Το 1968, η αμερικανική αεροπορική εταιρεία Pan Am λάνσαρε μια καμπάνια με τίτλο First Moon Flights Club· ακούγεται αρκετά διασκεδαστικό, αλλά επί της ουσίας ήταν κάτι σαν λίστα αναμονής. Όταν με το καλό η τεχνολογία θα το επέτρεπε και ένας πολίτης θα μπορούσε να ταξιδέψει για λόγους αναψυχής μέχρι το φεγγάρι, θα τηρούνταν αν μη τι άλλο σειρά προτεραιότητας. Ακολούθησε η προσσελήνωση της επόμενης χρονιάς, το ενδιαφέρον του κόσμου πολλαπλασιάστηκε και μέχρι το 1971, όταν η λίστα τελικά έκλεισε, είχαν δηλώσει συμμετοχή 93.000 άνθρωποι. Μισό αιώνα μετά, το φεγγάρι παραμένει αφιλόξενο ως τουριστικός προορισμός, ωστόσο μια λιγότερο απαιτητική διαστημική βόλτα μπορεί πλέον να θεωρηθεί υπό προϋποθέσεις εφικτή. Και, όπως φαίνεται, το ενδιαφέρον του κόσμου δεν έχει ατονήσει. Πριν από λίγες μέρες διεξήχθη μια έρευνα στις Ηνωμένες Πολιτείες (ValuePenguin), σύμφωνα με την οποία το 49% των ερωτηθέντων θα ήθελαν να βρεθούν στο διάστημα, αν το εισιτήριο ήταν προσιτό, βέβαια. Ο Αμερικανός επιχειρηματίας Ντένις Τίτο, που το 2001 έγινε ο πρώτος τουρίστας του διαστήματος χάρη στη Space Adventures, συμμετέχοντας στο ταξίδι του ρωσικού Soyuz, είχε πληρώσει από την τσέπη του 20 εκατ. δολάρια.
Δύο δεκαετίες μετά τον Τίτο, συνολικά 7.600 άνθρωποι συμμετείχαν στη δημοπρασία της Blue Origin, διεκδικώντας μια θέση στην πρώτη επανδρωμένη αποστολή του New Shepard τον περασμένο Ιούλιο· το μοναδικό διαθέσιμο εισιτήριο έκλεισε στα 28 εκατ. δολάρια. (Ο ανώνυμος επίδοξος ταξιδιώτης ακύρωσε τελικά τη συμμετοχή του και τη θέση του πήρε ο 18χρονος Ολλανδός Όλιβερ Ντίμεν, ο νεότερος άνθρωπος που πέταξε ποτέ στο διάστημα, το εισιτήριο του οποίου πλήρωσε απλώς ο μπαμπάς του.) Σε εκείνη την πρώτη αποστολή της Blue Origin συμμετείχε και ο ιδρυτής της, Τζεφ Μπέζος (και ο αδερφός του, Μαρκ), ο οποίος, έπειτα από μια δεκάλεπτη πτήση στα όρια της ατμόσφαιρας και αφού πάτησε ξανά στη Γη, αναφώνησε το εξής: «Βest day ever!».
Η αλήθεια είναι ότι τα κέφια του θα μπορούσαν να είναι και καλύτερα, αν λίγες μέρες νωρίτερα δεν του είχε «κλέψει» λίγη από τη δόξα ο Βρετανός επιχειρηματίας σερ Ρίτσαρντ Μπράνσον, πραγματοποιώντας με το VSS Unity της δικής του Virgin Galactic ένα αντίστοιχο ταξίδι. Ποτέ πριν δεν είχε πετάξει στο διάστημα ένας άνθρωπος με δικό του διαστημόπλοιο. Τον Σεπτέμβριο ακολούθησε ο Έλον Μασκ – δεν πέταξε ο ίδιος, αλλά η αποστολή Inspiration4 της SpaceX ήταν πολύ πιο εντυπωσιακή: το Crew Dragon έμεινε τρεις ημέρες σε τροχιά και ήταν το πρώτο χωρίς τη συμμετοχή κανενός επαγγελματία αστροναύτη. Προ ημερών, το New Shepard απογειώθηκε ξανά για την κλασική δεκάλεπτη βόλτα του, παρόντος του ηθοποιού Γουίλιαμ Σάτνερ, ο οποίος είχε βεβαίως κάποια διαστημική εμπειρία, έχοντας στο παρελθόν υποδυθεί τον κάπτεν Κερκ στο Star Trek. Τιμής ένεκεν, ο Σάτνερ ταξίδεψε δωρεάν, και έγινε στα 90 του ο γηραιότερος άνθρωπος που πέταξε ποτέ στο διάστημα.
