Εκτός από την πανδημία του κορονοϊού, ο πλανήτης αντιμετωπίζει και μια άλλη κρίση: ψυχικής υγείας. Ο ψυχοθεραπευτής Ηλίας Γκότσης εξηγεί στο «Κ» τους κινδύνους και περιγράφει τη «ρωγμή» μέσα από την οποία πρέπει να κοιτάξουμε.
Οι ώρες περνούν αργά. Όσο περνούν οι μέρες, το σπίτι μοιάζει να μικραίνει. Στην ανασφάλεια για την πιθανή μόλυνση από τον ιό και το κενό νοήματος από την απομόνωση προστίθεται ένας επιπλέον φόβος: τι κόσμο θα αντικρίσουμε όταν θα βγούμε; Στο Χονγκ Κονγκ κατά τη διάρκεια της καραντίνας του SARS, πριν από 17 χρόνια, τα 2/3 των ερωτώμενων σε έρευνα είπαν ότι ένιωθαν αβοήθητοι, ενώ οι μισοί εξ αυτών εκτιμούσαν ότι η ψυχική τους υγεία επιδεινώθηκε δραματικά λόγω της επιδημίας. Σε κάθε καραντίνα αυξάνονται τα επεισόδια ενδοοικογενειακής βίας, τα διαζύγια, ενίοτε παρατηρείται και αύξηση στις γεννήσεις το επόμενο διάστημα. Είναι πολλοί οι τρόποι που οι άνθρωποι διαχειρίζονται την υποχρεωτική απομόνωση, όμως για κανέναν δεν είναι εύκολη.
«Βιβλιογραφικά η καραντίνα είναι άμεσα συνδεδεμένη με το μετατραυματικό στρες», λέει ο Ηλίας Γκότσης, ψυχοθεραπευτής, επικεφαλής του Διαλογικού Κέντρου Ψυχοθεραπείας «Συνηχήσεις», που ανέλαβε να οργανώσει μια ομάδα εθελοντών επαγγελματιών ψυχικής υγείας, προκειμένου να πέσουν στη μάχη για ψυχική ανακούφιση, που πολύς κόσμος θα χρειαστεί σε αυτή την κρίση. «Πολλοί άνθρωποι θα τη βιώσουν ως τραύμα. Το αποτέλεσμα; Απομόνωση, κατάθλιψη, πολύς θυμός λόγω της απώλειας ελέγχου. Και μόνο η ιδέα ότι χάνω τον έλεγχο της επιλογής μου να βγω έξω με κάνει να νιώθω πιο ανίσχυρος. Κι αυτό κινητοποιεί έναν ολόκληρο μηχανισμό, σαν να πατιέται μια σκανδάλη».
Έρευνες έχουν δείξει ότι τα τραυματικά γεγονότα μπορούν να προκαλέσουν συναισθηματικές αλλά και σωματικές αντιδράσεις, που είναι πιθανό να κάνουν τους ανθρώπους πιο επιρρεπείς σε προβλήματα υγείας. Το τραύμα μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίσει την καθημερινότητα. Αν κάποιος έχει προδιάθεση για άγχος, αυτό μπορεί να κλιμακωθεί δραματικά, ενώ πολλοί καταλήγουν σε προσπάθειες αυτοΐασης με φάρμακα ή/και αλκοόλ.
Οι γυναίκες σε δεινότερη θέση
Παρότι η πρωτοβουλία της εθελοντικής ομάδας ψυχολόγων είναι πρόσφατη, έχουν συγκεντρωθεί πάνω από 400 εθελοντές θεραπευτές, παιδαγωγοί, εκπαιδευτικοί, ενώ έχουν ήδη πολλά αιτήματα. «Στόχος είναι να μας προσεγγίσουν άνθρωποι που είναι κλεισμένοι στα σπίτια τους, έχουν ψυχικές δυσκολίες, δεν έχουν τα χρήματα για να ζητήσουν ψυχοθεραπευτική βοήθεια», λέει ο κ. Γκότσης. «Θέλουμε να συνδεθούμε με ευπαθείς ομάδες, όπως ΑμεΑ ή τυφλούς». Γιατί, αν για τον COVID-19 υπάρχουν ευπαθείς ομάδες που κινδυνεύουν περισσότερο αν μολυνθούν, η καραντίνα έχει τις δικές της. «Τα περισσότερα αιτήματα είναι από γυναίκες. Όχι μόνο γιατί ζητάνε πιο εύκολα βοήθεια, αλλά γιατί εκτιμώ ότι είναι πολλές αυτή τη στιγμή που βιώνουν δυσκολίες μέσα στο σπίτι. Στην Ελλάδα δεν έχουμε επίσημα στοιχεία, όμως στην Κύπρο είχαμε 40% αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας με την καραντίνα. Υπολογίστε επίσης ανθρώπους που ήταν ήδη σε ψυχική δυσκολία ή φροντιστές – ανθρώπους που μεγαλώνουν παιδιά με ειδικές ανάγκες, που φροντίζουν άτομα με Αλτσχάιμερ, καρκίνο. Αντιλαμβάνεστε τι βάρος θα δεχτούν. Ή οικογένειες που ζουν στριμωγμένες, που θα βρεθούν χωρίς προσωπικό χώρο και χρόνο – θα δημιουργηθούν “Σπιρτόκουτα”».
