Μιλήσαμε με τον Νεκτάριο Ταβερναράκη από το γραφείο του στην Κρήτη, στο «αρχηγείο» του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, του οποίου είναι πρόεδρος εδώ και πολλά χρόνια. Το ΙΤΕ δεν είναι μόνο ένα από τα μεγαλύτερα ερευνητικά κέντρα στην Ελλάδα, αλλά και ένα από τα πρωτοπόρα στο άνοιγμα νέων δρόμων στην ερευνητική δραστηριότητα. «Είμαι διαρκώς σε ταξίδια, καθώς ξεκίνησαν οι διά ζώσης συναντήσεις και τα συνέδρια σε όλη την Ευρώπη», μας είπε αρχικά, καθώς έχει αναλάβει από τον Ιούλιο τη θέση του προέδρου του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας (EIT). Δεν είναι άγνωστο το ευρωπαϊκό πεδίο στον κ. Ταβερναράκη, αφού ήταν ήδη αντιπρόεδρος του Επιστημονικού Συμβούλιου του Ευρωπαϊκού Συμβούλιου Έρευνας (ERC), το οποίο είναι μαζί με το ΕΙΤ οι δύο πιο σπουδαίοι ευρωπαϊκοί ερευνητικοί θεσμοί.
Γερά ριζωμένος στην Κρήτη και στο ΙΤΕ, όπου είναι και Διευθυντής Ερευνών του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας, ο κ. Ταβερναράκης έχει πλούσια ευρωπαϊκή και διεθνή δράση και αναγνώριση, όντας μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών (Academia Europaea) και του Αμερικανικού Οργανισμού για την Προώθηση της Επιστήμης (American Association for the Advancement of Science, AAAS), μεταξύ άλλων.
Παρότι επιλέγεται συχνά για την ανάληψη θέσεων υψηλής ευθύνης, συνεχίζει την ερευνητική του δραστηριότητα, για την οποία εξάλλου έχει αποσπάσει πολλές διακρίσεις για μελέτες σχετικές με τους μοριακούς μηχανισμούς του νευρικού συστήματος, δραστηριοποιούμενος ιδιαίτερα στα πεδία της Νευρογενετικής και της Γήρανσης. «Πρόεδρος ή ερευνητής;» Σε αυτό το δίλημμα ο κ. Ταβερναράκης δεν επιλέγει αποκλείοντας κάποια δραστηριότητα, αλλά του αρέσει να προσθέτει: και καθηγητής Μοριακής Βιολογίας Συστημάτων στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Η εποχή μας έχει χαρακτηριστεί ως εποχή μετάβασης στην κοινωνία της γνώσης. Σε πολλές χώρες διεθνώς δίνεται μεγάλη έμφαση στη διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος που να διευκολύνει την ανάπτυξη της καινοτόμου επιχειρηματικότητας, ειδικά εκείνης που στηρίζεται σε νέα γνώση και σε νέες τεχνολογικές εφαρμογές. Τι γίνεται στην Ελλάδα;
Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια αρχίζει να αλλάζει η πραγματικότητα, τόσο στην ερευνητική κοινότητα όσο και στην πανεπιστημιακή. Έχω εμπειρία από πρώτο χέρι, καθώς είμαι και πρόεδρος στο ΙΤΕ και καθηγητής στην Ιατρική Σχολή. Για παράδειγμα, το Πανεπιστήμιο Κρήτης δημιουργεί γραφεία μεταφοράς τεχνολογίας, έτσι ώστε να μπορεί να κάνει τη διαμεσολάβηση ανάμεσα στην ακαδημαϊκή κοινότητα και στις επιχειρήσεις.
