόλις τους 185.000 τόνους. Αντίστοιχα, η καλλιέργεια υπό κάλυψη το 2004 ήταν στους 188.000 τόνους, ενώ το 2021 έφτασε σχεδόν τους 400.000 τόνους και συνεχίζει να αυξάνεται. Αντίθετα, η υπαίθρια παραγωγή είναι περιορισμένη και μειώνεται σημαντικά την περίοδο που επικρατούν καύσωνες και –τα ολοένα αυξανόμενα– ακραία καιρικά φαινόμενα.

Ποια είναι τα θετικά της θερμοκηπιακής ντομάτας;

Το κλίμα της Ελλάδας είναι ιδανικό τόσο για υπαίθρια, όσο και για θερμοκηπιακή καλλιέργεια ντομάτας. Τα περισσότερα θερμοκήπια στην Ελλάδα, με διαφορά, αφορούν την ντομάτα. Εκεί λοιπόν πέφτει το μεγαλύτερο βάρος για την κάλυψη της ζήτησης καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, παράγοντας πάρα πολύ ικανοποιητικές ποσότητες ακόμα και μέσα στο καλοκαίρι, ιδιαίτερα όταν οι υπαίθριες καλλιέργειες πλήττονται από την Tuta absoluta. Η θερμοκηπιακή παράγεται όλο τον χρόνο (φυτεύεται δηλαδή οποιαδήποτε δεδομένη στιγμή), συχνά μάλιστα δύο φορές. Είναι καλλιέργεια με πολύ καλές αποδόσεις και έχει ήδη εκτοπίσει σημαντικά την υπαίθρια καλλιέργεια, αφού εξαλείφει την αβεβαιότητα λόγω καιρού, ασθενειών κ.λπ.

Ναι, αλλά είναι νόστιμη η θερμοκηπιακή;

Η ντομάτα αναπτύσσει τα οργανοληπτικά της χαρακτηριστικά, δηλαδή τα αυξημένα σάκχαρα και την έντονη οξύτητα, μόνο με την υψηλή θερμοκρασία και τη μεγάλη ηλιοφάνεια, επομένως η Ελλάδα πληροί θαυμάσια τις προϋποθέσεις, ακόμα και τον χειμώνα. Το καλοκαίρι βέβαια οι ντομάτες έχουν πολύ περισσότερες ευκαιρίες να αναπτύξουν αυτά τα χαρακτηριστικά, είτε είναι υπαίθριες είτε θερμοκηπιακές. Βέβαια, όπως είπαμε, τη νοστιμιά δεν την καθορίζει πάντα το είδος της καλλιέργειας, αλλά και το υβρίδιο (ή η ποικιλία) και η φροντίδα από τον παραγωγό.

Τι είναι η βιομηχανική ντομάτα;

Πρόκειται για υβρίδια ντομάτας υπαίθριας καλλιέργειας, που προορίζονται αποκλειστικά για παρασκευές συσκευασίας, όπως πελτέ, σάλτσα, κονκασέ, κέτσαπ κ.λπ. Είναι καλλιέργειες μεγάλης έκτασης, με καρπούς που συγκομίζονται με μηχανικά μέσα και άπαξ, μια και ωριμάζουν όλοι μαζί ταυτόχρονα. Ο καρπός είναι μικρός και επιμήκης (μοιάζει με μικρό πομοντόρι, από το οποίο ενδεχομένως προέρχεται το υβρίδιο), δεν είναι νόστιμος όπως ο επιτραπέζιος και δεν προτείνεται να φαγωθεί ωμός. Είναι σχεδιασμένος να περιέχει πολλά σάκχαρα και χαμηλή οξύτητα, χαρακτηριστικά δηλαδή επιθυμητά στα παρασκευάσματα ντομάτας που καταναλώνονται μαγειρεμένα.

Τι είναι η ντομάτα υδροπονίας;

Η καλλιέργεια υδροπονίας κερδίζει σταθερά έδαφος στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια και έχει πολλά πλεονεκτήματα ως προς τη διαχείριση και την εξοικονόμηση νερού και λιπασμάτων, αφού η πρόσληψή τους από το φυτό είναι απόλυτα ελεγχό- μενη. Επίσης, τα φυτά δεν προσβάλλονται από εχθρούς που αναπτύσσονται στο χώμα, αφού καλλιεργούνται σε νερό. Τα περισσότερα ντοματίνια καλλιεργούνται υδροπονικά και κατά γενική ομολογία είναι εξαιρετικά νόστιμα, γλυκά και ζουμερά.

