Ένα έπιπλο δεν λειτουργεί χωρίς το ανθρώπινο σώμα, ακριβώς όπως και ένα κόσμημα. Αυτό ήταν το επιχείρημα που επικαλέστηκε ο τελειόφοιτος Μαρκ Νιούσον στους καθηγητές του Τμήματος Αργυροχοΐας του Sydney College of the Arts το 1984, όταν του ζήτησαν να τους εξηγήσει πώς μπορούν να δεχθούν ως μέρος της πτυχιακής του εργασίας μια σεζλόνγκ. Το κάθισμα εκείνο, επενδυμένο με φύλλα αλουμινίου και με αναφορές στις αισθητικές γραμμές του ’30, το τελειοποίησε την επόμενη χρονιά. Η Lockheed lounge chair ήταν ο «φακός» που του έδειξε πού πρέπει να στρέψει την προσοχή του. Το πιο ακριβό αντικείμενο ντιζάιν στον κόσμο μέχρι σήμερα αποτέλεσε το εφαλτήριο για την εκτόξευσή του στο παγκόσμιο στερέωμα, ήταν αυτό που του επέτρεψε να υπογράψει σχεδιαστικά μια ευρεία γκάμα αντικειμένων, με καινοτόμες τεχνικές και υλικά. Τσαγιέρες, κρεμάστρες, στοπ πόρτας, σανίδες του σερφ, ποδήλατα, αυτοκίνητα, εσωτερικά αεροσκαφών, βαλίτσες, έπιπλα και γιοτ –σε συνεργασία με κορυφαίες κατασκευάστριες εταιρείες και οίκους– μοιάζουν να διαπνέονται όλα από το ίδιο δημιουργικό θράσος και την ίδια ελευθερία που είχε ως φοιτητής.
Η ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΑ
«Μου φαίνεται σαν να έχει σχεδιάσει κάποιος άλλος αυτό το κάθισμα, νιώθω σαν να έρχεται από έναν άλλο κόσμο», μου λέει αναφορικά με το ξεκίνημά του, όταν τον συναντώ στην Αθήνα. Είχαμε δώσει ραντεβού στην ταράτσα της Gagosian, μόλις λίγες ώρες πριν από τα εγκαίνια της πρώτης του έκθεσης στην Ελλάδα. Μια σειρά επίπλων και αντικειμένων περιορισμένης έκδοσης που αντλούν από την παράδοση και τα χρώματα του Αιγαίου καταλαμβάνει κάθε γωνιά της γκαλερί. «Είμαι χαρούμενος που είμαι εδώ. Την αγαπώ πολύ την Ελλάδα, την έχω γυρίσει αρκετά, έχω σπίτι στην Ιθάκη και έτσι την επισκέπτομαι όσο πιο συχνά μπορώ». Ο παππούς του, από την πλευρά της μητέρας του, ήταν Έλληνας. Ο Ανδρέας Ραφτόπουλος –όπως είναι και το δεύτερο όνομα του εγγονού του– άφησε το νησί του, την Ιθάκη, και έφυγε μετανάστης στην Αυστραλία. Ο Μαρκ Νιούσον, ωστόσο, γνώρισε την πατρογονική γη μόνο αφού τελείωσε το πανεπιστήμιο. Τα τελευταία 25 χρόνια προσπαθεί να αναπληρώσει τον χαμένο χρόνο και δεν έχει χάσει, όπως με πληροφορεί, ούτε ένα καλοκαίρι στην Ελλάδα. «Σωματικά μού ταιριάζει αυτή η χώρα, αισθάνομαι χαλαρός εδώ. Πάντα ένιωθα κοντά στην ελληνική κουλτούρα και σκεφτόμουν πως πρέπει να κάνω κάτι σε σχέση με αυτό που εισπράττω. Η Ελλάδα είναι ένα γοητευτικό κράμα “αβάσταχτων” ιστορικών αναφορών και ανάλαφρης ατμόσφαιρας».
