Κίεβο, όπως όλεθρος. Μια σημασιολογική εξίσωση που χαράχτηκε στο μυαλό μου πριν από δέκα χρόνια στο θέατρο Επί Κολωνώ, παρακολουθώντας τη θεατρική παράσταση КИЕВ (Κίεβο) του Σέρχιο Μπλάνκο. Όπως στον Βυσσινόκηπο του Τσέχοφ, στον οποίο είναι βασισμένο, μια οικογένεια ετοιμάζεται να πει αντίο στο σπίτι της, στα κουφώματα του οποίου αντηχούν ψίθυροι από εγκλήματα, αυτοκτονίες, πνιγμούς και σκοτεινά μυστικά. Η λύση ακόμα πιο αποσαθρωτική. Από εκείνη την ημέρα το όνομα της ουκρανικής πρωτεύουσας έγινε για μένα συνώνυμο της τραγωδίας. Μια συσχέτιση που για τον περισσότερο κόσμο θεμελιώθηκε στις 24 Φεβρουαρίου του 2022.
«Θα έχω κλειστή την κάμερά μου. Είναι ΟΚ αυτό;» ακούω να μου λέει μέσα από την οθόνη του υπολογιστή μου. Το Κίεβο ανήκει στην ίδια χρονική ζώνη με την Αθήνα. Είναι πρωί ακόμα, και για τους δυο μας – εγώ έχω μόλις ξυπνήσει, ενώ εκείνος δεν έχει κοιμηθεί καθόλου. Είναι η δεύτερη μέρα της ρωσικής εισβολής και ο Βρετανός φωτογράφος Μαρκ Νέβιλ, εγκατεστημένος μόνιμα στην ουκρανική πρωτεύουσα, προσπαθεί να φύγει από το Κίεβο, που είχε αρχίσει να πολιορκείται. Το διαμέρισμα όπου έμενε μαζί με τη σύντροφό του βρισκόταν πολύ κοντά στο Προεδρικό Μέγαρο, κύριο στόχο κατάληψης για τις ρωσικές δυνάμεις, οπότε αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πόλη όσο ακόμα ήταν εφικτό.
«Με συγχωρείτε», συνεχίζει μέσα από την κλειστή του κάμερα, «αλλά παράλληλα οδηγώ». Η φωνή του είναι ταραγμένη. «Όλοι φοβόμαστε», μου λέει, «αλλά οι Ουκρανοί είναι ανθεκτικός λαός. Ζουν με την πιθανότητα πολέμου εδώ και οκτώ χρόνια. Βρίσκουν τρόπους να συνεχίσουν και να αντεπεξέλθουν. Έχω κάνει πολλά ταξίδια, αλλά οι άνθρωποι εδώ έχουν κάτι διαφορετικό. Όταν φωτογράφιζα απλούς ανθρώπους…». Η φωνή του ραγίζει, κάνει μια μεγάλη παύση. Καταλαβαίνω ότι προσπαθούσε να συγκρατήσει τα δάκρυά του. Μου ζητάει συγγνώμη. Μένω σιωπηλός. «Όταν φωτογράφιζα κόσμο για το πρότζεκτ μου, δεν μου ζήτησε κανένας λεφτά. Το μόνο που ήθελαν ήταν να πιουν μαζί μου τσάι και να μου πουν την ιστορία τους». Η σύνδεση δεν είναι καθόλου καλή και η συνομιλία μας διακόπτεται τέσσερις φορές. Κάποια στιγμή τον έχασα εντελώς.
ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΤΗΣ ΟΥΚΡΑΝΙΑΣ
«Η ατμόσφαιρα είναι εξαιρετικά τεταμένη. Στην πρωτεύουσα ετοιμάζονται καταφύγια βομβών και ασκήσεις με σειρήνες. Θα μείνουμε και θα πολεμήσουμε; Ή θα εγκαταλείψουμε εντελώς την Ουκρανία; Αναρωτιέμαι ποια θα ήταν η διεθνής αντίδραση αν η Στοκχόλμη, το Λονδίνο, το Παρίσι ή η Νέα Υόρκη απειλούνταν με απρόκλητη και επικείμενη εισβολή από τη Ρωσία», γράφει ο Νέβιλ στον πρόλογο του φωτογραφικού λευκώματός του Stop Tanks with Books, το οποίο κυκλοφόρησε στις αρχές του χρόνου και αποτελεί μια προσπάθεια του Βρετανού φωτογράφου να ευαισθητοποιήσει τον δυτικό κόσμο για την κατάσταση που επικρατούσε στην Ουκρανία. Τα γεγονότα τον πρόλαβαν.
