Πέρασα τα παιδικά μου χρόνια στο ιδιαίτερα ανοιχτό και ελεύθερο Βερολίνο, όπου (με βάση αφηγήσεις φίλων των γονιών μου) κυκλοφορούσα ντυμένη πριγκίπισσα και δάγκωνα (ναι, δάγκωνα) τα αγόρια που με ενοχλούσαν. Το 2010 επιστρέψαμε στην Αθήνα, όπου πέρασα τα ταραχώδη (προ)εφηβικά μου χρόνια –χωρίς ενδυμασία πριγκίπισσας πλέον– και συνέχισα τον φεμινιστικό αγώνα με λιγότερες δαγκωνιές. Στα 15 μου, πέρασα μια χρονιά σε ένα διεθνές σχολείο κοντά στο Πούνε, στην Ινδία. Σήμερα, κάνοντας έναν πλήρη κύκλο, ξαναβρίσκομαι στο Βερολίνο για τις σπουδές μου.
Μπορεί τελικά, κοιτώντας πίσω, το περιορισμένο διάστημα που πέρασα στην Ινδία να ήταν το πιο καθοριστικό για τη σχέση μου με τον εαυτό μου και την ταυτότητά μου ως γυναίκα. Η διαμονή μου στην Ινδία συμβόλιζε μια ευρύτερη απόδραση. Μια απόδραση από την οικογένεια, τη ρουτίνα, την ασφάλεια, την πλήξη. Όταν με ρωτούσαν «Γιατί θες να φύγεις; Γιατί πας τόσο μακριά;», δεν έβρισκα τις σωστές λέξεις να εξηγήσω τι με έπνιγε τόσο στην Αθήνα. Ακόμη δεν τις έχω βρει, αλλά νιώθω ότι καταλαβαίνω τη 15χρονή Κλάρα –τις ανησυχίες, τις ευχές και τις ελπίδες της– όλο και καλύτερα.
Ανακαλώντας σήμερα με φίλες μου τα κοινά παιδικά και εφηβικά μας χρόνια, συνειδητοποιώ ότι ζούσαμε τελικά σε ένα σεξιστικό περιβάλλον, το οποίο μας ανάγκασε να μάθουμε γρήγορα να φοβόμαστε, να κρυβόμαστε, να θυμώνουμε αλλά και να αγωνιζόμαστε. Είμαι φεμινίστρια από τότε που πρωτάκουσα αυτή τη λέξη. Στο γυμνάσιο ένιωθα μόνη μου: ήταν αφόρητα κουραστικό και βαρύ να πρέπει να υποστηρίζω ανοιχτά δυσκολοχώνευτες απόψεις σε μια αίθουσα όπου τα αγόρια συνέκριναν τα σώματά μας ακόμα και όταν ανεβαίναμε να πούμε το μάθημα.
Έφυγα και ανέπνευσα. Σταμάτησα να φωνάζω. Ακουγόταν επιτέλους η φωνή μου, τόσο από γυναίκες όσο και από άντρες. Η Ινδία άνοιξε για μένα ένα νέο μονοπάτι αυτοσυνείδησης (και συνεπώς φεμινισμού). Μου επέτρεψε να επαναπροσδιορίσω τη σχέση μου με το σώμα και τη σεξουαλικότητα. Η πιο ραγδαία αλλαγή που έγινε στην Ινδία είναι ότι η φεμινιστική μου αφύπνιση αφορούσε έως τότε αποκλειστικά την ταυτότητά μου ως λευκής cis γυναίκας. Αναγνωρίζοντας τα προνόμιά μου, κατάλαβα πόσα έχω να μάθω από POC γυναίκες, queer γυναίκες, trans γυναίκες και να συνειδητοποιήσω ότι το κίνημα δρα μόνο όταν είναι βαθιά συλλογικό, περιεκτικό και ανοιχτό προς ολ@.