Τα έπιπλά του, από μάρμαρο, χαλκό, σμάλτο και χυτό γυαλί, παρότι παραπέμπουν σε διαφορετικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας και παράδοσης, δεν έχουν τίποτα ρετρό. «Σίγουρα θα υπάρχουν επιρροές, έστω και υποσυνείδητα, αλλά τη δουλειά μου δεν τη χαρακτηρίζει τίποτε αναδρομικό. Όταν σχεδιάζω, σκέφτομαι το μέλλον. Πώς θα στέκεται αυτό το αντικείμενο σε δέκα χρόνια από σήμερα;»
Εξηγεί πως τα κομμάτια αυτά έχουν σχεδιαστεί σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και μέρη του κόσμου, και αυτό που τα συνδέει είναι το χρώμα, οι τόνοι του μπλε και το λευκό. Οπότε προηγείται το χρώμα; Αυτό υπαγορεύει το σχέδιο; «Εξαρτάται από το πρότζεκτ και από τις οδηγίες που παίρνω από μια ανάθεση. Μπορεί να είναι το υλικό, μια δύσκολη τεχνική ή και το χρώμα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι ο συνδυασμός των δύο, λευκού και μπλε, των χρωμάτων της ελληνικής σημαίας. Μου φάνηκε σωστό να είναι έτσι τα συγκεκριμένα έπιπλα. Γιατί για μένα αυτό είναι η Ελλάδα».
Η ΠΕΡΙΕΡΓΕΙΑ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΕΙ
Καθώς απομαγνητοφωνώ την κουβέντα μας, μετρώ πόσες φορές χρησιμοποίησε τη λέξη «διαφορετικό». Πολλές, πάνω από είκοσι. Τελικά, διαπιστώνω πως αυτό είναι το επίθετο που ορίζει τη ματιά ενός σχεδιαστή και οριοθετεί τον χώρο που θα κινηθεί: πέρα από τις συμβάσεις και τις δοκιμασμένες συνταγές, προσφέροντας μια εναλλακτική πρόταση, μια ασυνήθιστη λύση σε ένα κοινό πρόβλημα. «Μερικές φορές δεν χρειάζεται να προτείνεις λύση, πρέπει να αφήσεις τα πράγματα όπως έχουν. Είναι αρετή το να ξέρεις πότε πρέπει να παρέμβεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις, βέβαια, δεν είναι έτσι, κάποια πράγματα επιδέχονται βελτίωση. Αναφέρει πως, όπως όλοι οι ντιζάινερ, έτσι κι εκείνος –σχεδόν ψυχαναγκαστικά– παρατηρεί τα πάντα γύρω του και αναρωτιέται πώς θα μπορούσαν όσα μας περιβάλλουν να γίνουν καλύτερα, πιο καλαίσθητα, πιο εργονομικά ή με μικρότερο αποτύπωμα στο περιβάλλον. «Προσπαθώ να απαντήσω στα ερωτήματα που γεννιούνται στο κεφάλι μου. Η περιέργεια είναι αυτή που σε κινητοποιεί, η διάθεση να μάθεις. Ένας λόγος που κινούμαι σε τόσο διαφορετικά πεδία είναι για να διευρύνω το γνωστικό μου πεδίο. Να γνωρίσω νέα μέρη, υλικά, τεχνικές, διαδικασίες, να συνδιαλλαγώ με διαφορετικούς πελάτες/εντολείς, να ακούσω καινούργιες ιστορίες. Δεν με ενδιαφέρει η υλικότητα της δουλειάς μου, δεν έχω φιλοδοξία να γεμίσω ένα μουσείο με τα έργα μου. Θέλω, όμως, στο επόμενο πρότζεκτ να έχω κατακτήσει λίγη περισσότερη γνώση».
Τον ρωτώ πόσο καλός είναι με τις λέξεις, στο να παρουσιάζει, να «πουλάει» την ιδέα του; «Ο λόγος δεν είναι το μέσο που προτιμώ για να επικοινωνήσω μια ιδέα. Πιστεύω στην εικόνα. Όμως, με κάνει να αισθάνομαι άβολα και το να πρέπει να σε πείσω για ένα έργο· είτε σου αρέσει κάτι είτε όχι. Ένα καλό επιχείρημα δεν προσθέτει κάτι σε αυτό που βλέπεις. Αυτό είναι το εξαιρετικό με το ντιζάιν. Σου αφήνει επιλογή. Μπορεί να επιδράσει θετικά στη ζωή σου, αλλά μπορείς να ζήσεις και χωρίς το αντικείμενο που σχεδίασα.
