H όπερα Βέρθερος του Ζυλ Μασνέ έμεινε σχεδόν για πέντε χρόνια στο «συρτάρι». Ο Γάλλος συνθέτης ξεκίνησε να γράφει τη μουσική για πιάνο και φωνή το 1885, ολοκλήρωσε την ενορχήστρωση το 1887, όμως το έργο γνώρισε το πρώτο του ανέβασμα στην Αυλή της Όπερας της Βιέννης, στα γερμανικά, τον Φεβρουάριο του 1892. Στο τέλος της ίδιας χρονιάς παρουσιάστηκε στη Γενεύη στο γαλλικό πρωτότυπο. Η ιστορία απλή: ένα λυρικό δράμα σε τέσσερις πράξεις, που μιλάει για τον ανεκπλήρωτο έρωτα του νεαρού Βέρθερου για την κόρη του διοικητή της κωμόπολης Βέτσλαρ, Σαρλότ. Η Σαρλότ, τηρώντας την υπόσχεση που είχε δώσει στη μητέρα της, αγνοεί τα δυνατά αισθήματα του Βέρθερου προς εκείνη και παντρεύεται τον Αλμπέρ. Στην Γ΄ Πράξη, ο ερωτευμένος νέος, σε βαθιά απόγνωση, δανείζεται τα πιστόλια του συζύγου της αγαπημένης του και βάζει τέλος στη ζωή του. Λίγο πριν ξεψυχήσει, εκείνη αντιλαμβάνεται το λάθος της, τρέχει να τον συναντήσει, τον βρίσκει αιμόφυρτο και παραδέχεται πως και εκείνη τον αγαπά. Είναι όμως αργά και ο Βέρθερος αφήνει την τελευταία του πνοή στην αγκαλιά της.
Η αγάπη δεν νικά πάντα, αυτό το ξέρουμε. Ίσως όμως αρνούνταν να το δεχτούν στην αυγή του ρομαντισμού, το 1774, όταν ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε εξέδωσε το επιστολικό μυθιστόρημα Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου. Η όπερα εμπνέεται από το έργο του Γερμανού ποιητή και αντλεί από πραγματικά γεγονότα. Ήταν ο ίδιος ο Γκαίτε που ερωτεύτηκε τη Σαρλότε, την κόρη του διοικητή της πόλης Βέτσλαρ, η οποία όμως στο τέλος ενώθηκε με τα δεσμά του γάμου με τον Γιόχαν Κρίστιαν Κέστνερ. Επηρεάζεται, επίσης, ο ποιητής από την τραγική κατάληξη ενός φίλου του, ο οποίος ήταν ερωτευμένος με μια παντρεμένη γυναίκα και έκοψε το νήμα της ζωής του χρησιμοποιώντας τα πιστόλια του Κέστνερ. Το σημείωμα όπου ο νέος ζητά να δανειστεί τα όπλα μεταφέρεται αυτούσιο και στο λογοτεχνικό κείμενο και στην όπερα του Μασνέ.
Το έργο εντάσσεται στο κίνημα «Θύελλα και Ορμή» και γνώρισε αμέσως τεράστια επιτυχία, ξεσηκώνοντας κύμα αυτοκτονιών σε όλη την Ευρώπη. Ο Βέρθερος είχε αγγίξει το ιδανικό στον έρωτα, είχε κινηθεί σε μια περιοχή όπου οι συμβιβασμοί δεν είχαν θέση. «Να χάνεις τη ζωή σου για έναν έρωτα ανεκπλήρωτο. Πρέπει να παίζονται τέτοια έργα για να μας θυμίζουν πόσο άσκοπα τρέχουμε για πράγματα ανούσια, αλλά και πόσο σημαντική είναι η αγάπη και το πάθος στη ζωή μας», υποστηρίζει ο Ίων Κεσούλης, ο οποίος έχει αναλάβει την αναβίωση της σκηνοθεσίας που είχε υπογράψει το 2014 ο Σπύρος Α. Ευαγγελάτος στην όπερα του Μασνέ για την Εθνική Λυρική Σκηνή.
