Τα πρώτα χρόνια της νέας χιλιετίας φαντάζουν ήδη πολύ μακρινά. Όχι μόνο επειδή πρόλαβαν και πέρασαν δύο δεκαετίες από τότε, αλλά κυρίως επειδή χώρεσαν μέσα τους κοινωνικές περιπέτειες (και για τον πλανήτη, αλλά και ειδικά για τη χώρα μας) που αναποδογύρισαν τις ζωές μας. Για τους νέους Έλληνες που είχαν βρεθεί σε χώρες του εξωτερικού για σπουδές κατά τη δεκαετία του ’90, η συγκυρία έμοιαζε ιδανική για μια επιστροφή στα πάτρια εδάφη. Η Αγγλία, θύλακας μιας δυναμικής ελληνικής κοινότητας φοιτητών και αποφοίτων-νέων επαγγελματιών στην τοπική αγορά, άρχιζε να φαντάζει βροχερή, γκρίζα και σκληρή μπροστά σε όλο αυτό το σαγηνευτικό πακέτο που προσέφερε τότε η μαμά Ελλάς· κυρίως ένα κλίμα μαζικής ευφορίας και προσμονής, συνθήκες εύκολου χρήματος και δανεισμού και μπόλικη λιακάδα. Βρέθηκα κι εγώ στο τέλος του ’90 στο ίδιο σταυροδρόμι και αποφάσισα να διακόψω μια καριέρα που μόλις είχε ξεκινήσει για μένα στο Λονδίνο, για να επιστρέψω στην Αθήνα. Η παραζάλη της κάλπικης οικονομικής ευμάρειας, η προοπτική των Αγώνων του 2004, το νόμισμα που άλλαζε από δραχμή σε ευρώ, η νέα οικονομία του Internet που κάλπαζε προς το μέρος μας με γενναίες υποσχέσεις από το μέλλον, όλα σε τραβούσαν σαν μαγνήτης από το βροχερό νησί του βορρά στην ηλιόλουστη Μεσόγειο. Ένας από τους πολλούς Έλληνες που είχαν φοιτήσει και εργαστεί στην Αγγλία εκείνα τα χρόνια ήταν και ο Μάρκος Βερέμης. Ο Μάρκος δεν ανήκε στη φασιαριόζικη πλειονότητα αυτών που ονομάζαμε εκείνα τα χρόνια στο Λονδίνο χλευαστικά «Ελληνάρες», αυτών, δηλαδή, που δεν έδιναν δεκάρα για την πολύτιμη διαπολιτισμική ανταλλαγή την οποία μπορούσε να τους προσφέρει απλόχερα η πολυεθνική Αγγλία και που έβλεπαν τη διαμονή τους εκεί ως προέκταση κάποιου είδους φοιτητικού πάρτι πληρωμένου από τις τσέπες των κηδεμόνων τους. Σπούδασε πολιτικές επιστήμες στο γκρίζο Γουόρικ και έκανε ένα μεταπτυχιακό στις ευρωπαϊκές σχέσεις στην Οξφόρδη.
Έπειτα εργάστηκε σε διαφημιστικές εταιρείες για έξι χρόνια και το 2001 ήρθε πίσω στην Ελλάδα – τότε που τον γνώρισα. Ήταν μια εποχή που βγαίναμε συνέχεια τα βράδια, άλλωστε ήμασταν γύρω στα τριάντα, και η Αθήνα φάνταζε τότε ιδανικό πεδίο για μεθυστικές νυχτερινές εξόδους.
