Οι κλειστές εκκλησίες, οι αντιδράσεις των θρησκειών και οι ατομικές πνευματικές αναζητήσεις δημιουργούν νέες ισορροπίες στον θρησκευτικό κόσμο.
Πάω στην εκκλησία, λέμε. Αυτό που εννοούμε, αν σκεφτούμε και την ετυμολογία της λέξης «εκκλησία» (εκ+καλώ), είναι ότι αποδεχόμαστε την πρόσκληση για συμμετοχή στην άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων. Από τα βάθη της ιστορίας μέχρι σήμερα, από την Ινδία μέχρι τη Λατινική Αμερική, από τα μυστήρια των αρχαιοελληνικών χρόνων μέχρι την έλευση του χριστιανισμού, από τις συναγωγές και τα τζαμιά μέχρι τους βουδιστικούς ναούς, η λατρεία του Θεού ήταν πάντα συνδεδεμένη με ιερούς τόπους. Και ενώ οι επικεφαλής των θρησκειών διαχρονικά προσκαλούσαν με θέρμη τους πιστούς στους χώρους αυτούς, εδώ και λίγο καιρό τούς παρακινούν να μείνουν στα σπίτια τους.
Εξαιτίας του κορονοϊού, το Πάσχα φέτος γιορτάστηκε χωρίς να «συρρέουν τα πλήθη των πιστών», όπως αναφέρεται στερεοτυπικά, χωρίς μαζική συμμετοχή στην περιφορά της Μεγάλης Παρασκευής, χωρίς γεμάτες πλατείες και προαύλια ναών το βράδυ της Ανάστασης – ο Πανάγιος Τάφος στα Ιεροσόλυμα έκλεισε για πρώτη φορά μετά την πανδημία της μαύρης πανώλης, το 1349. Με δηλώσεις του ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος προέτρεψε τους πιστούς «να περιοριστούν στην προσευχή της κατ’ οίκον εκκλησίας». Δεν ξέρω αν με την επιλογή της συγκεκριμένης φράσης, «κατ’ οίκον εκκλησία», είχε στο μυαλό του τη συχνή αναφορά του όρου στις επιστολές του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος αναφερόταν στα σπίτια εκείνα όπου συγκεντρώνονταν μυστικά οι πρώτοι χριστιανοί την περίοδο των διωγμών. Όπως και τότε, αλλά για εντελώς διαφορετικούς λόγους, η συνάθροιση αυτή τη στιγμή διώκεται. Η κατ’ οίκον εκκλησία οφείλει να λειτουργεί ατομικά ή οικογενειακά.
Η ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΗ
Στο Κατά Ιωάννην (κεφ. Δ΄) διαβάζουμε τη συζήτηση του Χριστού με τη Σαμαρείτιδα, η οποία τον ρωτάει πού πρέπει να λατρεύεται ο Θεός. Ο Χριστός τής απαντά: «Ο Θεός είναι πνεύμα, δι’ αυτό και δεν περιορίζεται εις τόπους». Η συμμετοχή στα μυστήρια και συνεπώς η παρουσία του ατόμου στον ναό αποτελεί βασικό «στήριγμα» της θρησκείας, ωστόσο η μοναδική προϋπόθεση της επαφής του ανθρώπου με τον Θεό δεν είναι άλλη από την πίστη του σ’ αυτόν. Αυτή η σχέση, που συντηρήθηκε σε πολύ πιο δύσκολες εποχές, δεν κινδυνεύει σήμερα από τον κορονοϊό.
Οι ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας τελέστηκαν από τον Πάπα Φραγκίσκο στην έρημη πλατεία του Αγίου Πέτρου, στο Βατικανό. © AP Photo/Alessandra Tarantino
Ο καθένας καλείται να προσαρμοστεί και να εξερευνήσει τα όρια της πίστης του στον βαθμό που το επιθυμεί ή το χρειάζεται. Μέσω της προσευχής, της περισυλλογής, αλλά και μέσω της υπακοής. Το τονίζω αυτό, καθώς η οδηγία του κλεισίματος των ναών ήταν μια τεράστια πρόκληση και για τις ηγεσίες των θρησκειών, που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν μια πρωτόγνωρη κατάσταση και να αποδεχτούν νέα δεδομένα. Όπως και έκαναν, αργά ή γρήγορα, τουλάχιστον οι περισσότερες. Ο Πάπας Φραγκίσκος, για παράδειγμα, υπερδραστήριος στην «απομόνωση» του Βατικανού, εκφράστηκε από πολύ νωρίς υπέρ των μέτρων. Οι αντιδράσεις «ανυπακοής», αν και δεν ήταν λίγες σε όλο τον κόσμο, ήταν κυρίως μεμονωμένες και έκρυβαν περισσότερο φανατισμό παρά μια θρησκευτική ανάγκη. Για τις μικρές ελληνικές «ανταρσίες» και τις φαντασιώσεις περί οργανωμένης δράσης κατά της Εκκλησίας, φαντάζομαι αρκεί το μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου την Κυριακή των Βαΐων: «Τα προσωρινά περιοριστικά μέτρα δεν είναι αποφάσεις κατά της Εκκλησίας. Δεν αναφέρονται στην ιδιότητά μας ως πιστών, αλλά ως ανθρώπων “σάρκα φορούντων και τον κόσμο οικούντων”».
