Έχουμε έρθει με τη γυναίκα μου στη φίλη μας Μ. στο διαμέρισμά της στο Θησείο, για να πιούμε μαζί ένα κρασί και να τα πούμε. Κάθε λίγο η Μ. μάς ζητάει συγγνώμη, πηγαίνει στο λάπτοπ της, που είναι ανοιχτό σε ένα τραπεζάκι παραδίπλα, κάνει μερικές κινήσεις στο πληκτρολόγιο κι επιστρέφει στη συντροφιά μας. Η Μ. είναι ένας ψηφιακός νομάς. Εργάζεται καθημερινά από τον υπολογιστή της για μια επιχείρηση η οποία προσφέρει υπηρεσίες logistics σε άλλες επιχειρήσεις. Η έδρα της δουλειάς βρίσκεται στις ΗΠΑ και η Μ. τη διεκπεραιώνει απ’ οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα επιλέγει να ζει στην Ελλάδα, όπου κι έχει μεγαλώσει. Καθώς η ώρα περνάει, ανά τακτά χρονικά διαστήματα η Μ. επαναλαμβάνει το τελετουργικό της με ευλάβεια. Όταν πια η κατάσταση αρχίζει να μοιάζει κωμική, μας εξηγεί ότι έχει ολοκληρώσει τη δουλειά της ημέρας, αλλά είναι αναγκασμένη ως το τέλος του ωραρίου της να δείχνει στον προϊστάμενό της ότι εργάζεται, με το να κουνάει απλώς τον κέρσορα στην οθόνη και να γράφει μια τυχαία πρόταση σ’ έναν επεξεργαστή κειμένου. Με αυτόν τον τρόπο το λογισμικό που παρακολουθεί τον υπολογιστή της μετράει τον χρόνο που είναι online κι έτσι αποδεικνύεται ότι βρίσκεται ακόμα στη δουλειά.
Η Μ. είναι ένας από τα εκατομμύρια εργαζομένους, κυρίως στις ΗΠΑ, των οποίων η εξ αποστάσεως εργασία ελέγχεται μέσω ειδικού λογισμικού παρακολούθησης. «Από την πρώτη στιγμή της ύπαρξης των σύγχρονων γραφείων, οι εργαζόμενοι κανόνιζαν τις δουλειές τους κοιτάζοντας το ρολόι. Τώρα, όλο και περισσότερο το ρολόι κοιτάζει τους εργαζομένους», γράφουν σε μια πρόσφατη έρευνά τους οι New York Times. Σύμφωνα με την εφημερίδα, οκτώ από τις δέκα μεγαλύτερες ιδιωτικές επιχειρήσεις των ΗΠΑ καταγράφουν, σε ζωντανό χρόνο πολλές απ’ αυτές, τη δραστηριότητα των υπαλλήλων τους – Teramind, Monitask, Veriato, Crossover είναι μόνο μερικές από τις εταιρείες που διαθέτουν στην αγορά αποτελεσματικότατα λογισμικά τα οποία μπορούν να παρακολουθούν ακόμα και τον ρυθμό της πληκτρολόγησης των εργαζομένων.
Η πανδημία και το κύμα της τηλεργασίας εκτόξευσαν το ενδιαφέρον των επιχειρήσεων για προϊόντα παρακολούθησης. Το λογισμικό που χρησιμοποιεί ο εργοδότης της Μ. έχει τα πιο βασικά χαρακτηριστικά του είδους του, καθώς ελέγχει μόνο τον χρόνο κατά τον οποίο είναι ο χρήστης ενεργός online, αλλά πολλοί άλλοι χρησιμοποιούν πιο εξελιγμένα εργαλεία, τα οποία μπορούν να κατασκοπεύουν τα πάντα: από τα μέιλ και τις συνομιλίες του υπαλλήλου ως το ιστορικό της πλοήγησής του. Παράλληλα, πολλά απ’ αυτά έχουν τη δυνατότητα να καταγράφουν ανά διαστήματα στιγμιότυπα της οθόνης του και να τραβούν φωτογραφίες από την κάμερα του υπολογιστή. Το βάθος και το εύρος της παρακολούθησης είναι πραγματικά εντυπωσιακά. Στις διαφημίσεις τους, οι εταιρείες που εμπορεύονται αυτά τα λογισμικά μιλούν για μια επανάσταση στη διοίκηση των επιχειρήσεων. Με τα δεδομένα που συλλέγονται από τα εν λόγω προϊόντα οι επιχειρήσεις μπορούν να δημιουργούν προγνωστικά μοντέλα και να αποφασίζουν βάσει μετρήσεων τι θα κάνουν με τους υπαλλήλους τους, φροντίζοντας προηγουμένως να τους στείλουν συστάσεις που θα μπορούσαν να βελτιώσουν την ποιότητα της δουλειάς τους.