Φέτος, στα σεμινάρια εισαγωγής στη λογοτεχνική θεωρία, ο καθηγητής μου, αστειευόμενος, μας έλεγε να φορέσουμε τα γυαλιά Μαρξισμού ή Αποδομισμού, ανάλογα με το ποιο κύμα λογοτεχνικής κριτικής μελετούσαμε εκείνη την εβδομάδα. Συνειδητοποίησα ότι εγώ φοράω πάντα τα γυαλιά Φεμινισμού και –από πριγκίπισσα έως φοιτήτρια– φιλτράρω τον κόσμο μέσω της ταυτότητάς μου ως γυναίκα. Δεν μπορώ να φανταστώ πόσες διαφορετικές αποχρώσεις αυτών των γυαλιών υπάρχουν, πόσο διαφορετικά (και ταυτόχρονα παρόμοια) βιώνει τον φεμινισμό η καθεμιά μας. Σε αυτό το σεμινάριο κατάλαβα επίσης πόση αξία έχει να φέρνεις κοντά γυναίκες από διαφορετικούς τόπους, με διαφορετικά βιώματα, ώστε να δημιουργούν όλες μαζί ένα παλίμψηστο γυναικείων ιστοριών – ένα κοινό αφήγημα. Ήθελα κι εγώ να σπάσω τη γλώσσα του μεμονωμένου υποκειμένου και να επιχειρήσω να φτιάξω ένα κολάζ διαφορετικών αφηγήσεων, που θα ενισχύσει τη συλλογική φωνή νεαρών γυναικών. Ξεκινώντας με αυτές τις βασικές σημειώσεις για τις δικές μου εμπειρίες, αποφάσισα να παραδώσω το στιλό σε τρεις νεαρές γυναίκες που μπορούν να σας αφηγηθούν καλύτερα πώς είναι να είσαι γυναίκα το 2022 στην Αθήνα, στο Δελχί και στο Βερολίνο. Ελπίζω η Αθηνά να συνεχίζει να φοράει κίτρινα σορτς, η Σνίγκντα να γνωρίσει κι άλλους άντρες φεμινιστές και η Γκρέτα να μπορεί να κυκλοφορεί κάποτε δίχως ακουστικά. Και ελπίζω να μάθουμε όλοι να ακούμε λίγο περισσότερο και λίγο καλύτερα «αυτό που (δεν) θέλουν οι γυναίκες».
Πότε πιστεύεις ότι άρχισες να αποκτάς επίγνωση του φύλου σου, του φεμινισμού και του δικού σου ρόλου εντός του κινήματος; Έχει αλλάξει η αντίληψή σου από τότε;
Αθηνά: Όταν ήμουν μικρή –έξι, εφτά ετών– δεν είχα παρατηρήσει καμία διαφορά μεταξύ των φύλων, πέρα από την εμφάνιση. Οι επιδόσεις μας ήταν παρόμοιες και η μεταχείριση των ενηλίκων κοινή. Η πρώτη διαφορά που παρατήρησα ήταν τα σχόλια που δεχόμουν ως επιβράβευση σε σχέση με αυτά που δέχονταν τα αγόρια της ηλικίας μου. Εγώ ήμουν όμορφη, περιποιημένη, ώριμη για την ηλικία μου, ενώ τα αγόρια ήταν έξυπνα, δυνατά, γρήγορα… Αυτά ήταν ακριβώς τα σχόλια που επιδίωκα από τότε να ακούσω. Ήταν ο λόγος που ξεκίνησα στίβο, ο λόγος που είμαι ανταγωνιστική στο σχολείο, ο λόγος που είμαι αυστηρή με τον εαυτό μου. Όταν, όχι πολύ αργότερα, έθεσα αυτούς τους προβληματισμούς ανοιχτά σε μεγαλύτερους, το μόνο που άκουγα ήταν «Ααα… Εσύ θα γίνεις φεμινίστρια!» με περιγελαστικό τόνο. Αυτή ήταν η πρώτη μου επαφή με τον φεμινισμό.
Σνίγκντα: Έχω συνείδηση του φύλου μου από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Ινδία, όπου η ανισότητα των φύλων είναι τόσο φανερή και οι ρόλοι των φύλων τόσο ξεκάθαρα προδιαγεγραμμένοι. Δεν μπορούσα ούτε να ξεφύγω ούτε να εξερευνήσω ελεύθερα αυτό το κομμάτι της ταυτότητάς μου. Κατά κάποιον τρόπο, ένιωθα ότι μου είχε ανατεθεί. Μεγαλώνοντας με μια μητέρα νοικοκυρά, συνειδητοποίησα πολύ νωρίς την αξία της εργασίας και της ανεξαρτησίας. Οι άντρες, τα άγρια εγκλήματά τους και ο κίνδυνος του να είσαι γυναίκα στην Ινδία με εισήγαγαν στον κόσμο του φεμινισμού από πολύ νωρίς, πριν πάω σχολείο. Έμαθα να αγωνίζομαι για τα δικαιώματά μου επειδή ήξερα, ως γυναίκα, ότι ο κόσμος ήταν στραμμένος εναντίον μου. Παρ’ όλα αυτά, ο εσωτερικευμένος μισογυνισμός με συνόδευε για πολλά χρόνια και έλεγα συνέχεια πράγματα όπως «δεν είμαι σαν τα άλλα κορίτσια» ή έκανα συνειδητά παρέα μόνο με αγόρια, για να διαφοροποιηθώ από τα άλλα κορίτσια.