Πρωτιές, ρεκόρ, ανταγωνισμός. Σας θυμίζει κάτι; Ο διαστημικός πυρετός των τελευταίων μηνών, αποτέλεσμα περίπου δύο δεκαετιών επενδύσεων, παραπέμπει κάπως στην κούρσα για την κατάκτηση του διαστήματος των δεκαετιών του ’50 και του ’60, όταν Ηνωμένες Πολιτείες και Σοβιετική Ένωση κονταροχτυπιούνταν στα αστέρια για να κερδίσουν τις εντυπώσεις στην αρένα του Ψυχρού Πολέμου.
Ο κάθε αιώνας, όμως, έχει την κούρσα του διαστήματος που του ταιριάζει. Σήμερα δεν συγκρούονται χώρες ούτε ιδεολογίες και πολιτικά συστήματα. Οι «παίκτες» είναι φιλόδοξοι δισεκατομμυριούχοι που έχουν βάλει το όριο, κυριολεκτικά, ψηλά – ήδη έχει αρχίσει να παγιώνεται ο όρος billionaire space race. Νέοι καιροί, νέα ήθη.
ΤΟΥΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ
Τι είναι όμως αυτά τα ταξίδια; Συνιστά πρόοδο το ότι ένας πολίτης μπορεί να «πεταχτεί» μέχρι τη Γραμμή Κάρμαν (στα 100 χλμ. από την επιφάνεια της θάλασσας, το όριο του διαστήματος) και να επιστρέψει; Ή πρέπει να θεωρήσουμε τις ιδιωτικές αυτές αποστολές ως επί το πλείστον κινήσεις εντυπωσιασμού; Για παράδειγμα, η Space X δημιούργησε μαζί με το Netflix τη σειρά-ντοκιμαντέρ Countdown: Inspiration4 Mission To Space, όπου γνωρίζουμε τις ζωές των τεσσάρων πολιτών επιβατών, σε μια λογική περίπου ριάλιτι τηλεόρασης. Μοιάζει όλο αυτό με παράσταση, με μια επίδειξη. Απευθύνω το ερώτημα στον Νίκο Σέργη, διευθύνοντα σύμβουλο του Ελληνικού Κέντρου Διαστήματος. «Η δυνατότητα για μια σύντομη και ασφαλή βόλτα στο διάστημα αποτελεί ένδειξη προόδου, καθώς είναι αναμφίβολα μια κατάκτηση, έστω και αν προς το παρόν απευθύνεται σε πολύ λίγους και τουλάχιστον ευκατάστατους συνανθρώπους μας», μου λέει. «Είναι επίσης προφανές πως ένα από τα βασικά κίνητρα είναι η προβολή και ο εντυπωσιασμός. Αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκη κακό, ειδικά αν μπορούμε να κρατήσουμε το ωφέλιμο κομμάτι του. Ότι δηλαδή το διάστημα έρχεται στην επικαιρότητα, μπαίνει στα σπίτια μας, εξάπτει τη φαντασία μας με τρόπο ρεαλιστικότερο από εκείνον που έχουμε συνηθίσει στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας».