Υπάρχει μια μεταστροφή τα τελευταία χρόνια. Σημειώνεται μια μεγάλη δραστηριότητα στη δημιουργία καινοτόμων νεοφυών επιχειρήσεων κι αυτό αφορά όλη την επικράτεια, όχι μόνο την Κρήτη ή την Αθήνα. Βλέπω να ξεπηδούν νέες προσπάθειες και στην Πάτρα, στα Γιάννενα, στη Θεσσαλονίκη, στην Αλεξανδρούπολη, στην Καβάλα. Έχουμε εικόνα μέσω του Δικτύου Πράξη του Ιδρύματος Τεχνολογίας Έρευνας, ενός δικτύου που διαμορφώθηκε από τη δεκαετία του ’80 και τώρα παρέχει υπηρεσίες σε όλη την Ελλάδα. Βλέπουμε λοιπόν μια σειρά από νεοφυείς επιχειρήσεις που ξεκίνησαν από ερευνητικά κέντρα και πανεπιστήμια.
Ποια είναι η διαφορά των εταιρειών startup και των εταιρειών spin off;
Όλες οι νεοφυείς επιχειρήσεις είναι startup, αλλά μόνο ένα μέρος τους είναι spin off. Οι spin off έχουν να κάνουν με κάποιο ίδρυμα, είναι εταιρείες που ίδρυσαν τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα. Όταν για παράδειγμα έχει γίνει μια έρευνα στο ίδρυμα και δημιουργείται μια spin off για να αξιοποιήσει αυτή την έρευνα, να παραγάγει ένα προϊόν, να δημιουργήσει μια υπηρεσία κ.λπ. Το ίδρυμα ή το ΑΕΙ έχει μετοχές κι αν η εταιρεία πάει καλά, τότε το ίδρυμα μπορεί να πάρει πίσω πολλά χρήματα. Δεν είναι όμως όλα τα success stories αποτέλεσμα έρευνας και νέας γνώσης. Μπορεί μια startup να προχωρήσει με βάση μια πολύ καλή ιδέα, όπως για παράδειγμα το Taxi Beat. Δεν βασίζεται σε κάποια έρευνα, χρησιμοποιεί εργαλεία πληροφορικής που υπήρχαν, αλλά είχε μια φαεινή ιδέα. Βεβαίως, όταν μιλάμε για κοινωνία της γνώσης και της επιστήμης, είναι σημαντικό να δούμε εταιρείες που βγαίνουν μετά από μια πολύ έντονη ερευνητική διαδικασία.
Έχουμε τέτοια παραδείγματα στην Ελλάδα;
Ένα παράδειγμα είναι η Forthnet, που ήταν spin off του ΙΤΕ, εξ ου και το όνομά της από το ΙΤΕ στα αγγλικά. Η Forthnet ιδρύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’90, στην ουσία έφερε το ίντερνετ στην Ελλάδα. Πήγε πολύ καλά, ανεξαρτητοποιήθηκε στη συνέχεια, μπήκε στο χρηματιστήριο. Το ΙΤΕ πούλησε τις μετοχές του με έσοδα πάνω από 30 εκατ. ευρώ, κάτι σημαντικό για την Ελλάδα και τα μεγέθη του ιδρύματος. Επίσης, επιτυχημένο παράδειγμα είναι η Innoetics, μια νεοφυής εταιρεία του ερευνητικού κέντρου «Αθηνά», η οποία έκανε μεγάλη πρόοδο και εξαγοράστηκε με πολύ υψηλό τίμημα. Η Advent Technologies, spin off του ΙΤΕ, που ασχολείται με το υδρογόνο, μπήκε στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης.