→ «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ» Από την έκθεση στην Gagosian
Ακριβώς το αντίθετο με αυτό που συμβαίνει στην αρχιτεκτονική. Η αρχιτεκτονική επιβάλλεται. Είσαι υποχρεωμένος να ανεχθείς ένα άσχημο κτίριο, να το αντικρίζεις κάθε μέρα ή και να ζεις μέσα σε αυτό. Είναι το εγώ κάποιου που δεν μπορείς να αποφύγεις, στο ντιζάιν τα πράγματα είναι πιο δημοκρατικά, υπάρχει μεγαλύτερο περιθώριο δράσης».
Αναρωτιέμαι τι απαντά στους νησιώτες γνωστούς του όταν του πιάνουν κουβέντα για να μάθουν τι επαγγέλλεται. «Μα δεν είναι μόνο στο νησί, αυτό είναι ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζω παντού. Πολύ λίγοι είναι αυτοί που κατανοούν τι σημαίνει βιομηχανικό σχέδιο. Ξεκινώ απαριθμώντας τα αντικείμενα και τελικά οι περισσότεροι συμπεραίνουν πως είμαι αυτός που τα κατασκευάζει. Θα μπορούσα και θα με διασκέδαζε, και αυτό είναι το ακαδημαϊκό μου background, έμαθα να δουλεύω με τα χέρια μου, αλλά δεν είναι αυτή η φύση της δουλειάς μου. Αν μπορείς να την πεις δουλειά». Γιατί να μην μπορείς; «Γιατί ο χρόνος μετράει διαφορετικά, οι ιδέες δεν γεννιούνται αμέσως και συχνά είναι αρκετά βασανιστικό μέχρι μια σκέψη να πάρει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση». Θυμάμαι πως μέσα στα αντικείμενα της έκθεσης υπάρχουν και δύο κλεψύδρες. Λειτουργούν σαν συνδηλώσεις για τη σχέση του με τον χρόνο; «Είναι αστείο, όλη μου τη ζωή σχεδιάζω ρολόγια, για την Apple και άλλους, όμως θεωρώ ότι η κλεψύδρα εικονογραφεί πλήρως τη σχέση μου με τον χρόνο. Δεν είναι καν ένα πρακτικό εργαλείο μέτρησης της ώρας. Όταν τη βλέπεις, αντανακλαστικά σχεδόν σκέφτεσαι τον χρόνο, ωστόσο γρήγορα καταλαβαίνεις ότι δεν σου αποκαλύπτει τίποτα γι’ αυτόν. Όταν τη στρίβεις ανάποδα, λειτουργεί υπνωτιστικά, σαν να χαζεύεις τα κύματα, και τελικά χάνεις την αίσθηση του χρόνου, συντονίζεσαι με την κίνηση της άμμου».
ΝΑ ΞΕΦΟΡΤΩΝΕΣΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΤΤΟ
Στη διάρκεια της συζήτησης αναφέρει συχνά πως μια απαραίτητη δεξιότητα για κάποιον που κινείται σε δημιουργικούς χώρους είναι να γνωρίζει πότε να βάλει τελεία. «Είναι πολύ σημαντικό να ξέρεις πότε η δουλειά σου έχει τελειώσει. Δεν θέλω να κυνηγάω ιδέες, να ζορίζω τα πράγματα. Έχω την αντίληψη και το κουράγιο να παίρνω αποστάσεις και να λέω πως κάτι δεν “βγαίνει”». Είναι κάτι που κατακτιέται με τον χρόνο και τη συσωρευμένη εμπειρία; «Όχι απαραίτητα, κάποιοι άνθρωποι δεν το μαθαίνουν ποτέ αυτό. Μου αρέσει να είμαι αδίστακτος, με αυτή την έννοια. Μπορεί να αισθάνεσαι ότι αποχωρίζεσαι τον κόπο πολλών μηνών, ότι έχασες τον χρόνο σου, ότι διακυβεύονται πολλά αν τα παρατήσεις, τελικά όμως αυτός είναι ο μόνος σύντομος δρόμος για να προχωρήσεις μπροστά. Είναι σαν να τακτοποιείς το σπίτι σου, να ξεφορτώνεσαι τα περιττά. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην Ιαπωνία έχουν ένα έθιμο, ανάβουν μια μεγάλη φωτιά σε δημόσιο χώρο και ο καθένας φέρνει ένα προσωπικό αντικείμενο από ένα συγγενικό πρόσωπο που “έφυγε” στη διάρκεια αυτού του χρόνου. Όταν παρακολούθησα αυτό το τελετουργικό πρώτη φορά στο Τόκιο, εντυπωσιάστηκα. Μια καθαρτική διαδικασία, λυτρωτική. Πετάς, λοιπόν, ό,τι σε βαραίνει, τις ιδέες που δεν “δουλεύουν”, και δημιουργείς θέση για νέες. Βάζεις τελεία και ξεκινάς μια καινούργια πρόταση».