Έπειτα από αυτές τις πρώτες πτήσεις, που είχαν και έναν χαρακτήρα εν μέρει δοκιμαστικό, η Blue Origin και η Virgin Galactic υπολογίζουν πράγματι να φέρουν το διάστημα «στα σπίτια μας» από την επόμενη χρονιά, τουλάχιστον στα σπίτια όσων μπορούν να διαθέσουν για μία πτήση μερικών λεπτών 200.000-300.000 δολάρια (ή ίσως και λίγο περισσότερο, δεν είναι απολύτως σαφές αν δεν μπεις στη διαδικασία να κλείσεις πράγματι μια θέση). Αυτά τα ταξίδια, που ο στόχος είναι να γίνονται συστηματικά, θα προσφέρουν μια κάπως σπάνια θέα αλλά και την εμπειρία της μηδενικής βαρύτητας για περίπου τέσσερα λεπτά. Ο Μπέζος δήλωσε πρόσφατα ότι έχουν ήδη αγοραστεί εισιτήρια για μελλοντικές πτήσεις συνολικής αξίας 100 εκατ. δολαρίων. Είναι ένα σημαντικό έσοδο, αλλά συγχρόνως ένα ποσό υποπολλαπλάσιο των 7,5 δισ., των χρημάτων δηλαδή που έχει επενδύσει ο Αμερικανός μεγιστάνας στην Blue Origin από το 2000 μέχρι σήμερα.
Τα παραπάνω, πάντως, είναι τα «κοντινά» ταξίδια. Στις 8 Δεκεμβρίου, η Space Adventures θα στείλει με ένα Soyuz τον Ιάπωνα επιχειρηματία Γιουσάκου Μαεζάουα για 12 μέρες στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ISS), μαζί με έναν κινηματογραφιστή που θα καταγράψει την εμπειρία. Ο Μαεζάουα έχει κλείσει θέση και για την αποστολή της SpaceX γύρω από το φεγγάρι, ένα ταξίδι που ο εκκεντρικός Ιάπωνας οραματίζεται και ως ένα καλλιτεχνικό πρότζεκτ – αυτό πάντως ακόμα αργεί. Αυτό που δεν αργεί είναι η πρώτη αποστολή της Axiom Space (με το Crew Dragon της SpaceX), ένα ταξίδι που έχει προγραμματιστεί για τον Φεβρουάριο, διάρκειας δέκα ημερών, με το πρόγραμμα να περιλαμβάνει και επίσκεψη στον ISS. Τρεις επιβάτες, ένας Αμερικανός, ένας Καναδός και ένας Ισραηλινός, θα πληρώσουν ο καθένας από 55 εκατ. δολάρια. Η ελβετική τράπεζα UBS εκτιμά ότι η βιομηχανία του διαστημικού τουρισμού θα αξίζει 4 δισ. δολάρια το 2030. Αλλά πότε θα δούμε έναν τουρίστα να περπατάει στο φεγγάρι; Ο κ. Σέργης μού λέει ότι «η προσσελήνωση θα παραμείνει στα χέρια επαγγελματιών για περισσότερα από δέκα χρόνια ακόμη. Ο διαστημικός τουρισμός προοδευτικά θα καταστεί οικονομικότερος και θα αυξήσει το αγοραστικό του δυναμικό. Θα χρειαστούν όμως πολλά χρόνια για να γίνει αρκετά φθηνός, ώστε να περάσει στο ευρύ κοινό».
ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΕΓΩ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Με το βλέμμα στα αστέρια, ο Μπέζος και ο Μασκ λύνουν τις διαφορές τους κατ’ αρχάς εδώ, στη Γη. Τα προηγούμενα χρόνια, η SpaceX και η Blue Origin, χάρη στην τεχνολογία που έχουν αναπτύξει, διεκδίκησαν τη χρηματοδότηση της NASA (2,9 δισ. δολάρια) για την κατασκευή συστημάτων προσσελήνωσης στο πλαίσιο του προγράμματος Artemis. Ο Μασκ κέρδισε και ο Μπέζος κινήθηκε νομικά εναντίον της αμερικανικής κυβέρνησης. «Αν το λόμπινγκ και οι δικηγόροι μπορούσαν να σε θέσουν σε τροχιά, ο Μπέζος τώρα θα βρισκόταν στον Πλούτωνα», τουίταρε ο Μασκ. Γενικά, στο Twitter σπάνια κρατούν τα προσχήματα: ο Μπέζος κορόιδεψε τον Μπράνσον ότι το ύψος στο οποίο έφτασε δεν μπορεί να θεωρηθεί διάστημα, ενώ ο Μασκ ειρωνεύτηκε ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να «πηγαίνεις στο διάστημα» και στο να «μπαίνεις σε τροχιά». Δεν ανταλλάσσουν μόνο κακίες, πάντως. Πριν από την πτήση του Μπέζος τον Ιούλιο, ο Μασκ τού ευχήθηκε «καλή τύχη», ενώ ο Μπέζος συνεχάρη τον Μασκ για την επιτυχία της αποστολής Inspiration4 και ο Μασκ, πάντα μέσω Twitter, τον ευχαρίστησε για τα συγχαρητήρια. Είναι σαν να παίζουν. Ο δημοσιογράφος Τζον Χέρμαν σχολίασε στους New York Times ότι «η καχυποψία σχετικά με τους νέους βαρόνους του διαστήματος είναι ότι […] αυτή τους η ενασχόληση, κατά βάση, αφορά τους εαυτούς τους: τα παιδικά τους όνειρα, τα εγώ τους, την κληρονομιά τους, τις ανταγωνιστικές τους περιουσίες».