ΕΝΑΣ ΑΓΡΥΠΝΟΣ ΕΠΟΠΤΗΣ
«Το μέλλον της εργασίας θα είναι πιο δίκαιο», διατείνεται η Crossover Worksmart. Σύμφωνα με το zeitgeist της εποχής των δεδομένων, αν δεν μπορείς να μετρήσεις κάτι, δεν μπορείς να το κατανοήσεις και κατ’ επέκταση να το τροποποιήσεις. Στον 21ο αιώνα υπάρχει ένα είδος εμμονής με τις μετρήσεις και τις ποσοτικοποιήσεις, κι αυτό είναι λογικό, καθώς έχουμε στη διάθεσή μας τεράστιο πλούτο δεδομένων και τρομερή επεξεργαστική ισχύ. Από τα Fitbit ως τα μεγάλα δεδομένα των τεχνολογικών κολοσσών, η ποσοτικοποίηση όλων των πραγμάτων προβάλλεται λίγο ως πολύ σαν ένα πασπαρτού που μπορεί να λύνει όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα του όλο και πιο περίπλοκου κόσμου μας. Με τον ίδιο τρόπο που τα δεδομένα για την ατομική μας υγεία, όπως τα λαμβάνουμε μέσα από μια wearable συσκευή, μας βοηθούν να πάρουμε καλύτερες αποφάσεις για τον τρόπο ζωής μας, έτσι και τα δεδομένα για την εργασία μας θα μας βοηθούν να γίνουμε καλύτεροι εργαζόμενοι. Οι εταιρείες που εμπορεύονται αυτά τα λογισμικά λένε ότι οι ευσυνείδητοι υπάλληλοι καλωσορίζουν τα προϊόντα τους, γιατί τους προσφέρουν την ευκαιρία να αποδείξουν πόσο καλοί είναι στη δουλειά τους. «Βοηθάμε τους ανθρώπους να δουν τους εαυτούς τους με ένα νέο μάτι, σε υψηλότερη ανάλυση», λένε, καθώς πράγματι μπορούν να αποτυπώνουν με ακρίβεια την εργασιακή ρουτίνα του κάθε χρήστη.
Στην αγορά τα λογισμικά αυτά έχουν ονομαστεί κατάλληλα ως «Fitbit για την εργασία»: δηλαδή που σε μετρούν για να γίνεις καλύτερος στη δουλειά σου. Με τη βοήθεια αυτοματοποιημένων συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης, το μάνατζμεντ γίνεται μια απολύτως μετρήσιμη διαδικασία. Στη νέα εποχή της εργασιακής επιτήρησης, οι μάνατζερ δεν κοιτούν πότε «χτυπάνε κάρτα» οι υπάλληλοι, αλλά είναι σκυμμένοι πάνω από οθόνες με γραφήματα και κάνουν ποσοτικές και ποιοτικές αναλύσεις, συγκρίνοντας δείκτες και δεδομένα. Με τη διαφορά ότι τα νούμερα που τους απασχολούν δεν αφορούν μόνο υλικά και διαδικασίες, αλλά και τους ίδιους τους υπαλλήλους τους. Οι εταιρείες ισχυρίζονται ότι δημιουργείται ένας υγιής ανταγωνισμός μεταξύ των υπαλλήλων, ο οποίος δεν βασίζεται σε φήμες ή σε αστήρικτες κρίσεις. Με τα εργαλεία αυτά καθένας μπορεί να αποδείξει την αξία του στη στιγμή. Εδώ μιλούν τα νούμερα. Οι ομάδες βελτιώνονται και επικρατεί μια αίσθηση αξιοκρατίας. Επιπλέον, εξοικονομούνται σημαντικοί πόροι, καθώς βγαίνει από την εξίσωση των αποφάσεων ένα μεγάλο ποσοστό αβεβαιότητας.