Σχολιάζω πως η τελεία είναι το πιο «κατηγορηματικό» σημείο στίξης, ωστόσο ο ίδιος και ο φίλος του Τζόνι Άιβ –υπήρξε chief design officer στην Apple για περισσότερα από 20 χρόνια– επέλεξαν να τοποθετήσουν μια υποστιγμή στην επωνυμία της νέας τους εταιρείας, LoveFrom,. «Hθελημένα μπήκε το κόμμα εκεί για να δείξει πως συνεχίζουμε τη δημιουργική μας κοινή πορεία, πως είναι κάτι ανοιχτό, ένας πιο αυθόρμητος τρόπος συνεργασίας. Είναι μια κολεκτίβα που προσκαλεί επαγγελματίες από διαφορετικούς χώρους –αρχιτέκτονες, ντιζάινερ, κινηματογραφιστές– να υπηρετήσουν μια ιδέα. Το πρώτο μας πρότζεκτ αφορά μια συνεργασία με τη Ferrari, όμως είναι κάτι που θα δει το φως μετά από δύο-τρία χρόνια».
Διάβασα πως συλλέγει παλιά γρήγορα αυτοκίνητα και πως έχει ασκήσει αυστηρή κριτική στη σύγχρονη αυτοκινητοβιομηχανία. «Είναι όλα άσχημα. Ξέρω πως πρόκειται για τρομερή γενίκευση, αλλά καταλαβαίνω πώς σχεδιάζονται αυτά τα αυτοκίνητα. Ξέρω τις εταιρείες και τις πολιτικές σχεδιασμού και λέω πως αυτά τα σχέδια είναι ένα από τα συμπτώματα του τρόπου με τον οποίο διεκπεραιώνονται τα πράγματα σε ένα εταιρικό περιβάλλον». Και οι επανεκδόσεις σε κλασικά μοντέλα; «Αυτό ξεκίνησε με το Beetle, έχουν μια θέση αυτές οι αναγνώσεις, αυτές οι “ασκήσεις”. Όμως είναι το ίδιο με ένα παλιό, κλασικό φιλμ. Πόσες πιθανότητες έχει μια διασκευή να ανταγωνιστεί την πρώτη ταινία; Να σε κάνει να ξεχάσεις το πρωτότυπο;»
Μου φαίνεται αυστηρός στις κρίσεις του. Αν επέστρεφε στον νεότερο εαυτό του, τι θα τον συμβούλευε; «Τίποτα. Αν αυτή η ερώτηση διατυπωνόταν 20 χρόνια νωρίτερα, θα είχα να πω πολλά. Τώρα είμαι πιο άνετος με το παρελθόν. Δεν νομίζω πως έκανα κάτι λάθος, όχι γιατί τα ζύγισα, αλλά από τύχη. Ο στόχος τότε ήταν να ταξιδέψω, να συλλέξω πληροφορίες αλλά και να αντεπεξέλθω σε αντιξοότητες που είχαν να κάνουν με τεχνικά ζητήματα, με οικονομικούς πόρους. Τελικά, όμως όλα αυτά με διαμόρφωσαν και με έκαναν να αντιμετωπίσω με θετικό πνεύμα κάθε πρόκληση».
ΤΟ ΣΤΙΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΓΙΟΤ
Τα ταξίδια λοιπόν, η συλλογή διαφορετικών εικόνων, είναι αυτά που πυροδοτούν την έμπνευση; «Με εμπνέει το αρνητικό. Πώς να το πω διαφορετικά; Αν όλα ήταν τέλεια, δεν θα είχα αντικείμενο. Προσπαθώ να βγάλω στην επιφάνεια λύσεις. Οι ιδέες υπάρχουν ήδη, απλώς εγώ πρέπει να τους δώσω σχήμα. Συχνά σκέφτομαι αυτό που έλεγε ο Μικελάντζελο, πως το γλυπτό ζει ήδη μέσα στο μάρμαρο, απλώς εκείνος επιφορτιζόταν με την υποχρέωση να το απαλλάξει από το περιττό υλικό και να το ελευθερώσει».