Τι πρεπει να κάνουμε
Αυτές οι αντιδράσεις δεν είναι γραμμικές ή αναπόφευκτες. Συχνά ενεργοποιούνται και μηχανισμοί-αντίβαρα. Πρόσφατα, στο site των Συνηχήσεων έγινε μια πρόσκληση στο κοινό να στέλνουν ιστορίες καθημερινότητας από την καραντίνα. «Ένα είδος ημερολογίου που θα μετατρέπεται σε συλλογικά έγγραφα δύναμης». Ιστορίες δυσκολίας, αλλά και περηφάνιας, από ανθρώπους που νιώθουν ότι τα έχουν καταφέρει, που βρίσκουν κάτι θετικό μέσα στη μέρα τους. «Ο μόνος τρόπος να αντισταθεί κανείς είναι να αναζητήσει στην καθημερινότητα τα σημεία ελέγχου του, όσο μικρά κι αν είναι. Όταν οι εθελοντές πήγαιναν στα camps των προσφύγων και αντίκριζαν γυναίκες που είχαν χάσει κάθε έλεγχο πάνω στη ζωή τους, παρατηρούσαν ότι οι σκηνές τους ήταν βρόμικες. Και δεν είχε νόημα να δουλέψουν το ψυχικό τραύμα, μόνη σημασία είχε να τις πείσουν ότι μπορούν να σκουπίσουν τη σκηνή τους. Συνδέομαι με ό,τι μπορώ να ελέγξω‒- αυτό είναι σπουδαίο. Το δεύτερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να δούμε πώς να δημιουργήσουμε εμπειρίες που να φτιάχνουν καινούργια νοήματα. Ένας άνθρωπος που είχε τη δουλειά του, έπαιρνε αξία μέσα από αυτήν, αυτή τη στιγμή έχει έναν χώρο κενό νοήματος. Ο οποίος χρειάζεται να συμπληρωθεί. Πώς; Με το να μάθει π.χ. κάτι καινούργιο. Κάτι άλλο βοηθητικό είναι ότι αυτό που βιώνουμε δεν είναι ατομικό. Δεν μπορούμε να το βιώσουμε ως προσωπική ήττα, να ενοχοποιηθούμε. Είναι εντάξει να φοβόμαστε. Αν μπούμε σε μια κρίση πανικού, είναι εντάξει να ξέρουμε ότι η κοινωνία ολόκληρη είναι σε κρίση πανικού. Πώς καλούμε να φτιάξουμε συλλογικά έγγραφα δύναμης; Ε, υπάρχουν και συλλογικά έγγραφα αδυναμίας».
Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να παίξουν ρόλο; «Ναι, θετικό ρόλο αν μας φέρουν σε μια συνάντηση, σε ομάδες αυτοβοήθειας, ενίσχυσης ή χόμπι. Μπορεί όμως να λειτουργήσουν και ως όργανα διασποράς ψευδών ειδήσεων ή συγκέντρωσης αιρετικών. Θέλω να ελπίζω ότι μπορούμε να φτιάξουμε κοινότητες μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα για όσο καιρό χρειαστεί». Μήπως η καραντίνα όμως είναι ευλογία; Μήπως δεν θα έπρεπε να γκρινιάζουμε, αλλά να την αξιοποιήσουμε; «Αυτή η θετικοποίηση είναι λάθος. “Έχουμε ελεύθερο χρόνο”, λέμε. Αυτό είναι μια αυταπάτη. Ο χρόνος ορίζεται με βάση την επιλογή μας. Αν εγώ δεν αποφάσισα ότι θέλω χρόνο και μου τον δώσεις, τι να τον κάνω; Θα βυθιστώ. Η άλλη παγίδα είναι ο χρόνος με τα παιδιά και την οικογένεια. Ορίζουμε τον εαυτό μας τοποθετώντας τον μέσα στον χώρο και στον χρόνο. Αν καταργηθεί το πλαίσιο, σημαίνει ότι κατά κάποιον τρόπο καταργείται και η αίσθηση του εγώ. Και αυτό σημαίνει ότι είναι πιθανό να οδηγηθούμε στη βία και όχι στη σύνδεση. Κάποιοι έχουν χώρο ώστε ο καθένας να απομονώνεται. Αυτοί όμως που ζουν σε ένα σπιρτόκουτο πώς το βιώνουν; Το “έχεις χρόνο για τα παιδιά σου” εκεί θα γίνει ωρολογιακή βόμβα».
Η ρωγμή
Πώς το έλεγε ο Λέοναρντ Κοέν στο «Anthem»; «Υπάρχει μια ρωγμή στα πάντα, έτσι μπαίνει το φως». Αυτή τη ρωγμή πρέπει να αναζητήσουμε, λέει ο κ. Γκότσης. «Ποια είναι η ρωγμή στην εμπειρία μας που θα αφήσει το φως να μπει όταν νιώθουμε ακινητοποιημένοι; Μπορεί να είναι η παιδική μας ηλικία ή η στιγμή που τα καταφέραμε, που βάλαμε ένα όριο, που αντισταθήκαμε, που δημιουργήσαμε, κάπου υπάρχει. Αν δεν υπήρχε, θα είχαμε βυθιστεί στην τρέλα ή στην αυτοκτονία. Ας αναρωτηθούμε ο καθένας για τις ρωγμές του, τις θετικές. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τα κατάφεραν όσοι μπορούσαν να δουν στο μέλλον, όσοι κατάφεραν να παραμένουν συνδεδεμένοι με τη ζωή. Αυτό είναι το βασικό». ■