Η σχέση του με την Ουκρανία, όμως, ξεκίνησε πριν από αυτό. Το 2015, το στρατιωτικό νοσοκομείο του Κιέβου επικοινώνησε μαζί του, ζητώντας μια έκδοση στην ουκρανική γλώσσα του βιβλίου του Battle Against Stigma. Ένα βιβλίο με ενημερωτικό χαρακτήρα για τα θέματα ψυχικής υγείας που αντιμετωπίζει ο βρετανικός στρατός. Ως φωτογραφικός ανταποκριτής στο Αφγανιστάν, ανέπτυξε διαταραχή μετατραυματικού στρες και, όπως λέει, χωρίς θεραπεία και αντικαταθλιπτικά δεν θα τα είχε καταφέρει. Όλοι οι στρατιώτες που είχε γνωρίσει στο Χελμάντ αντιμετώπιζαν προβλήματα προσαρμογής. Δύο από αυτούς αυτοκτόνησαν. Έγραψε το βιβλίο για να προτρέψει περισσότερους βετεράνους να ζητήσουν επαγγελματική βοήθεια. «Με εντυπωσίασε το ότι μια πρώην σοβιετική χώρα σκεφτόταν τόσο προοδευτικά για το πώς θα βοηθήσει τους βετεράνους της, ενώ η δική μου χώρα προσπάθησε να απαγορεύσει την κυκλοφορία του βιβλίου μου», γράφει σε επιστολή του στον Guardian, αναφέροντας ότι πεντακόσια αντίτυπα του βιβλίου του είχαν κατασχεθεί από το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας του Ηνωμένου Βασιλείου.
«Όταν έφτασα στην Ουκρανία για πρώτη φορά, αμέσως κατάλαβα ότι επρόκειτο για μια χώρα τραυματισμένη από τον πόλεμο. Ακόμα και στη γεμάτη ζωή και σύγχρονη πόλη του Κιέβου είδα στα πρόσωπα των ανθρώπων το βάρος της σύγκρουσης που μαινόταν 600 χιλιόμετρα μακριά, στην Κριμαία. Αναγνώρισα ένα τραύμα σε αυτούς, σαν να αντανακλούσε το δικό μου». Κάπως έτσι δέθηκε με τη χώρα. Αλλά και η ουκρανική κουζίνα έπαιξε τον ρόλο της, μου λέει. «Έχεις φάει ποτέ μπορστ; Αν όχι, δεν έχεις ζήσει, φίλε μου». Συγκινούμαι και θαυμάζω το γεγονός ότι έχει όρεξη για πλάκα, ακόμα και υπό αυτές τις συνθήκες.
Η ΓΥΝΑΙΚΑ-ΣΥΜΒΟΛΟ
Μετά την πρώτη του επίσκεψη στη χώρα, προσπάθησε να αρπάξει κάθε ευκαιρία για να την επισκεφτεί ξανά και, όταν οι New York Times τού ανέθεσαν ένα φωτογραφικό πρότζεκτ με θέμα τις καλοκαιρινές διακοπές, αυτός επέλεξε την Οδησσό. «Θα μπορούσα να είχα πάει όπου ήθελα στον κόσμο. Στο Μαϊάμι ή στην Ταϊλάνδη, αλλά η καρδιά μου ζητούσε την Ουκρανία». Το 2020 μετακόμισε οριστικά. Παραθεριστές στις παραλίες της Οδησσού, κοινότητες των Ρομά στα σύνορα με την Ουγγαρία, επισκέπτες εκκλησιών αλλά και των νυχτερινών κέντρων του Κιέβου, στρατιώτες που ζουν στην πρώτη γραμμή του μετώπου είναι μόνο μερικοί από τους πρωταγωνιστές του λευκώματος. Συνυπάρχουν μαζί με μικρές ιστορίες από την Ουκρανή συγγραφέα Λιούμπα Γιάκιμτσουκ, με έρευνα από το Κέντρο Ανατολικών Ευρωπαϊκών Σπουδών του Βερολίνου σχετικά με τα 2,5 εκατομμύρια Ουκρανών που έχουν ήδη εκτοπιστεί λόγω του πολέμου, καθώς και με κείμενα έκκλησης για δράση προς τη διεθνή κοινότητα στα ουκρανικά, στα ρωσικά και στα αγγλικά. Ο Νέβιλ έστειλε μάλιστα με προσωπικό οικονομικό κόστος το λεύκωμα σε πάνω από 750 πρόξενους και πολιτικούς της υφηλίου, για να τους ωθήσει να πάρουν θέση στο ζήτημα. «Ως καλλιτέχνη, τα πρόσωπα των Ουκρανών με συναρπάζουν. Ο τρόπος που συμπεριφέρονται και κινούνται είναι πραγματική πηγή έμπνευσης». Ως σύμβολο της Ουκρανίας επιλέγει τη φωτογραφία μιας γυναίκας που καπνίζει, την οποία τράβηξε στην πόλη Μίρνοχραντ, οχυρό της ρωσικής κατοχής στην ανατολική Ουκρανία.