Μου εξηγεί πως η κλίμακα δεν έχει τόση σημασία. Είτε πρόκειται για ένα στιλό είτε για ένα γιοτ, εφαρμόζει τις ίδιες αρχές και λογική. Όταν, δε, πρόκειται για κάτι μεγάλο, το επιμερίζει σε μικρά κομμάτια και δίνει στο καθένα τον χρόνο που του αναλογεί. Πολλές φορές σχεδιάζει έχοντας στον νου το ίδιο το αντικείμενο και άλλες φορές ακούει αυτούς που του ζήτησαν βοήθεια. «Εταιρείες με εξειδίκευση σε έναν τομέα, όπως η Louis Vuitton, απευθύνονται σ’ εμένα, έχοντας εντοπίσει ένα πρόβλημα. Μου ζητούν να τους φτιάξω, για παράδειγμα, μια τσάντα. Μα ξέρουν καλύτερα από όλους να φτιάχνουν τσάντες. Πολλές φορές αισθάνομαι σαν ψυχολόγος, σκέφτομαι από απόσταση, από μια διαφορετική θέση, και προτείνω μια λύση με καθαρή ματιά και αυτό νομίζω πως ψάχνουν: μια πιο υγιή προσέγγιση στα πράγματα».
Οι συμβιβασμοί είναι μέρος του έργου του όταν πρέπει να εξισορροπήσει διαφορετικά στοιχεία για να δώσει ζωή σε ένα σχέδιο. Εκείνος όμως επιλέγει ποιους θα υπομείνει και έχει την ευθύνη για το πώς θα προχωρήσουν τα πράγματα. «Δεν με απασχολούν οι έρευνες αγοράς, δεν έχω εμπιστευθεί ποτέ επιστημονικά εργαλεία για να καταλάβω τι θέλει το αγοραστικό κοινό. Πολλές φορές και οι ίδιοι οι άνθρωποι δεν ξέρουν τι θέλουν, εγώ όμως ξέρω τι χρειάζομαι, γι’ αυτό και ο εαυτός μου είναι η πιο αξιόπιστη αναφορά μου. Αναρωτιέμαι διαρκώς πού θα ξόδευα τα χρήματά μου, τι θα ήταν ελκυστικό στα δικά μου μάτια. Μπορεί να ακούγεται ναρκισσιστικό, αλλά λειτουργώ με το ένστικτο και υποθέτω πως υπάρχουν κι άλλοι εκεί έξω σαν κι εμένα, με τις ίδιες ανάγκες και προτιμήσεις».
Τον ρωτώ αν έχει ξαναβρεθεί στην Ελλάδα φθινόπωρο. «Φυσικά, έρχομαι το καλοκαίρι για πρακτικούς λόγους, όμως περνώ και τις διακοπές του Πάσχα εδώ. Ο Οκτώβριος, επίσης, είναι φανταστικός μήνας για να είσαι στην Ελλάδα. Είναι ήσυχα, ο καιρός είναι ακόμα υπέροχος, στο νησί έχει λίγο κόσμο, το απολαμβάνω». Του επισημαίνω πως, όταν μιλάει για την Ελλάδα, περιορίζεται στην Ιθάκη, ένα νησί που έχει συνδεθεί όσο κανένα με την περιπλάνηση, το ταξίδι. «Φταίει και ο Καβάφης», απαντά γελώντας. Η Ιθάκη όμως συμβολίζει και τον νόστο. Εκείνος έχει βρει το σπίτι του; «Πολύ δύσκολα μπορώ να απαντήσω σε αυτό. Δεν ξέρω πού αισθάνομαι “σπίτι μου”. Αν το είχα ξεδιαλύνει μέσα μου, ίσως να ήμουν εκεί τώρα».
ΙΝFO → * Έως 07/01/2023, Gagosian, Αναπήρων Πολέμου 22, gagosian.com