Ωστόσο, η μεγάλη υπόσχεση που δίνουν τα λογισμικά παρακολούθησης της εργασίας στις επιχειρήσεις είναι ότι αυξάνουν σημαντικά την παραγωγικότητα. Βεβαίως, δεν κάνουν κάτι καινούργιο. Στην ουσία εγκαθιστούν έναν άγρυπνο επόπτη στον υπολογιστή του κάθε εργαζομένου. «Η ανθρώπινη δραστηριότητα βελτιώνεται όταν έχει κοινό. Είναι το ανθρώπινο ένστικτο», επισημαίνει μια εταιρεία του χώρου.
Όταν ο εργαζόμενος ξέρει ότι τον παρακολουθούν, δεν ενδίδει στους πειρασμούς που τον περιβάλλουν και συνεχίζει να δουλεύει απερίσπαστος. Η διάσημη έρευνα της Γκλόρια Μαρκ έχει δείξει ότι οι εργαζόμενοι των γραφείων διακόπτουν τη δουλειά τους κάθε 3 με 11 λεπτά κι ότι χρειάζονται 25 λεπτά για να επιστρέψουν σε αυτό που έκαναν προηγουμένως, στο ίδιο επίπεδο συγκέντρωσης. Είναι πλέον κοινός τόπος ότι οι περισπασμοί μειώνουν το IQ, αυξάνουν το στρες και τη δυσφορία που νιώθουν οι εργαζόμενοι. Την ίδια στιγμή, τα εν λόγω λογισμικά υπόσχονται ότι αποτρέπουν τους διπλοθεσίτες. Η Crossover διατείνεται ότι το ποσοστό των υπαλλήλων που εξαπατούν τις εταιρείες τους κάνοντας δύο δουλειές ταυτόχρονα φτάνει ακόμα και στο 20%. Με τα λογισμικά παρακολούθησης η πρακτική αυτή γίνεται σχεδόν αδύνατη.
ΟΙ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΝΟΥΜΕΡΑ
Στην ταινία Moneyball, ο πρωταγωνιστής Μπίλι Μπιν, που τον υποδύεται ο Μπραντ Πιτ, ανήκει στην προπονητική ομάδα της Oakland Athletics, μιας ομάδας μπέιζμπολ που αγωνιστικά καταρρέει. Όταν ο Μπιν φέρνει στο πλάι του έναν τύπο της στατιστικής, η εικόνα αλλάζει και οι λούζερ μετατρέπονται αίφνης σε νικητές. Οι μετρήσεις, τα δεδομένα, τα μοντέλα υπερισχύουν των διαισθητικών αποφάσεων και οδηγούν σε διαρκείς νίκες. Αυτό μπορούν όλοι να το καταλάβουν σήμερα. Βέβαια, οι εργαζόμενοι γραφείου δεν είναι αθλητές. Δεν μπορούν, για παράδειγμα, να μετρηθούν οι δραστηριότητές τους όταν είναι offline. Οι εργαζόμενοι δεν είναι νούμερα, λένε οι επικριτές αυτών των εργαλείων. Είναι υποτιμητικό. Κανένας εργαζόμενος δεν μπορεί να περιγραφεί με ένα σύνολο αριθμών, επιμένουν, κι επικαλούνται ποιότητες που δεν μπορούν να αποτυπωθούν στα μετρήσιμα δεδομένα, όπως είναι η ευγένεια, η ενσυναίσθηση, η καλοσύνη. Όπως είπε κι ο Αϊνστάιν: «Αφενός δεν μετράνε όλα όσα μπορούν να μετρηθούν κι αφετέρου είναι αδύνατον να μετρηθούν όλα όσα μετράνε».