«Μπορείς να διακρίνεις τη δύναμή της, την ομορφιά της, τα διαπεραστικά της μάτια, την αυτοπεποίθησή της. Ένα πραγματικό σύμβολο δύναμης και αυτογνωσίας. Αδιαφορούσε για την κάμερά μου». Είναι ενδιαφέρον ότι διάλεξε μια γυναίκα για να περιγράψει μέσα από αυτήν τη χώρα. «Μα φυσικά! Οι γυναίκες είναι που κρατούν τα ηνία του κόσμου. Όχι μόνο της Ουκρανίας». «Θεωρώ ότι μέσα από την επαφή μου με τους Ουκρανούς εκπαιδεύτηκα. Χωρίς να το ξέρω, συνήθιζα να αποτυπώνω με έναν στερεοτυπικό τρόπο τους Ουκρανούς. Όπως τους βλέπει η Δύση. Τώρα καταλαβαίνω πώς να το αποφεύγω». Πιστεύει πως η πραγματική αλλαγή έρχεται μέσα από την τέχνη. «Θέλω μέσω του λευκώματος οι άνθρωποι του δυτικού κόσμου να αναγνωρίσουν ένα κομμάτι του εαυτού τους στις φωτογραφίες. Θέλω να ταυτιστούν, να δημιουργηθεί μια συναισθηματική σύνδεση. Γιατί αυτό είναι που αλλάζει τον κόσμο. Δεν είναι οι διπλωμάτες και οι πολιτικοί, αλλά τα συναισθήματα. Μέσω των συναισθημάτων μπορείς να διαμορφώσεις την κοινή γνώμη».
ΤΟ ΜΟΝΑΔΙΚΟ ΤΟΥ ΣΠΙΤΙ
Έπειτα από αρκετές ώρα κατάφερα και ξαναμίλησα μαζί του, το βράδυ της ίδιας ημέρας. Μετά από 22 ώρες οδήγησης, είχε καταφέρει να βρει καταφύγιο στο σπίτι ενός πρώην μαθητή του από ένα διαδικτυακό σεμινάριο φωτογραφίας στο οποίο ήταν καθηγητής, στο δυτικό κομμάτι της Ουκρανίας. Αυτή τη φορά φαινόταν πιο ήρεμος, η κάμερά του ήταν ανοιχτή. «Ο Όντρι έμαθε ότι έψαχνα κάπου να μείνω και αμέσως άνοιξε το σπίτι του για μένα και τη σύντροφό μου. Αυτή είναι η γενναιοδωρία των Ουκρανών. Αυτή τη στιγμή, όλοι οι Ουκρανοί με κάποιον τρόπο προσφέρουν με όποιον τρόπο μπορούν. Δεν πρόκειται να παραδοθούν, αλλά χρειάζονται βοήθεια». Τον ρωτάω αν είναι έτοιμος να αποχαιρετήσει την Ουκρανία οριστικά. «Ποτέ. Δεκαοκτώ μήνες πριν, άφησα το σπίτι μου και το φωτογραφικό μου στούντιο στο Λονδίνο και μετακόμισα στο Κίεβο. Αυτός ο πόλεμος είναι προσωπική υπόθεση για μένα. Δεν έχω δεύτερο σπίτι. Το σπίτι μου είναι το Κίεβο. Είναι από τις υπέρτατες μορφές παραβίασης. Μια ξένη χώρα να εισβάλλει στο σπίτι σου, να σε ωθεί να το εγκαταλείψεις. Νιώθω σαν τους ανθρώπους που φωτογράφισα. Νιώθω σαν αυτούς τους ξεριζωμένους Ουκρανούς, χωρίς να είμαι Ουκρανός. Είμαι πάρα πολύ θυμωμένος. Δεν θέλω να τα παρατήσω χωρίς να έχω δώσει μάχη. Το βιβλίο μου είναι μέρος αυτού του αγώνα».