Ιδρύει σήμερα νεοφυείς επιχειρήσεις το ΙΤΕ;
Το ΙΤΕ ίδρυσε πέντε νεοφυείς επιχειρήσεις τα τελευταία δύο χρόνια. Μία από αυτές είναι η BIOPIX-T, μια εταιρεία που δημιουργεί διατάξεις για ανίχνευση του κορωνοϊού στο πεδίο με μοριακό τεστ PCR, που συνήθως πρέπει να πας σε εργαστήριο για να το πραγματοποιήσεις. Τώρα η BIOPIX-T δημιούργησε μια συσκευή που μπορεί να την έχει μαζί του ο καθένας στο πεδίο και να κάνει μοριακό τεστ, όχι self ή rapid. Και μάλιστα όχι μόνο για κορωνοϊό, αλλά και για άλλα παθογόνα. Ιδρύθηκε επίσης η Biomimetic, η οποία μιμείται τις λειτουργίες διαφόρων ειδών που βρίσκονται στη φύση, για να προσδώσει νέες ιδιότητες σε υλικά όπως το γυαλί ή μια σειρά από μέταλλα. Η PCN Materials, που παρέχει υλικά και λειτουργίες για νοσοκομεία και άλλα κτίρια δομών υγείας, έτσι ώστε να αντιμετωπίζεται η εξάπλωση των ιών σε συνδυασμό με εξοικονόμηση πόρων και ενέργειας. Η EnzyQuest παράγει αναλώσιμα που χρησιμοποιούνται στα νοσοκομεία, στα πανεπιστήμια και στα ερευνητικά κέντρα, για την ανίχνευση του κορωνοϊού και άλλων παθογόνων. Επίσης, όπως σας είπα, η Advent ασχολείται με το πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε ενεργειακά το υδρογόνο. Η Advent εισήχθη στον NASDAQ, στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, με αρχική κεφαλαιοποίηση 600 εκατομμύρια δολάρια. Είναι spin off εταιρεία του ΙΤΕ στην Πάτρα, στο Ινστιτούτο Επιστημών Χημικής Μηχανικής.
Πόσες spin off έχει συνολικά το ΙΤΕ;
Tο ΙΤΕ αυτή τη στιγμή έχει πάνω από 100 πατέντες, ενώ έχει δημιουργήσει τουλάχιστον 27-28 spin off, με πολλές από αυτές να είναι success stories. Δηλαδή δεν είναι απλώς εταιρείες που φτιάχτηκαν και μετά πέθαναν, αλλά προσπάθειες που πήγαν καλά, έχουν κεφαλαιοποίηση, έχουμε ή αναμένουμε κέρδος από αυτές.
Πώς εκτιμάτε αυτή την παραγωγή;
Είμαστε ακόμα σε πολύ χαμηλά επίπεδα, εάν αναλογιστούμε τι γίνεται παγκoσμίως. Είναι λίγες οι 100 πατέντες για το ΙΤΕ, εάν δούμε τι γίνεται σε χώρες όπως η Νορβηγία, η Φινλανδία κ.ά. Ακόμα, οι ερευνητές και οι καθηγητές στην Ελλάδα δεν πατεντάρουν, δεν πιστεύουν πως η δουλειά τους θα μπορέσει κάποια στιγμή να αποδώσει. Όλο αυτό είναι και θέμα νοοτροπίας, που ελπίζω πως κάποια στιγμή θα ανατραπεί. Δεν τα πάμε καλά στον τομέα ανάπτυξης και καινοτομίας, στα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, στον αριθμό των spin off.
Τι φταίει;
Πρέπει να είμαστε διατεθειμένοι να αναλάβουμε το ρίσκο. Να δεχτούμε πως εννέα στις δέκα φορές τα πράγματα δεν θα πάνε όπως επιθυμούμε, κι αυτό να μην το στιγματίζουμε ως αποτυχία. Όταν είχαμε επισκεφτεί το Ισραήλ, μας έλεγαν πως «είναι καλό να αποτύχεις», δεν πρέπει να αποθαρρύνονται οι συντελεστές. Ακόμα και στη Σίλικον Βάλεϊ μόνο μία στις δέκα εταιρείες θα πάει καλά και θα γίνει κάτι μεγάλο. Υπάρχει και το Ντεθ Βάλεϊ, το πεδίο με τις αποτυχημένες επιχειρήσεις, που είναι και οι περισσότερες. Στην Ελλάδα έχουμε πετυχημένα παραδείγματα, όπως της Taxi Beat, της Innoetics, της Forthnet, της Adverb. Δεν θα γίνουν όλες οι startup σαν αυτές, θα πρέπει να είμαστε ευχαριστημένοι εάν καταφέρουμε να βγάλουμε ένα ποσοστό επιτυχημένων.