Γκρέτα: Ήταν ανέκαθεν στόχος της μητέρας μου να με μεγαλώσει ως ισχυρή, δυνατή φεμινίστρια. Έθετε τον εαυτό της ως παράδειγμα και μου έδινε πού και πού να διαβάσω «σημαντικά γραπτά και μανιφέστα». Μεγάλωσα μέσα στον φεμινισμό. Ωστόσο, μου φαινόταν καμιά φορά σαν ένα είδος θρησκείας που απευθυνόταν σε διανοούμενους και δεν μου ήταν προσβάσιμη. Σιγά σιγά άρχισα να χτίζω μια προσωπική σχέση με το κίνημα και να επαναπροσδιορίζω τη θέση μου μέσα σε αυτό.
Ποια είναι η πρώτη εμπειρία σεξισμού που θυμάσαι να αντιμετώπισες;
Αθηνά: Ήταν στην πέμπτη δημοτικού. Ήταν Μάιος και μόλις είχαμε ανεβάσει από την αποθήκη τα καλοκαιρινά ρούχα. Πήγα λοιπόν στο σχολείο φορώντας ένα κίτρινο σορτς. Στο διάλειμμα η δασκάλα μου μας κράτησε στην τάξη για να μας μιλήσει, μόνο στα κορίτσια. Αφού μας έκανε μια ελλιπέστατη περιγραφή των ανδρικών γεννητικών οργάνων, μας είπε να μη φοράμε σορτς στο σχολείο με πρόφαση τον περισπασμό των αγοριών από το μάθημα. Τότε μου είχε κακοφανεί επειδή ζεσταινόμουν. Αν δεν είχε τύχει να ενημερωθώ για τον σεξισμό λίγο αργότερα, ίσως να μου φαινόταν ακόμη φυσιολογικός ο ισχυρισμός πως μπορεί ένα δεκάχρονο να εμποδίζει το μάθημα επειδή φοράει σορτς.
Σνίγκντα: Στην κοινωνία μας τα περιστατικά μικροεπιθετικότητας και ο υπόγειος σεξισμός έχουν κανονικοποιηθεί. Στην προσωπική μου ζωή, σεξιστικές συμπεριφορές βίωνα μόνο εκτός του πλαισίου της οικογένειας. Στο σχολείο, συχνά μας χαρακτήριζαν «αδύναμα πλάσματα». Καθώς μεγάλωνα, η κατάσταση σοβάρευε, επειδή ξαφνικά το σώμα μου αντιμετωπιζόταν ως σεξουαλικό αντικείμενο και ακόμα και η οικογένειά μου άρχισε να μου επιβάλλει περιορισμούς στις βραδινές εξόδους ή στο τι θα βάλω όταν βγω.
Γκρέτα: Επειδή μεγάλωσα σε μια αντισυμβατική οικογένεια, αναγνώριζα σεξιστικές συμπεριφορές από πολύ μικρή, αλλά δυσκολεύομαι να ανακαλέσω λεπτομέρειες. Αναδρομικά βλέπω ότι ο σεξισμός εισχωρούσε παντού. Η πρώτη φορά που θυμάμαι να με διαταράσσει έντονα κάποια σεξιστική συμπεριφορά ήταν στον σταθμό του Alexanderplatz. Δύο τύποι μού σφύριζαν και μου φώναξαν «μικρό αλλά ωραίο» – ήμουν 11 χρονών. Γέλασα επειδή δεν ήξερα πώς αλλιώς να αντιδράσω.