Ο πατέρας Χόλμερ στο Μέριλαντ εξομολογεί τους πιστούς χωρίς να βγαίνουν από το αυτοκίνητο. © Helen H. Richardson/ Getty Images / Ideal Image
Η συμπόρευση με τις πολιτικές αποφάσεις δεν ήταν πάντα εύκολη, πουθενά στον κόσμο, ούτε η συμφωνία με την επιστημονική κοινότητα – το ζήτημα του κατά πόσο ο ιός μπορεί να μεταδοθεί μέσω της Θείας Κοινωνίας δημιούργησε αρκετό θόρυβο στην Ελλάδα και αντιμετωπίστηκε, τελικά, μέσω μιας μάλλον διπλωματικής λύσης· ναι μεν ο ιός δεν μεταδίδεται μέσω της Θείας Κοινωνίας, σύμφωνα με την Ιερά Σύνοδο, ωστόσο οι εκκλησίες οφείλουν να παραμείνουν κλειστές, καθώς γίνεται αποδεκτή η επιστημονική σύσταση για την επικινδυνότητα της συνάθροισης.
ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΣΕ LIVE STREAMING
Η επαφή με την καθημερινότητα της εκκλησίας δεν έχει χαθεί εντελώς, πάντως. Στην Ελλάδα, εκτός από την καθιερωμένη μετάδοση της κυριακάτικης λειτουργίας από τη δημόσια τηλεόραση, πολλοί ναοί προβάλλουν σε live streaming μέσω των σελίδων τους ό,τι συμβαίνει «κεκλεισμένων των θυρών». Ακόμα και οι αγρυπνίες, που συνεχίζουν να τελούνται κανονικά, μεταδίδονται ζωντανά και πολλοί πιστοί ξενυχτούν μπροστά στο λάπτοπ ή στο κινητό στο δωμάτιό τους. Το ίδιο συμβαίνει σε όλο τον κόσμο και είναι αρκετά ενδιαφέρον το ότι θρησκείες που ακολουθούν παραδόσεις αιώνων και, έστω έως ένα σημείο, αντιστέκονται στον εκσυγχρονισμό, δικαίως ή αδίκως, στράφηκαν ξαφνικά στην αγκαλιά της τεχνολογίας.
Ο κύριος της εικόνας, κάτοικος Παρισιού, παρακολουθεί μια ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδας ζωντανά από τη Νοτρ Νταμ. © Andrea Mantovani/The New York Times
Σε μια μικρή πόλη της Λομβαρδίας, ένας ιερέας ζήτησε από τους πιστούς της ενορίας να του στείλουν selfies, τις οποίες εκτύπωσε και κόλλησε στα καθίσματα του ναού, ώστε να μην τελεί τη λειτουργία σε άδεια εκκλησία. Ο επικεφαλής ενός βουδιστικού ναού στο Κολοράντο πειραματίστηκε για πρώτη φορά στον διαλογισμό σε ζωντανή μετάδοση μέσω Facebook. Σε μια συναγωγή στο Τελ Αβίβ διοργανώθηκε ομαδική προσευχή μέσω της πλατφόρμας Zoom. Ένας εφημέριος της Επισκοπικής Εκκλησίας στο Σαν Φρανσίσκο ενθάρρυνε τους εκκλησιαζομένους να αφήνουν σχόλια σε έναν χώρο για τσατ, κατά τη διάρκεια της ψηφιακής παρακολούθησης της λειτουργίας. Υπήρξαν κι άλλες πρωτότυπες ιδέες, ανεξάρτητες της τεχνολογίας. Ένας ιερέας στο Μέριλαντ φόρεσε μια μάσκα που έκρυβε τα μάτια του και έβγαλε μια καρέκλα στο πάρκινγκ έξω από την εκκλησία· όποιος επιθυμούσε μπορούσε να σταθμεύσει κοντά του και με ανοιχτό παράθυρο να εξομολογηθεί μέσα από το αυτοκίνητό του.