Αυτή είναι η νοοτροπία που έχουν στο εξωτερικό και δεν έχουμε στην Ελλάδα, ειδικά ο ιδιωτικός τομέας. Κοιτάξτε, είναι κυρίως οι ιδιώτες που πρέπει να επενδύσουν. Ένα πανεπιστήμιο δεν επενδύει σε εταιρείες, πουθενά στον κόσμο. Το πανεπιστήμιο δίνει τη γνώση, το ερευνητικό κέντρο την έρευνα, δεν θα κάνει το fund, δεν έχει αυτόν τον ρόλο. Εδώ χρειάζονται τα ιδιωτικά funds, αυτό είναι που δεν έχουμε στην Ελλάδα σε ικανοποιητικό βαθμό. Ο επιχειρηματικός μας κόσμος είναι σιγουρατζήδες, δεν τους αρέσει το ρίσκο. Ενώ ως λαός ρισκάρουμε γενικά, στις εταιρείες μας δεν υπάρχει αυτό, θέλουν ό,τι λεφτά βάλουν να εξασφαλίσουν πως θα τα πάρουν πίσω. Αυτό είναι τροχοπέδη, δεν μπορεί κανείς να δώσει εγγυήσεις πως θα πάει καλά μια startup.
Κι αυτό είναι μεγάλο πρόβλημα στα αρχικά βήματα των νεοφυών επιχειρήσεων, όταν παλεύουν για να επιβιώσουν.
Τι γίνεται από την πλευρά της πολιτείας;
Το ευχάριστο είναι πως η πολιτεία αντιμετωπίζει πλέον την ανάπτυξη των νεοφυών επιχειρήσεων ως σημαντική δραστηριότητα. Παράλληλα, έχουν δημιουργηθεί εργαλεία για την ανάπτυξή τους.
Ποια είναι αυτά;
Το πρώτο αφορά τα χρηματοδοτικά εργαλεία. Υπάρχουν πια funds που χρηματοδοτούν νεοφυείς επιχειρήσεις, όπως το Big Pi του Αρίστου Δοξιάδη, το Uni.fund, το Metavallon (Μεταβάλλον). Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί αυτό είναι το πρώτο πρόβλημα των νεοφυών επιχειρήσεων. Δεν είναι βέβαια το χρηματοδοτικό στο επίπεδο που θα έπρεπε να είναι, αλλά είναι καλό το ότι υπάρχουν τέτοια εργαλεία. Παλιά, είτε δεν είχαμε καθόλου είτε ήταν πιο περιορισμένα σε ποσά. Στο Ισραήλ, το Yosma fund μετέτρεψε τη χώρα σε μια όαση καινοτομίας. Και μην ξεχνάμε πως πρόκειται για ένα κρατικό fund, με αποτέλεσμα να βγάλει και το κράτος πολλά χρήματα, επενδύοντας σε εταιρείες.
Το δεύτερο εργαλείο είναι το Εθνικό Μητρώο Νεοφυών Επιχειρήσεων Elevate Greece, που έχει καταχωρισμένη πληροφορία για την επιχειρηματικότητα στη χώρα. Δημιουργήθηκε από το Υπουργείο Ανάπτυξης και τον υφυπουργό Χρίστο Δήμα. Είναι σημαντικό πως, εκτός από την καταγραφή, υπάρχει και μια αξιολόγηση των εταιρειών. Δεν μπορεί να γραφτεί ο οποιοσδήποτε, πρέπει να τηρούνται κάποια κριτήρια, κι αυτό δρα ως φίλτρο για το εάν έχουμε πραγματικά σοβαρές και καινοτόμες εταιρείες.