Πιστεύεις ότι σου έχουν στερηθεί ευκαιρίες λόγω του φύλου σου; Ποια πράγματα νιώθεις ότι δεν σου ήταν προσβάσιμα ως γυναίκα;
Γκρέτα: Όχι, δεν θα έλεγα ότι έχω βιώσει κάτι τέτοιο, και είμαι ευγνώμων γι’ αυτό. Θα έλεγα αντιθέτως ότι στη Γερμανία, σε πολλές διαδικασίες επιλογής, ευνοούμαι λόγω του φύλου μου – ας πούμε μέσω της ποσόστωσης.
Σνίγκντα: Η δυαδική διαίρεση φύλων μού ήταν πάντα πολύ ξεκάθαρη. Στο σχολείο μόνο τα αγόρια έπαιζαν κρίκετ ή ποδόσφαιρο, ενώ τα κορίτσια έπαιζαν «παιχνίδια» εξάσκησης σε ξεχωριστούς χώρους, που δεν είχαν κατάλληλες υποδομές. Οπότε, από μια πολύ νεαρή ηλικία, η γυμναστική και συγκεκριμένοι κλάδοι εκπαίδευσης, όπως οι τομείς της επιστήμης, της τεχνολογίας, της μηχανικής και των μαθηματικών (STEM), δεν μας ήταν εξίσου προσβάσιμοι. Τα αγόρια δέχονταν πάντα περισσότερη ενθάρρυνση από καθηγητές στο σχολικό πλαίσιο – θεωρούνταν εξυπνότερα.
Πώς πιστεύεις ότι έχουν αλλάξει τα πρότυπα για τους άντρες; Υπάρχουν άντρες φεμινιστές;
Αθηνά: Λίγο, αλλά όχι αρκετά. Ένας άντρας δεν μπορεί να θεωρηθεί φεμινιστής μόνο και μόνο επειδή δεν χρησιμοποιεί σεξιστικό υβρεολόγιο ή δεν θεωρεί πως το γυναικείο φύλο είναι κατώτερο. Είναι εξαιρετικά δύσκολο για κάποιον που έχει μεγαλώσει με προνόμια τα οποία θεωρεί αυτονόητα να χαλάσει ξαφνικά τη βολή του και να αποκτήσει την επιθυμητή ενσυναίσθηση για να σκέφτεται και να δρα ως φεμινιστής.
Σνίγκντα: Πιστεύω ότι οι άντρες χρειάζεται να έχουν χαρακτηριστικά που έχουν θεωρηθεί στερεοτυπικά θηλυκά, όπως συναισθηματική ωριμότητα ή ευαισθησία. Έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας, επειδή η κοινωνία ενθαρρύνει ακόμη βλαβερές αντρικές συμπεριφορές. Στην Ινδία έχει αρχίσει να παρουσιάζεται ένα πολιτικό τρεντ όπου επαναφέρονται τα τοξικά χαρακτηριστικά αρρενωπότητας και στο μέινστριμ πολιτικό τοπίο. Οι άντρες που προβάλλουν αυτά τα χαρακτηριστικά εξιδανικεύονται και καταλήγουν σε θέσεις εξουσίας, όπου η αρρενωπότητα υπερισχύει. Παρ’ όλα αυτά, οι άντρες μπορούν να είναι φεμινιστές. Επειδή κάποιος απολαμβάνει ορισμένα προνόμια λόγω της θέσης εξουσίας του και ανήκει στην πλευρά του καταπιεστή, δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να αναγνωρίσει αυτά τα προνόμια και να τα αποβάλει αναλόγως. Δεν πιστεύω ότι οι άντρες είναι φεμινιστές μόνο όταν διαδηλώνουν στον δρόμο. Oι πεποιθήσεις του φεμινισμού μπορούν να υλοποιηθούν σε απλές πράξεις της καθημερινότητάς μας. Δυστυχώς, δεν μπορώ να πω ότι ξέρω πάνω από έναν δύο άντρες που θεωρώ φεμινιστές με την αληθινή έννοια του όρου. Ξέρω πολλούς άντρες που έχουν φεμινιστικές απόψεις, αλλά έχω δει να τους κρατάνε πίσω οι αμφιβολίες και ο εσωτερικευμένος σεξισμός τους. Συχνά επίσης νιώθω το βάρος του ρόλου που μου ανατίθεται να «εκπαιδεύσω» τους άντρες γύρω μου.