Στην πρόβα
Φτάνω στον χώρο της εισόδου των καλλιτεχνών την ημέρα της τεχνικής πρόβας, είμαι προετοιμασμένη, έχω «καταπιεί» το πρόγραμμα της παράστασης με τα εξαιρετικά κείμενα από μουσικολόγους και τεχνοκριτικούς και έχω διαβάσει ό,τι μπόρεσα να βρω για τα διαφορετικά ανεβάσματα του έργου, τόσο στο θέατρο όσο και στην όπερα. Άδικος κόπος. Η ένταση είναι μεγάλη, κανείς δεν σκέφτεται τον Γκαίτε εδώ!
Καθώς κατευθύνομαι στα καμαρίνια, μια κοπέλα φωνάζει πίσω μου: «Αξιωματικός με μούσια δεν γίνεται, βρείτε τώρα μια ξυριστική μηχανή». Οι οδηγίες διαδέχονται η μία την άλλη: μιλάνε για τιράντες, γάντια, καπελίνα, μεσοφόρια, γιακάδες. Η σκηνογράφος και ενδυματολόγος Τότα Πρίτσα, αγαπημένη συνεργάτιδα του Γιώργου Πάτσα για 30 χρόνια (ο αείμνηστος Πάτσας είχε υπογράψει τα σκηνικά και τα κοστούμια στην παράσταση που είχε παρουσιαστεί πριν από εννέα χρόνια στο «Ολύμπια»), προσπαθεί να κρύψει δύο φουρκέτες κάτω από ένα καπέλο. Με το βλέμμα παρακολουθεί όσα διαμείβονται μπροστά της και παίρνει θέση. Πλησιάζει μια μοδίστρα και ρωτά ευγενικά με συγκρατημένο άγχος πώς έγινε και ξεχάστηκε η καρφίτσα στο παντελόνι του Φραντσέσκο Ντεμούρο, του διακεκριμένου Ιταλού τενόρου που υποδύεται τον Βέρθερο. «Ψάξτε τον, σας παρακαλώ», λέει η κυρία Πρίτσα. Πρέπει να είδε την έκπληξη στα μάτια μου και εξηγεί: «Θα έχει ανασφάλεια τώρα, δεν το θέλω αυτό, θα του δημιουργήσουμε πρόσθετο άγχος».
Υπάρχει μια πολυπληθής ομάδα τεχνικών και βοηθών, διάσπαρτων στα καμαρίνια, στα φώτα, στο πλάι της σκηνής, είναι σε εγρήγορση και δουλεύουν ακούραστα και αδιαμαρτύρητα για να αφηγηθούν αυτό που περιέγραφε ο Μασνέ: «Ένα λυρικό δράμα πολύ απλό, με δύο πρόσωπα. Μόνο κομπάρσοι μαζί τους. Τέσσερις εικόνες».
Η μόνη που φαίνεται να έχει απομονώσει τη σκέψη της από τον θόρυβο που επικρατεί στον χώρο του μακιγιάζ είναι η σπουδαία μεσόφωνος Ανίτα Ρατσβελισβίλι. Ήταν άλλωστε δική της επιθυμία να δοκιμαστεί στον ρόλο της Σαρλότ –ρόλος που έχει γραφτεί για μεσόφωνο– όπως αναφέρει στο σημείωμά του ο καλλιτεχνικός διευθυντής της ΕΛΣ, Γιώργος Κουμεντάκης. Πέρα από την καλλιτεχνική πρόκληση, ήταν και μια πρόταση που συμβάδιζε με τη στόχευση του οργανισμού για αναζήτηση, πειραματισμό και πρωτοπορία. Την παρατηρώ από το κάσωμα της πόρτας, δεν τολμώ να πλησιάσω, φαίνεται να απολαμβάνει απόλυτα τη μεταμόρφωσή της σε Σαρλότ. «Είναι τόσο διαφορετικό από οτιδήποτε άλλο έχω ερμηνεύσει», μου εξηγεί καθώς κατευθυνόμαστε στη σκηνή. «Δεν είναι μια δυνατή, δυναμική γυναίκα σαν την Κάρμεν, σαν τη Δαλιδά.