Τρίτο εργαλείο είναι ο νέος νόμος για τις νεοφυείς επιχειρήσεις, ο οποίος διευκολύνει πολύ την ίδρυσή τους, δίνει πολύ μεγαλύτερη ευελιξία στους ερευνητές να μπορέσουν να ασχοληθούν με την ίδρυση μιας καινοτόμου επιχείρησης χωρίς να υφίστανται ποινές ή επιβαρύνσεις και καθυστερήσεις στο πανεπιστήμιο, χωρίς να αποξενώνονται από το ίδρυμα εάν ασχοληθούν με τη spin off.
Οφείλουμε να ξεκαθαρίσουμε βέβαια πως όλα αυτά είναι καλά, αλλά δεν είναι αρκετά. Υπάρχουν ακόμα σοβαρά προβλήματα στο σύστημα που πρέπει να λυθούν. Το ένα αφορά τη γραφειοκρατία, που παραμένει πολύ μεγάλη, ειδικά σε ό,τι αφορά θέματα φορολόγησης, χρηματοοικονομικά, διαχειριστικά κ.λπ. Υπάρχει επίσης μεγάλο κενό στο θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων, όπου το θεσμικό πλαίσιο είναι αναχρονιστικό, είναι από τη δεκαετία του ’80 και αποτυπώνει καταστάσεις του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα τώρα, είναι εντελώς διαφορετικά τα πράγματα. Θέλουμε ένα σύγχρονο πλαίσιο διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων. Καταλαβαίνω πως υπάρχει δυσκολία στη νομοθετική ρύθμιση, γιατί αφορά και τα ερευνητικά ιδρύματα και τα πανεπιστήμια και άρα θα πρέπει να συνεργαστούν τρία υπουργεία: Παιδείας, Ανάπτυξης και Οικονομικών. Κι όταν πρέπει να συνεργαστούν παραπάνω από δύο υπουργεία, καταλαβαίνετε τι γίνεται…
Τι αλλαγές πρέπει να γίνουν;
Κατ’ αρχάς δεν είναι ξεκάθαρο το ιδιοκτησιακό καθεστώς της πατέντας. Ισχύουν διαφορετικά πράγματα στα ερευνητικά κέντρα και στα πανεπιστήμια. Στα πανεπιστήμια υπάρχουν διπλώματα ευρεσιτεχνίας, που κατά ένα ποσοστό ανήκουν και στον εφευρέτη. Στα ερευνητικά κέντρα η εφεύρεση ανήκει εξ ολοκλήρου στο ίδρυμα, ο ερευνητής δεν κατοχυρώνεται καθόλου, με αποτέλεσμα αυτό να δρα ως αντικίνητρο στο έργο του. Αυτό επιδρά και στον ανταγωνισμό, καθώς πολλοί προτιμούν όποιο ίδρυμα προσφέρει ευνοϊκότερους όρους. Ακόμη, καθώς δεν υπάρχει ένα ενιαίο πλαίσιο, κάθε ίδρυμα βάζει το δικό του ποσοστό συμμετοχής. Επικρατεί μεγάλη σύγχυση.
Επίσης, δεν είναι καθαρό το πώς παραχωρείται μια πατέντα σε μια εταιρεία και τι δικαιώματα πρέπει να δώσει. Δεν έχουμε ιδέα τι ποσοστό πρέπει να πάρει το πανεπιστήμιο, τι ύψος θα έχουν τα δικαιώματα, αν θα έχει μετοχές το πανεπιστήμιο. Υπάρχει μεγάλη ασάφεια, γι’ αυτό πρέπει να πάρει απόφαση η σύγκλητος, η πρυτανεία, το διοικητικό συμβούλιο κάθε ερευνητικού κέντρου κ.λπ.