Γκρέτα: Ο τοξικός άντρας –που ενσαρκώνει τη σκληρότητα και την αυτοπεποίθηση– δεν είναι είδος υπό εξαφάνιση, αλλά αμφισβητείται όλο και περισσότερο. Όλα τα φύλα υποφέρουν από την πατριαρχία. Και γι’ αυτό θα έπρεπε να είναι οι άντρες φεμινιστές! Εμείς οι γυναίκες καταφέρνουμε πολλά, αλλά μια ουσιαστική αλλαγή στις δομές της κοινωνίας θα λειτουργήσει μόνο με τη συμμετοχή όλων. Παρ’ όλα αυτά αντιλαμβάνομαι τον αντρικό φεμινισμό όλο και περισσότερο ως ένα είδος αξεσουάρ μόδας. Η ενσυναίθηση είναι ελκυστική και, επειδή ο κάθε Γιόχαν έχει διαβάσει μία φορά Μποβουάρ και βάφει τα νύχια του, έχει ξαφνικά μεγαλύτερο γυναικείο κοινό στο Ίνσταγκραμ από τον Ρόμπερτ Χάμπεκ.
Βιώνεις σεξισμό στους δρόμους της πόλης σου; Φοβάσαι να κυκλοφορείς μόνη;
Αθηνά: Το catcalling στην Αθήνα είναι ένα πολύ κοινό φαινόμενο και δεν έχω γνωρίσει ούτε μία κοπέλα που δεν έχει εμπειρίες τέτοιου είδους. Στην αρχή ήταν άβολο – και όταν κυκλοφορώ μόνη μου, ακόμη είναι. Όταν όμως είμαι με παρέα, το αίσθημα ασφάλειας αυξάνεται και μπορώ να το αντιμετωπίσω με περισσότερο θάρρος ή ακόμα και με χιούμορ.
Γκρέτα: Στο Βερολίνο δεν φοβάμαι τόσο να κυκλοφορώ μόνη μου το βράδυ. Όμως, το catcalling με αναστάτωνε τόσο πολύ, που άρχισα να το αποφεύγω για να προστατευτώ. Κυκλοφορώ στον δρόμο μόνο με ακουστικά (oρατά), φοράω φαρδιά ρούχα και έχω ένα συχνά (επίτηδες) εκνευρισμένο ή θυμωμένο ύφος.
Πώς θα αξιολογούσες τη χώρα σου σε μια παγκόσμια «κλίμακα» του φεμινισμού; Πιστεύεις ότι είναι προοδευτική σε θέματα φύλου;
Αθηνά: Η Ελλάδα είναι κάθε άλλο παρά προοδευτική σε θέματα φύλου, όχι μόνο λόγω του σεξισμού που την περιβάλλει αλλά και λόγω της ομοφοβίας και της έλλειψης πληροφόρησης γενικότερα σε θέματα φύλου. Ένα μέρος της νέας γενιάς αποτελεί εξαίρεση, αλλά η γενική νοοτροπία είναι πολύ οπισθοδρομική σε σχέση με άλλες χώρες. Έτσι, στερείται ευκαιρίες, χαρές και επιτυχίες το μισό, ίσως και περισσότερο, του πληθυσμού της.
Γκρέτα: Βιώνω έντονα την υποστήριξη φεμινιστικών πρωτοβουλιών και οργανώσεων εντός Γερμανίας. Θα χρειαστούν αρκετές γενιές ακόμα για να αναγνωριστούν οι γυναίκες ως ικανές, έξυπνες, με χιούμορ –δηλαδή ως ισάξιες–, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητα ένα γερμανικό, αλλά παγκόσμιο πρόβλημα. Και τελικά, κοιτάζοντας πίσω, βλέπω ότι έχουν αλλάξει πολλά (βλέπε: τη σειρά Berlin, Berlin στο Νέτφλιξ). Κάτι που μου δίνει ελπίδα για τη δική μου γενιά είναι η κινητοποίηση που βλέπουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης – όχι μόνο σε σχέση με τον φεμινισμό, αλλά και στα θέματα της κλιματικής αλλαγής, του ρατσισμού, της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ. Κάτι που με προβληματίζει ακόμα εντός του φεμινισμού των Gen Z είναι ο διαχωρισμός των γυναικών σε αρχέτυπα, κάτι που παρέχει ιδανικά στόχαστρα για εσωτερικευμένο μισογυνισμό. Όσο διαχωρίζουμε τις γυναίκες σε «καλές» και «λιγότερο καλές», δεν τις αφήνουμε να λειτουργήσουν ως ενότητα, ως συλλογικότητα.