Παρατηρώντας τον χορό των δισεκατομμυρίων, ο Ντέιβιντ Μπίσλεϊ, επικεφαλής του UN World Food Program, έγραψε ένα μήνυμα στα σόσιαλ μίντια απευθυνόμενους στους Μπέζος, Μασκ και Μπράνσον: «Είμαι ενθουσιασμένος που σας βλέπω να ανταγωνίζεστε για το ποιος θα φτάσει πρώτος στο διάστημα! Αλλά θα μου άρεσε περισσότερο να σας έβλεπα να συνεργάζεστε για να σώσετε 41 εκατομμύρια ανθρώπους που πρόκειται να πεθάνουν από την πείνα αυτή τη χρονιά στη Γη! Θα χρειαστούν μόνο 6 δισ. δολάρια. Μπορούμε να το κανονίσουμε στα γρήγορα!». Είναι μια πολύ μεγάλη κουβέντα, προφανώς, που δεν ξεκίνησε τώρα.
Από την αρχή της εξερεύνησης του διαστήματος υπήρχαν σημαντικές ενστάσεις για το κατά πόσο κλείνουμε τα μάτια στα προβλήματα της Γης, ώστε να θαυμάσουμε τις προοπτικές μας στο σύμπαν. Ο αντίλογος ήταν ισχυρός: η επιστήμη οφείλει να δημιουργεί νέους ορίζοντες. Υπάρχει όμως κάποιο επιστημονικό όφελος από αυτές τις πτήσεις; «Κανένα», μου λέει ο κ. Σιμόπουλος, επίτιμος διευθυντής στο Ευγενίδειο Πλανητάριο. «Διάβαζα τις προάλλες τις δηλώσεις του πρίγκιπα Γουίλιαμ, που αναρωτήθηκε για τις δαπάνες που γίνονται στο διάστημα αντί να επενδύονται χρήματα για την προστασία του περιβάλλοντος. Εν μέρει συμφωνώ. Πρέπει να ασχολούμαστε με το διάστημα, γιατί είναι το νέο όριο, όπως έλεγε ο Κένεντι, από την άλλη όμως μη νομίζουμε ότι ο άνθρωπος θα μπορέσει να επιζήσει στο διάστημα. Ό,τι και να κάνουμε, ευτυχώς ή δυστυχώς, είμαστε φτιαγμένοι για να ζούμε στη Γη. Αν νομίζει κανείς ότι θα σωθούμε σε δύο δεκαετίες από τώρα, όπως λένε κάποιοι, φτιάχνοντας αποικίες στον Άρη, ας το ξεχάσει, αυτά είναι κουταμάρες. Βρισκόμαστε στην αρχή μιας προσπάθειας. Οπότε πρώτα πρέπει να προστατέψουμε το σπίτι μας, τη Γη, χωρίς να χάνουμε το ενδιαφέρον μας για το διάστημα· το ένα δεν αναιρεί το άλλο».