Σε μια μελέτη του 2021 η εταιρεία συμβούλων Deloitte αναφέρει ότι, μαζί με τις μεγάλες επιβραβεύσεις, η χρήση «ανθρώπινων δεδομένων» θα φέρει μαζί της και μεγάλες διακινδυνεύσεις. Επιτρέψτε μου εδώ να μοιραστώ μια προσωπική εμπειρία. Είχα κάποτε έναν εργοδότη ο οποίος ήρθε στο πλάι μου, έβγαλε το ρολόι του και χρονομέτρησε τη δουλειά μου. Δεν έκανα κάτι απαιτητικό, ένα απλό data entry. Αφού βεβαιώθηκε ότι είμαι εντός των χρονικών πλαισίων, αποχώρησε ικανοποιημένος. Όμως η σχέση μας είχε κλονιστεί. Δεν είχα πια την παραμικρή διάθεση να του προσφέρω τις υπηρεσίες μου. Το γεγονός ότι οι υπάλληλοί του άλλαζαν διαρκώς ήταν ενδεικτικό. Αυτό είναι το βασικό επιχείρημα όσων αποκρούουν τη χρήση λογισμικών ψηφιακής παρακολούθησης. Το μήνυμα που εκπέμπει ο εργοδότης με τον ψηφιακό παντεπόπτη είναι ότι δεν σε πιστεύει. Αυτό ομολογεί και η Μ. «Νιώθω ότι δεν μας εμπιστεύεται», μας λέει. Στην έρευνα των New York Times πολλοί εργαζόμενοι περιγράφουν την εμπειρία τους ως εργαζόμενοι-νούμερα ως «ταπεινωτική», «εξευτελιστική» και «τοξική». Άλλοι ομολογούν ότι μπαίνουν στον πειρασμό να εξαπατήσουν το λογισμικό με διάφορα τεχνάσματα, τα οποία είναι πια ευρέως διαδομένα. Ένας σχολιαστής στο YouTube περιγράφει το φαινόμενο ως εξής: «Αυτό είναι το φιλικό πρόσωπο του φασιστικού μέλλοντος της εργασίας. Ωραία να το παρακολουθείς, θλιβερό να το βιώνεις».
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση κι εξαιτίας του Γενικού Κανονισμού για την προστασία των δεδομένων, η χρήση αυτών των λογισμικών είναι πολύ πιο περιορισμένη, καθώς τα εργαλεία αυτά παραβιάζουν ξεκάθαρα την ιδιωτικότητα των εργαζομένων. Για πολλούς, το ζητούμενο είναι το πού θα μπουν τα όρια. Για άλλους, το θέμα είναι πώς θα υπάρξει εμπιστοσύνη, χωρίς να παραβιάζονται θεμελιώδη δικαιώματα. Φυσικά, οι μετρήσεις σε αυτόν τον περίπλοκο κόσμο είναι κάτι που θα μείνει και θα ενταθεί. Είναι αδύνατον να διαχειριστούμε την περιπλοκότητα με άλλο τρόπο. Όμως τα δεδομένα και οι μετρήσεις δεν είναι ιερά. Υπάρχουν «σκοτεινά δεδομένα» και προβληματικές μετρήσεις που μπορούν να μας οδηγήσουν σε εντελώς λανθασμένα συμπεράσματα. Έχουμε μπει σε μια νέα εποχή όπου τα ψηφιακά εργαλεία μοιάζουν πολύ ελκυστικά με μια πρώτη ανάγνωση, αλλά, όταν τα βάλεις σε εφαρμογή, σου αποκαλύπτουν σκοτεινές κι απάνθρωπες πλευρές, γι’ αυτό και χρειάζεται προσεκτική κι επιλεκτική χρήση. Εν τω μεταξύ, κι ενώ η συνάντησή μας με τη Μ. φτάνει προς το τέλος της, η φίλη μας συνεχίζει να πείθει τον εργοδότη της ότι είναι διαρκώς online. Έστω κι αν ταυτόχρονα συζητά και τρώει το παγωτό της μαζί μας.