Ο Μάρκος τότε είχε ξεκινήσει μια μικρή εταιρεία στον χώρο των επερχόμενων νέων οικονομιών, την Upstream. Σε ένα μικρό γραφείο στην Αθήνα, ο ίδιος και η ταλαντούχα, επίμονη και δυναμική του ομάδα ήταν ίσως η πρώτη startup της χώρας, αποτελώντας την προοικονομία για μια νέα μερίδα της αγοράς που έμελλε να μεσουρανήσει. O Mάρκος, όμως, ήταν φίλος μου, πριν και πάνω από όλα. Μοιραζόμασταν τις βόλτες μας στην πόλη και τα γέλια μας στα πάρτι, τα ασταμάτητα πάρτι. Και όταν το πάρτι τελείωσε και ήρθε η κρίση, αυτός είχε μείνει με τον συνεργάτη του Αλέξιο Βρατσκίδη στην Upstream, να κρατούν στα χέρια τους έναν από τους ελάχιστους εύρωστους οργανισμούς στην ελληνική αγορά – έχοντας μάλιστα ξεπεράσει τα όριά της, ανοίγοντας γραφεία σε όλο τον πλανήτη. Το 2013 βραβεύτηκε ως «Έλληνας επιχειρηματίας της χρονιάς» και πλέον σήμερα έχει επενδύσει σε 37 εταιρείες τεχνολογίας, που απασχολούν πάνω από 2.000 άτομα. Είναι εταίρος της Big Pi Ventures, πρόεδρος της Επιτροπής Καινοτομίας του ΣΕΒ και πρόεδρος του Σωματείου Επιχειρηματικότητας Νέων (Junior Achievement). Και ήρθε η ώρα να τον ρωτήσω, να μάθω, πώς το κατάφερε όλο αυτό, πώς το οραματίστηκε, τι έμαθε στην πορεία, τι μαθήματα μας προσφέρουν αυτά τα 20 παράξενα χρόνια. Η συζήτηση ξεκίνησε με αφορμή τους Innovative Greeks, ένα φιλόδοξο πρότζεκτ που ο ίδιος εμπνεύστηκε πρόσφατα, με στόχο να συμφιλιώσει ξανά με τη χώρα τους τους Έλληνες που διαπρέπουν στο εξωτερικό.
Ποια ήταν η σκέψη πίσω από τους Innovative Greeks;
Αν κοιτάξουμε τι απίστευτα πράγματα έχουν πετύχει οι Έλληνες εκτός Ελλάδας, καταλαβαίνουμε αμέσως πως ένα μεγάλο κομμάτι του πλούτου μας βρίσκεται εκτός συνόρων. Αρκεί να δούμε τον τομέα της βιοτεχνολογίας, που λόγω της πανδημίας έγινε και ιδιαίτερα δημοφιλής: οι κορυφαίοι άνθρωποι, οι «πατριάρχες» του χώρου αυτού παγκοσμίως, είναι Έλληνες. Όμως οι κορυφαίοι και επιτυχημένοι Έλληνες της διασποράς έχουν μια σχέση αγάπης και μίσους με την πατρίδα τους. Νιώθουν ότι αυτή τους αδίκησε, τους πλήγωσε. Εμείς προσπαθούμε να τους δείξουμε πως υπάρχουν κάποιοι εδώ που μοιράζονται τις ίδιες αρχές με αυτούς, που σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Δεν προσδοκούμε να γυρίσουν πίσω, αλλά θα μας αρκούσε να αρχίσουν να ασχολούνται ξανά με εμάς. Εταιρείες Ελλήνων στον χώρο της καινοτομίας, μόνο στην Αμερική, έχουν συνολική αξία πάνω από 100 δισ. δολάρια. Φαντάσου πόσο μεγάλη βοήθεια μπορούμε να λάβουμε από αυτές, μόνο και μόνο αν στείλουν εδώ ερευνητικές ομάδες ή ανοίξουν κάποια υποκαταστήματα. Γι’ αυτό και φτιάξαμε τους Innovative Greeks, και φαίνεται πως το εγχείρημα πάει καλά: το τελευταίο (διαδικτυακό) συνέδριο που διοργανώσαμε το παρακολούθησαν πάνω από 10.000 άτομα και συμμετείχαν σε αυτό ως ομιλητές Έλληνες που ασχολούνται με την καινοτομία από 35 χώρες, από την Ιαπωνία ως την Αμερική. Το αποτέλεσμα ήταν πως περίπου 1.000 από αυτούς προσφέρθηκαν εθελοντικά να βοηθήσουν εταιρείες στην Ελλάδα.