Εν τω μεταξύ, μια διαστημική πτήση, εκτός από κοστοβόρα, είναι και αυτή καθαυτήν επιζήμια για το περιβάλλον. Προφανώς είναι πολύ λίγες (αν και είναι όλο και περισσότερες) και οι συνολικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από τους πυραύλους αντιστοιχούν σε ένα ελάχιστο ποσοστό των εκπομπών των αεροπορικών πτήσεων. Ωστόσο, αν αυξηθούν σημαντικά οι διαστημικές αποστολές, ιδιωτικές και μη, θα υπάρχει πρόβλημα. Σκεφτείτε ότι σε μια υπερατλαντική αεροπορική πτήση ένας επιβάτης «χρεώνεται» περίπου δύο τόνους διοξειδίου του άνθρακα, ενώ σε μια διαστημική αποστολή συζητάμε για 200-300 τόνους ανά επιβάτη. «Είναι η χειρότερη δυνατή στιγμή για διαστημικά οράματα», γράφει ο Χένρι Μανς στους Financial Times. «Στ’ αλήθεια προωθούμε τον διαστημικό τουρισμό, ενώ ζητάμε από τους πολίτες να περιορίσουν τη διατροφή τους, τα ταξίδια και την κατανάλωση για να καταπολεμήσουμε την κλιματική αλλαγή; Θα πειστούν οι άνθρωποι να πηγαίνουν στη δουλειά τους με ποδήλατο, ενώ δισεκατομμυριούχοι εκτοξεύονται σε τροχιά;»
ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ ΣΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
«Κάποτε ήμουν ένα παιδί με ένα όνειρο που κοιτούσε τα αστέρια», είπε ο Μπράνσον μετά την εμπειρία της πτήσης του και σε κάθε περίπτωση, ακόμα και αν τα κίνητρα είναι πρωτίστως οικονομικά ή προσωπικά, αυτή η ρομαντική διάσταση είναι κατά πάσα πιθανότητα αυθεντική. Το διάστημα διεισδύει στη φαντασία μας και μας ασκεί μια παράξενη γοητεία. Συζητάω σχετικά στο τηλέφωνο με τον συγγραφέα Μιχάλη Μακρόπουλο και τον ρωτάω αν θα ήθελε ο ίδιος να ταξιδέψει στο διάστημα. Με παραπέμπει στον ονειρικό του εαυτό και εισπράττω μια καταφατική απάντηση. Ο κ. Μακρόπουλος, πολυδιαβασμένος και βραβευμένος, έγραψε πέρυσι (από κοινού με την Ελένη Κοφτερού) την επιστολική νουβέλα Άρης (εκδ. Κίχλη): Ένας επιστήμονας, εγκατεστημένος στον Κόκκινο Πλανήτη, αλληλογραφεί με τη σύντροφό του πίσω στη Γη. Μου εξηγεί ότι η σχέση του με το διάστημα είναι αυτή που αποκτά κανείς αν μεγαλώνοντας διαβάζει βιβλία και βλέπει ταινίες επιστημονικής φαντασίας – θυμάται την ουρά έξω από το Radio City στα Πατήσια, όταν είχε πάει 12 χρονών να δει το Star Wars («έτριβα τα μάτια μου», λέει), και την επίδραση που είχαν πάνω του τα Χρονικά του Άρη του Ρέι Μπράντμπερι (εκδ. Άγρα). «Και επίσης το διάστημα με ενδιαφέρει για τους λόγους που ενδιαφέρει οποιονδήποτε. Το ταξίδι της ανθρωπότητας προς άλλους πλανήτης έχει, ως σκέψη και μόνο, κάτι μαγικό. Η ιδέα της πρώτης αποικίας στον Άρη, ας πούμε, είναι μια ιδέα πολύ γοητευτική».
Συζητάμε για την επικαιρότητα και τα ταξίδια των δισεκατομμυριούχων. «Αγνοώ τις παραμέτρους», μου λέει ο κ. Μακρόπουλος, «τι θέλει να κερδίσει ο καθένας σε κάθε περίπτωση, αλλά νομίζω ότι είναι μεικτός ο λόγος που γίνονται αυτά τα ταξίδια: οι άνθρωποι θέλουν μεν να έχουν το μέγιστο όφελος από ό,τι κάνουν, αλλά είναι επίσης πολύ φιλόδοξοι και υπάρχει και η παράμετρος της υστεροφημίας, δεν είναι λίγο να είσαι από τους πρωτοπόρους». Παραλληλίζει τα διαστημικά ταξίδια με εκείνα των Ευρωπαίων θαλασσοπόρων, που ήταν μεν κατακτητικά, αλλά υπήρχε και μια διάθεση για περιπέτεια. «Ο Μπράνσον, για παράδειγμα, φαίνεται ότι είναι ένας τέτοιος άνθρωπος, κάνει πράγματα επειδή θέλει να τα κάνει».
