Η Ημέρα Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, είναι μια μεγάλη γιορτή που αναγνωρίζεται ως δεσποτική* από την Ορθόδοξη Εκκλησία και τιμάται από όλους τους Χριστιανούς απανταχού της γης. Γιορτάζεται στις 14 Σεπτεμβρίου σε ανάμνηση της Υψώσεώς του στα Ιεροσόλυμα, μετά την ανεύρεσή του από την Αγία Ελένη, μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Για την ημέρα του Σταυρού η Εκκλησία μας ζητεί και επιβάλλει την απόλυτη νηστεία, ακόμη και από το λάδι και τα θαλασσινά χωρίς αίμα, ημέρα νηστείας εφάμιλλη με εκείνη της Μεγάλης Παρασκευής των Παθών του Κυρίου. Μοναδική εξαίρεση η περίπτωση να συμπίπτει η 14η Σεπτεμβρίου με Σάββατο ή Κυριακή, γεγονός που επιτρέπει τη χρήση λαδιού, όπως συμβαίνει στην τωρινή επέτειο του 2024, με τα πάσης φύσεως λαδερά πιάτα, με κορυφαία τα φασολάκια, να έχουν την τιμητική τους.
Για την ιστορία και κατά την παράδοση της Εκκλησίας μας, ήταν το 326 που η Αγία Ελένη αποφάσισε να πάει στην Ιερουσαλήμ για να κτίσει τον ναό του Παναγίου Τάφου αλλά και να βρει τον Τίμιο Σταυρό, που είχε πια καθιερωθεί ως κορυφαίο σύμβολο από τα πρώτα κιόλας χρόνια της Χριστιανοσύνης. Ήταν και το σύμβολο του στρατού του γιου της, όπως αυτό εμφανίστηκε στον ουρανό με τη φράση «Εν τούτω νίκα» λίγο πριν από τη νικηφόρα μάχη του κατά του Μαξεντίου για τη διεκδίκηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Μετά από χρόνιες προσπάθειες βρέθηκαν στην περιοχή του μαρτυρίου τρεις σταυροί, ο ένας του Ιησού Χριστού και οι δύο των ληστών που σταυρώθηκαν μαζί του και με θαυμαστό τρόπο εντοπίστηκε ποιος από τους τρεις ήταν ο σταυρός του Κυρίου.
Η επίσημη ανύψωσή του, η Πρώτη χρονικά, έγινε στις 14 Σεπτεμβρίου του 335 στον ναό της Αναστάσεως πάνω από τον Πανάγιο Τάφο. Υπήρξε και Δεύτερη Ύψωση, το 626, πάλι στις 14 Σεπτεμβρίου, όταν ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ηράκλειος τον επανέφερε νικώντας τους Πέρσες που είχαν συλήσει τον Τίμιο Σταυρό καταλαμβάνοντας την Ιερουσαλήμ το 613. Έκτοτε επικράτησε η συνήθεια της διάδοσης τεμαχίων του Τιμίου Σταυρού, ελαχιστότατων σε μέγεθος ή και κάπως μεγαλύτερων, με την προσδοκία της θείας προστασίας στους κατόχους του Τιμίου Ξύλου.
Το απολυτίκιο της γιορτής «Σώσον, Κύριε, τον λαόν Σου και ευλόγησον την κληρονομίαν Σου, νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων δωρούμενος και το σον φυλάττων, δια του Σταυρού Σου, πολίτευμα» διερμηνεύει με τον καλύτερο τρόπο την εδραιωμένη πεποίθηση των χριστιανών για την προστασία που προσφέρει το Τίμιο Ξύλο.
* Δεσποτικές ονομάζονται οι γιορτές που συνδέονται με τα γεγονότα της ζωής του Χριστού, ενώ θεομητορικές εκείνες που συνδέονται με τα γεγονότα της ζωής της Παναγίας