Τι κάνει άραγε τους Έλληνες του εξωτερικού να πετυχαίνουν;
Στο παλιό φιλοσοφικό ζήτημα «φύση εναντίον ανατροφής» βλέπω, τελικά, πως η ανατροφή, το περιβάλλον, είναι καθοριστικό. Στη χώρα μας αποτύχαμε στο να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον που να αναδεικνύει τον καλύτερό μας εαυτό. Αλλά, αν πάρεις τους Έλληνες και τους βάλεις σε ένα υγιές, αξιοκρατικό, δομημένο, δίκαιο περιβάλλον, όπως π.χ. της Αμερικής, αυτοί θα καταφέρουν εντυπωσιακά πράγματα με παγκόσμια εμβέλεια. Και πρόκειται ακριβώς για τους ίδιους ανθρώπους που, αν είχαν μείνει εδώ, θα ήταν σχεδόν αδύνατον να το πετύχουν.
Τι φταίει, κατά τη γνώμη σας;
Η έλλειψη αξιοκρατίας και ο κατακερματισμός της ελληνικής κοινωνίας βάσει οικογένειας, φίλων, πολιτικών κομμάτων, επαγγέλματος, κ.ο.κ. Είμαστε μια κατακερματισμένη χώρα όπου, αντί να λειτουργεί η αξιοκρατία, λειτουργούν οι σχέσεις. Αυτές είναι που αναδεικνύουν τους ανθρώπους και όχι η ικανότητά τους. Ο καθένας φυλάει τους «δικούς του». Όμως αυτό που μου έδωσε αισιοδοξία ήταν ότι κατάλαβα πως καμιά φορά δεν χρειάζεται να αλλάξεις ολόκληρη τη χώρα για να το αλλάξεις αυτό. Είδα πως οι εταιρείες που δημιουργήσαμε ήρθαν πιο κοντά σ’ αυτό το πιο αξιοκρατικό χωρίς διακρίσεις, συνεργατικό περιβάλλον. Στην ουσία, δηλαδή, όλα αυτά τα πράγματα που λείπουν από την Ελλάδα —αξιοκρατία, δικαιοσύνη, συνεργατικότητα, φιλοδοξία— άνθησαν στις επιχειρήσεις που φτιάξαμε. Μικρότερος έλεγα «δεν θα αλλάξει ποτέ αυτή η χώρα» και αναρωτιόμουν «από πού το πιάνεις αυτό το πράγμα για να το αλλάξεις;». Τελικά, το πιάνεις από κάτω, από τις μικρότερες κοινωνικές μονάδες. Φτιάχνεις κάποιες εταιρείες (ή κάποια σχολεία, κάποιες οικογένειες, κάποιες παρέες) που δουλεύουν έτσι.
Με αυτή την έννοια, είναι κάπως σαν να πηγαίνετε να αλλάξετε την ελληνική κοινωνία εκ των έσω.
Όποιος προσπαθεί στο δικό του χωράφι, στο δικό του μαγαζί, στο δικό του σχολείο, να μεταφέρει τις αξίες της δικαιοσύνης και της αξιοκρατίας, αυτό από μόνο του είναι ένα μικρό θαύμα. Και αν μαζευτούν αρκετά τέτοια μικρά θαύματα, σιγά σιγά αλλάζει η χώρα. Η αλλαγή έρχεται από κάτω προς τα πάνω και όχι ανάποδα, όπως είχαμε συνηθίσει στη χώρα μας να πιστεύουμε, ότι δηλαδή όλα θα τα κάνει το κράτος. Δεν δουλεύει έτσι το πράγμα, τελικά. Και να το αποτέλεσμα: ένας τομέας που δεν υπήρχε δέκα χρόνια πριν, αυτή τη στιγμή έχει αξία περίπου 7 δισ. Και είναι πολύ διαφορετικός ο τρόπος που δουλεύουν αυτές οι εταιρείες από αυτό που έχουμε συνηθίσει, γιατί έχουν αυτές τις αρχές.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΧΥΔΑΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΙ ΜΑΣ ΕΜΑΘΕ
Πώς θυμάσαι την Ελλάδα όταν, στην αρχή του 2000, γύρισες από την Αγγλία, όπου έζησες και εργάστηκες για χρόνια;
Έβρισκα την Ελλάδα μια παρακμιακή χώρα. Δεν έλαμπαν οι καλοί, οι ικανοί, αλλά οι «φίλοι», οι «γνωστοί». Υπήρχε μια διάσπαρτη χυδαιότητα. Ήμασταν η χώρα με τις υψηλότερες κατά κεφαλήν πωλήσεις σε Πόρσε Καγιέν στον κόσμο και την ίδια στιγμή είχαμε τραγικό εμπορικό ισυζύγιο, δεν εξάγαμε, ούτε δημιουργούσαμε πολλά, απλώς καταναλώναμε φθηνά δανεικά. Κι όλο αυτό ήταν καταθλιπτικό.