Πέρα από τον τομέα των νεοφυών επιχειρήσεων, και στο πεδίο της έρευνας η Ελλάδα φαίνεται να υστερεί. Ποια είναι η κατάσταση;
Δυστυχώς, οι μεγάλες ερευνητικές επιτυχίες που υπάρχουν στην Ελλάδα παραμένουν εξαίρεση και όχι ο κανόνας. Στον τομέα αυτόν χωλαίνουμε. Το γεγονός πως έχουμε επιτυχίες δείχνει πως επί της αρχής δεν έχουμε πρόβλημα. Όμως, δεν έχουμε καταφέρει να προσεγγίσουμε όλο εκείνο το ανθρώπινο δυναμικό από το εξωτερικό, που θα μπορούσε να τις αυξήσει. Γιατί, εάν δείτε, μπορεί για παράδειγμα στο πρόσφατο πρόγραμμα του ERC να πήραμε στην Ελλάδα μόνο μία advanced επιχορήγηση, εντούτοις οι Έλληνες που βρίσκονται στη λίστα είναι σημαντικός αριθμός. Δραστηριοποιούνται όμως στη Γερμανία, στην Αυστρία, στη Γαλλία, στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτό που θα έπρεπε να κάνουμε τώρα είναι να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον όπου αυτοί οι άνθρωποι να μπορούν να επιστρέψουν στην Ελλάδα, χωρίς να στερηθούν τίποτα. Να έχουμε προσέλκυση ανθρώπων που να είναι ανταγωνιστικοί σε διεθνές επίπεδο, γιατί οι Έλληνες είναι ανταγωνιστικοί, υπάρχουν πολλοί επιστήμονες εξαιρετικά ανταγωνιστικοί.
Βεβαίως, δεν αρκεί αυτό. Πρέπει να δημιουργήσουμε μια νοοτροπία και εντός της χώρας που να βγάζει φιντάνια, να βγαίνουν νέοι ερευνητές που να είναι αξιόλογοι. Αλλά αυτό απαιτεί σημαντική επένδυση. Μερικές φορές νομίζουμε πως θα περάσουμε έναν νόμο και θα πετύχουμε. Δεν μπορούμε να παραγγείλουμε ανάπτυξη, να διατάξουμε να γεννηθεί καινοτομία εδώ και τώρα. Δεν γίνεται έτσι, θέλει μια μακροχρόνια στρατηγική. Ξέρετε, στις Βρυξέλλες κυκλοφορεί ένα αστείο: Προσπάθησε πολλές φορές η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να φτιάξει τη Σίλικον Βάλεϊ της Ευρώπης. Δεν έγινε όμως η Σίλικον Βάλεϊ στις ΗΠΑ επειδή το διέταξε κάποιος Πρόεδρος. Αυτές είναι διαδικασίες bottom-up, από τα κάτω προς τα πάνω. Υπήρχε όμως το περιβάλλον που μπορούσαν να γίνουν. Ας φτιάξουμε το περιβάλλον και θα γίνουν.
Βλέπουμε μεγάλο μέρος της νεολαίας να ασφυκτιά σε δουλειές του ποδαριού, άλλους να φεύγουν έξω, όπως είπατε. Υπάρχει εναλλακτική;
Όταν οι νέοι μας δουν πως δεν έχουν μέλλον μόνο ως ντελιβεράδες ή στον τουρισμό ή στο Δημόσιο ως υπάλληλοι, αλλά δουν την καινοτομία ως μια βιώσιμη εναλλακτική, τότε θα αρχίσει να ανθίζει κι εδώ. Βεβαίως, και τα νέα παιδιά θα πάρουν ρίσκα, αλλά δεν θα χαθούν, θα αποκτήσουν εμπειρίες. Ό,τι και να συμβεί σε μια εταιρεία υπάρχει μεγάλη δυνατότητα επαναπρόσληψης. Το σίγουρο είναι πως είναι ένας δρόμος δημιουργίας.