Ο ΘΕΟΣ ΣΤΙΣ ΔΥΣΚΟΛΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ
Είναι μάλλον λογικό και σίγουρα συνηθισμένο μοτίβο αντίδρασης του ανθρώπου, όταν νιώθει μόνος ή αβοήθητος, να στρέφεται προς τα εκεί που μπορεί να νιώσει ασφάλεια. Η επιστήμη, αυτή τη στιγμή, δεν μπορεί να την προσφέρει. Ο ιός αποτελεί, έπειτα από τόσο καιρό, εν πολλοίς ένα μυστήριο, διάφορα φάρμακα δοκιμάζονται, το εμβόλιο αργεί. Όλα αυτά είναι λογικά, φυσικά, αλλά όχι καθησυχαστικά. Οι κυβερνήσεις, επίσης, ακόμα και όσες αντιμετώπισαν την απειλή του κορονοϊού με σχετική ή και απόλυτη ψυχραιμία, αναγκάστηκαν να εφαρμόσουν το ασφυκτικό μέτρο της καραντίνας, καθώς δεν φρόντισαν ποτέ να υποστηρίξουν το σύστημα υγείας. Μετά υπάρχουν οι άνθρωποι που έχουμε γύρω μας, μόνο που εν προκειμένω δεν τους έχουμε. Η κοινωνική ζωή συνήθως μας παρέχει ασφάλεια, αλλά η απομόνωση την έχει καταστρέψει. Και εδώ έρχεται να ταιριάξει θαυμάσια εκείνη η φράση του Βολταίρου: «Αν ο Θεός δεν υπήρχε, θα ήταν απαραίτητο να τον επινοήσουμε».
Βηρυτός, Λίβανος. Μεγάλη Παρασκευή των καθολικών και οι (πολλοί) χριστιανοί της πόλης συμμετέχουν στην περιφορά από τα μπαλκόνια τους. © PATRICK BAZ / AFP/visualhellas.gr
Έχει αποδειχθεί ότι διαχρονικά, στις πιο δύσκολες στιγμές, ο άνθρωπος πάντα στρέφεται στον Θεό. Ο φόβος, η μοναξιά, η ανασφάλεια, οι μεγάλες οικονομικές κρίσεις, οι πόλεμοι, οι πανδημίες. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος περιγράφει την πίστη με τα ακόλουθα λόγια: «Είναι κάποια ιερή άγκυρα, που συγκρατεί από παντού τη διάνοια που την έχει, και τότε κυρίως γίνεται φανερή η δύναμή της, όταν πείθει εκείνον που την έχει να περιμένει χρηστές ελπίδες μέσα από τα αδιέξοδα και τις δυσκολίες, διώχνοντας την ανησυχία και την ταραχή των σκέψεων». Προφανώς δεν έχουν γίνει ακόμα έρευνες και ίσως να μην μπορέσει ποτέ να καταγραφεί με ασφάλεια αν οι μήνες του κορονοϊού ενίσχυσαν το θρησκευτικό αίσθημα ή αν έστρεψαν περισσότερο κόσμο στον Θεό, όμως εικάζεται ότι αυτό έχει ήδη αρχίσει να συμβαίνει. Παρά τις κλειστές εκκλησίες, φυσικά.
Κάθε Κυριακή ο Λοπόν Ρινπότσε εξασκείται στον διαλογισμό ζωντανά μέσω Facebook. © Rob Carr / Getty Images / Ideal Image
Στη διαδρομή της πνευματικής αναζήτησης, όμως, ξεκινούν συχνά και επικίνδυνα μονοπάτια. Πλήθος δημοσιευμάτων (δεν θα δυσκολευτείτε να τα εντοπίσετε με μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο) μεταφέρουν μηνύματα τρομοκρατίας και εκφοβισμού, περιγράφουν τον κορονοϊό ως θεϊκό σημάδι, μιλούν για μια προειδοποίηση ή ακόμα και μια τιμωρία. Είναι ακριβώς η στιγμή που βρίσκουν ακροατήριο όλες οι κραυγές που τρέφουν τον φανατισμό και την υπερβολή, που ξεχαρβαλώνουν τη λογική και τραβούν τις ιδεολογίες στα άκρα. Το ζητούμενο είναι να βρει ο καθένας μια «ανάσταση», πιστεύοντας στον Θεό, σε κάτι ή σε τίποτα, να βγούμε τελικά όλοι από τα σπίτια μας σωματικά υγιείς, αλλά και σε ψυχική ισορροπία.