Ένας επιστήμονας, όπως αυτός που επινόησε ο κ. Μακρόπουλος στο βιβλίο του ή όπως ο αστροναύτης στον Άνθρωπο στον Άρη του Άντι Γουέιρ, θα αργήσει αρκετά να βρεθεί στην πραγματικότητα στην επιφάνεια του Άρη, ακόμα κι αν, όπως μου λέει ο κ. Σιμόπουλος, πολλοί θα αποδέχονταν την πρόκληση, εν γνώσει τους ότι δεν θα κατάφερναν να φτάσουν. «Καμία εταιρεία όμως δεν θα χρεωθεί ένα “ιπτάμενο φέρετρο”, ίσως σε πενήντα χρόνια να έχουμε βρει τα υλικά που θα προστατεύσουν έναν αστροναύτη από τις κοσμικές ακτινοβολίες».
ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
«Στα επόμενα 30 χρόνια προβλέπω ότι θα έχουμε έναν καινούργιο ανταγωνισμό, όχι όμως ανάμεσα στους ιδιώτες, αλλά στους οργανισμούς διαστήματος», λέει ο κ. Σιμόπουλος. «Οι ιδιώτες δεν έχουν τόσα λεφτά, ακόμα και ο Μπέζος δεν έχει αρκετά για να οργανώσει ένα διαστημικό πρόγραμμα όπως μπορεί να το κάνει η NASA. Οι ιδιώτες θα επενδύσουν για τα δικά τους θέλω, αλλά ο μεγάλος ανταγωνισμός θα είναι ανάμεσα στις εταιρείες, ακόμα και για εθνικούς λόγους, για την υπερηφάνειά τους. Οι Κινέζοι θέλουν να στείλουν άνθρωπο στο φεγγάρι. Οι Ιάπωνες το ίδιο. Και έρχονται και άλλοι οργανισμοί, όπως ο ινδικός, που έχει δείξει πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα».
Αναρωτιέμαι πάντως πώς βλέπουν οι επίσημοι κρατικοί οργανισμοί τις ιδιωτικές αυτές πρωτοβουλίες. Υπάρχει ανταγωνισμός; Ασκείται πίεση; «Προς το παρόν, είναι δύο διαφορετικοί κόσμοι», μου απαντά ο κ. Σέργης. «Οι στόχοι, η μεθοδολογία και γενικότερα ο τρόπος λειτουργίας της NASA, της ESA και των μεγάλων Εθνικών Διαστημικών Υπηρεσιών διαφέρουν σημαντικά, καθώς η διαστημική πολιτική των χωρών αλλά και της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει συγκεκριμένες προτεραιότητες, που καθορίζονται πρωτίστως από τις ανάγκες της κοινωνίας και του φυσικού περιβάλλοντος. Ωστόσο, υπάρχει ως κοινός παρονομαστής η δυνατότητα πρόσβασης και διαβίωσης στο διάστημα, γι’ αυτό και ήδη βλέπουμε συνεργασίες, όπως για παράδειγμα ανάμεσα στη NASA και τη SpaceX. Βλέπουμε δηλαδή συνεργατικό πνεύμα εκεί που υπάρχει έδαφος». Ποιο είναι το επόμενο μικρό ή μεγάλο βήμα; Τι περιμένουμε τα επόμενα χρόνια; «Υπάρχουν συνεχώς αποστολές, είτε σε εξέλιξη είτε υπό σχεδιασμό, και όλες τους έχουν τεράστιο ενδιαφέρον, συνεπώς ο καθένας μας έχει κάποιες που με προσωπικά κριτήρια “συμπαθεί” λίγο περισσότερο. Για μένα πάντοτε αποτελούν στόχο με τεράστιο ενδιαφέρον ο Δίας, ο Κρόνος και οι παγωμένοι δορυφόροι τους (Ευρώπη και Εγκέλαδος). Η εκτόξευση το ερχόμενο καλοκαίρι του Jupiter Icy Moons Explorer (JUICE) προς τον Δία και τους δορυφόρους του θα είναι το ξεκίνημα για έναν νέο κύκλο εξερεύνησης των εξωτερικών πλανητών».