Η ελληνική ντομάτα σε αριθμούς

Πόση ντομάτα καλλιεργούμε στην Ελλάδα;

Η Ελλάδα, δυστυχώς, υστερεί σε τήρηση στατιστικών στοιχείων με ακρίβεια. Το βέβαιο είναι ότι η παραγωγή, οι εξαγωγές και οι εισαγωγές ντομάτας παρουσιάζουν μεγάλα σκαμπανεβάσματα. Ανάλογα με τη ζήτηση (π.χ. τους καλοκαιρινούς μήνες με την αυξημένη τουριστική κίνηση) γίνονται εισαγωγές, κυρίως από Σερβία, Πολωνία, Αλβανία και Βόρεια Ευρώπη, κυρίως Βέλγιο και Ολλανδία. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, τη διετία 2018-2020 η εγχώρια παραγωγή σε επιτραπέζια ντομάτα έφτασε τους 511.000 τόνους και καταναλώσαμε τους 495.000 από αυτούς (η αυτάρκειά μας έφτασε στο 103%). Παράλληλα κάναμε εξαγωγή 37.000 τόνους σε Βουλγαρία, Σερβία, Ρουμανία και Κύπρο, καθώς και σε χώρες της Βαλτικής. Ωστόσο, το διάστημα αυτό κάναμε εισαγωγή 20.000 τόνους από την Αλβανία, τη Σερβία και την Πολωνία. Το 2021 η παραγωγή αυξήθηκε στους 582.000 τόνους, όμως την ίδια χρονιά αυξήθηκαν κατά 44% οι εισαγωγές ντομάτας, κυρίως από τη γειτονική Τουρκία. Το δε 2022 μειώσαμε μεν τις εξαγωγές μας, αλλά αυξήσαμε την αξία εξαγωγών.

Ποιες περιοχές στην Ελλάδα παράγουν ντομάτες;

Η νότια Ελλάδα ήταν και παραμένει παραγωγική περιοχή για ντομάτες. Οι πρώιμες έρχονται από την Κρήτη και όσο προχωρά το καλοκαίρι, σταδιακά αρχίζουν να παράγουν οι βορειότερες: Πελοπόννησος, Στερεά, Θεσσαλία, ακόμη και Μακεδονία – αυτό το διάστημα οι αγορές είναι γεμάτες με ντομάτες από τη Δράμα. Η τεράστια μείωση στην καλλιέργεια και την παραγωγή υπαίθριας ντομάτας έχει αλλάξει δραστικά τον χάρτη της ντοματοπαραγωγής στην Ελλάδα. Η παραγωγή έχει φύγει από τις παραδοσιακές περιοχές και έχει μεταφερθεί σε άλλες με κατάλληλο μικροκλίμα, ανάλογα με το αν πρόκειται για καλλιέργεια πρώιμη ή όψιμη. Σήμερα καλλιεργούνται ντομάτες σχεδόν παντού. Κυρίως όμως σε περιαστικές περιοχές –κάμποι δηλαδή γύρω ή κοντά σε μεγάλα αστικά κέντρα–, ώστε το προϊόν να φθάνει εύκολα και γρήγορα στις αγορές. Τυπικές περιοχές καλλιέργειας ντομάτας είναι η Ιεράπετρα, το Λασίθι, το Τυμπάκι, τα Φιλιατρά, η Ηλεία, η Αργολίδα, η Χαλκίδα, τα Μέγαρα, ο Μαραθώνας, η Βραυρώνα, η Καρδίτσα, αλλά και η Χίος, η Ζάκυνθος και ο κάμπος της Θεσσαλονίκης.

Τελικά, είναι καλές οι ελληνικές ντομάτες;

Τα ελληνικά κηπευτικά άρα και οι ντομάτες είναι πολύ καλά από άποψη γεύσης και διατροφικής αξίας σε σχέση με τα κηπευτικά βόρειων χωρών. Είναι λυπηρό λοιπόν το ότι, ενώ έχουμε τη δυνατότητα λόγω κλίματος να παράγουμε στην Ελλάδα ποιοτικά προϊόντα, ιδιαίτερα ντομάτα, δεν έχει γίνει η «σημαία» μας στις εξαγωγές. Όφειλε να είναι το βασικό μας μέλημα η ποιότητά της, στοχεύοντας μάλιστα σε καλές αγορές, με υψηλά ποιοτικά στάνταρ και βέβαια με πολύ υψηλότερες τιμές. Προς το παρόν οι εξαγωγές ντομάτας είναι χαμηλές και ευκαιριακές, χωρίς εδραιωμένο σύστημα. Παραμένουμε κλεισμένοι στο καβούκι των εγχώριων πωλήσεων. Η χώρα μας θα μπορούσε να έχει σοβαρή και ποιοτική παραγωγή, όχι μόνο ως προς τη γεύση, αλλά και ως προς τη διατροφική αξία της ντομάτας, προάγοντας την ανθρώπινη υγεία.

Ντοματίνι: ένα σημείο των καιρών