Όπως έδειξε η ιστορία, όμως, υπάρχει μια δικαιοσύνη στα πράγματα.
Βέβαια, και γι’ αυτόν τον λόγο όλο αυτό κατέρρευσε. Γιατί ήταν επίπλαστο και άδικο. Και η κατάρρευση αυτή βοήθησε στο να γεννηθεί κάτι καινούργιο. Όλο αυτό το οικοσύστημα τεχνολογίας και καινοτομίας για το οποίο συζητάμε τώρα, γεννήθηκε μέσα στην κρίση. Ο λόγος ήταν πως η κατάσταση ήταν «πολεμική» και η αξιοκρατία ήταν μονόδρομος.
Είναι ενδιαφέρον κάτι που λέει ο πατέρας μου για τους αγωνιστές του ’21, ότι όλες αυτές οι φιγούρες, από τους πολιτικούς σαν τον Καποδίστρια ως τους πολεμιστές τύπου Καραϊσκάκη, κανένας δεν πήγε να βολέψει τα παιδιά του ή τον ξάδερφο ή τον κολλητό του. Γιατί απλώς εκεί δεν τους έπαιρνε να το κάνουν. Κι έτσι κάπως έγινε και με την Ελλάδα της κρίσης – και αυτό ήταν από τα θετικά στοιχεία που ήρθαν μαζί με τη δυσκολία, αυτή η κάθαρση. Η κρίση δεν αφήνει αρκετό περιθώριο για να κάνεις «χάρες» – αυτό είναι στοιχείο μιας ευημερούσας κοινωνίας. Οι δύσκολες καταστάσεις, οι καταστάσεις ανάγκης, αναδεικνύουν τους καλύτερους και γκρεμίζουν την αναξιοκρατία. Και είναι ενδιαφέρον να το σκεφτούμε αυτό, γιατί ένας από τους κινδύνους της Ελλάδας σήμερα, τώρα που ξαναμπαίνουμε σε μια περίοδο «φυσιολογική», είναι να ξαναπάμε πίσω στις παλιές μας συνήθειες.
Άρα είστε αισιόδοξος για το μέλλον, αλλά πιστεύετε πως πρέπει να προσέξουμε μην επαναλάβουμε τα παλιά μας λάθη.
Τώρα έχουμε την ευκαιρία να γίνουμε μια σοβαρή, εύπορη, σταθερή χώρα της Δύσης. Έχουμε πολλά υπέρ μας, όπως το ότι μπορούμε να έχουμε πολύ γρήγορη ανάπτυξη, ενώ ταυτόχρονα βρισκόμαστε στην ευρωζώνη. Δηλαδή έχουμε κάποια από τα χαρακτηριστικά μιας αναδυόμενης αγοράς, αλλά και τη σταθερότητα και τη θέση μιας δυτικής αγοράς: ένας σπάνιος και καλός συνδυασμός. Από την άλλη, μας τυραννούν ακόμα πολλά από τα κουσούρια του παρελθόντος, όπως είπαμε και πιο πριν: η αναξιοκρατία, η ροπή για κατανάλωση που δεν αντιστοιχεί σε αυτά που φτιάχνουμε, κατά καιρούς ένας απομονωτισμός στον τρόπο που σκεφτόμαστε τα πράγματα. Και είναι βέβαιο πως, αν δεν τα προσέξουμε όλα αυτά, θα βρεθούμε με μαθηματική ακρίβεια στη δεινή θέση που βρεθήκαμε πριν από δέκα χρόνια. Αλλά το σίγουρο είναι πως δεν είχαμε ξανά, εδώ και χρόνια, μια τόσο καλή ευκαιρία όσο αυτή που έχουμε τώρα για να απαλλαγούμε από όλα αυτά τα προβλήματα, που είναι προβλήματα νοοτροπίας.
Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ
Ο γιος σας σύντομα τελειώνει το σχολείο και βγαίνει εκεί έξω, στην αγορά και την κοινωνία. Τι συμβουλή ζωής θα του δίνατε;
Θα του έλεγα κάποια πράγματα που λέει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια και τα οποία συνοψίζουν οποιαδήποτε συμβουλή ζωής θα μπορούσα να δώσω σε οποιονδήποτε, ανεξαρτήτως ηλικίας. Λέει πως στη ζωή δεν πρέπει να κυνηγάμε την ευτυχία, γιατί την ευτυχία –την «καλή τύχη»– δεν την ορίζουμε. Πρέπει να κυνηγάμε την ευδαιμονία –να βρίσκουμε δηλαδή πάντοτε τους καλούς μας δαίμονες–, γιατί όλοι έχουμε και καλούς, και κακούς δαίμονες. Και δίνει πολύ συγκεκριμένους κανόνες για το πώς να το πετύχεις αυτό, ορίζοντας τέσσερις ποιότητες που πιστεύει ότι πρέπει να κατέχει ο καθένας μας. Η πρώτη είναι μια εγγενής αίσθηση δικαιοσύνης – να μην αδικείς δηλαδή ποτέ τους άλλους ούτε και τον εαυτό σου. Η δεύτερη είναι η ενσυναίσθηση, να μπαίνεις στη θέση των άλλων, να συνεργάζεσαι μαζί τους. Η τρίτη είναι το μέτρο και η τέταρτη ποιότητα είναι η τόλμη: μια ζωή που ζεις χωρίς θάρρος είναι μισή ζωή. Και απορώ, εκπλήσσομαι που αυτά τα τέσσερα απλά πράγματα δεν αποτελούν βασικό κομμάτι της εκπαίδευσης στα σχολεία μας, που δεν βλέπουμε ότι με αυτά σαν οδηγούς θα φτιάχναμε πιο ευτυχισμένους, πιο ισορροπημένους ανθρώπους και πολίτες.
Αυτές οι διδαχές του Αριστοτέλη ακούγονται σαν να μπορούσαν να είναι χρήσιμες και για ολόκληρη τη χώρα.
Ναι, βέβαια, είναι ένας καλός οδηγός και για μια χώρα ολόκληρη. Σκέψου, π.χ., πόσο μας λείπει το μέτρο στην Ελλάδα, μια χώρα αμετροέπειας, αλλά και πόσο επίπονα μας λείπει η ενσυναίσθηση. Είμαστε μια χώρα όπου το 80% των επιχειρήσεων απασχολεί κάτω από οκτώ άτομα. Είναι δομικό πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας αυτό: δεν ξέρουμε να συνεργαζόμαστε. Δεν υπάρχει λοιπόν καλή και κακή Ελλάδα, απλώς έχουμε όλοι μας τον καλό και τον κακό μας εαυτό. Και αυτό το διχαστικό πράγμα, που συχνά κάνουν οι πολιτικοί, να χωρίζουν τους ανθρώπους σε «καλούς» και «κακούς», σε «έτσι» και «αλλιώς», μου μοιάζει εντελώς λάθος, με την έννοια ότι όλοι οι άνθρωποι (και αυτό το έχω βιώσει κι εγώ, κι εσύ, και όλοι μας) έχουν μια καλή και μια κακή πλευρά. Και πόσο ωραίο είναι όταν το περιβάλλον τούς ενθαρρύνει να βγάζουν, όσο περισσότερο γίνεται, τον καλό τους εαυτό.