Είναι νέα και εύθραυστη, προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στο καθήκον και στην καρδιά της και καταρρέει. Μουσικά, ο ρόλος είναι ιδανικός για μεσόφωνο, η μελωδία είναι υπέροχη, τραγουδάς άνετα και κάνει καλό στη φωνή σου αλλά και στην ψυχή σου. Υποκριτικά, ωστόσο, πρέπει να την κατανοήσω και να δείξω την αναστάτωσή της, τη μάχη που δίνει μέσα της προσπαθώντας να καταπνίξει τα συναισθήματά της».
Είναι όμως femme fatale, όπως και η Κάρμεν. «Είναι, φυσικά, αφού κλέβει την καρδιά του Βέρθερου, όμως δεν το θέλει. Έχει ανάγκη να είναι πιστή στον Αλμπέρ, να είναι καλή σύζυγος, η αγάπη όμως είναι αγάπη και δεν λογαριάζει από κανόνες κοινωνικής ηθικής».
Ο τόπος και ο χρόνος
Το ποιητικό κείμενο των Εντουάρ Μπλο, Πολ Μιλέ, και Ζορζ Αρτμάν τοποθετεί τη δράση στο Βέτσλαρ το 1780. Στο ανέβασμα που είχαν επιχειρήσει ο Σπύρος Ευαγγελάτος και ο Γιώργος Πάτσας, ο τόπος και ο χρόνος δεν προσδιορίζονται. «Του Γιώργου Πάτσα τού άρεσε ο υπερρεαλισμός. Ήθελε να είναι ένα βήμα πέρα από την πραγματικότητα», αναφέρει η Τότα Πρίτσα για τον «δάσκαλό» της στο ολιγόλεπτο διάλειμμα πριν από την Γ΄ Πράξη. Είναι δύσκολη μια αναβίωση; «Εξαιρετικά, προσπαθείς να μην προδώσεις το έργο του άλλου και να μεταφέρεις τις εικόνες του στο σήμερα, κάνοντας τις απαραίτητες προσαρμογές». Το ίδιο ακριβώς τονίζει και ο Ίων Κεσούλης. «Στο “Ολύμπια” ήταν όλα πιο περιορισμένα, πιο μαζεμένα, εδώ οι σκηνικές απαιτήσεις είναι διαφορετικές. Οι άνθρωποι, επίσης, είναι άλλοι. Πρέπει να διαχειριστώ σολίστες που έχουν εμπειρία στο συγκεκριμένο έργο και άλλους που αναμετριούνται με αυτό πρώτη φορά. Πρέπει να διατηρήσεις όμως την έμπνευση του ανθρώπου που το ανέβασε. Εγώ είχα την ευτυχία να έχω συνεργαστεί στενά με τον Σπύρο Ευαγγελάτο, είχα αναπτύξει έναν κώδικα επικοινωνίας μαζί του, ήμουν και στην πρώτη παραγωγή το 2014. Είναι σημαντικό να γνωρίζεις από πού ξεκινά κανείς για να αφηγηθεί μια ιστορία, τι προσπαθεί να φωτίσει. Μου έχει τύχει να μου δώσουν ένα DVD και να μου πουν “κάν’ το”, χωρίς κάποια άλλη βοήθεια ή πληροφορία. Ο Ευαγγελάτος αγαπούσε πολύ τον Γκαίτε, μας μετέφερε το πάθος του, στεκόταν ιδιαίτερα στη μουσική, όπως και στα φώτα, στα οποία έδινε μεγάλη σημασία. Ανακαλείς την ατμόσφαιρα της συνεργασίας στο νέο εγχείρημα».
Τα κοστούμια, ωστόσο, παραπέμπουν στη δεκαετία του ’50, επιμένω. Μήπως προσπαθούσαν να κάνουν ένα σχόλιο για τον κόσμο που άλλαζε, όπως και το 1892, εποχή που ανέβηκε για πρώτη φορά η όπερα; «Δεν σκεφτόταν έτσι ο Πάτσας. Έχω βρει κάποια αρχικά σκίτσα, που τοποθετούσαν την πλοκή στις αρχές του 20ού αιώνα. Πιστεύω ότι ήθελε να δείξει πώς εξελίσσονταν οι ήρωες όσο προχωρούσε η δράση μέσα από τα κοστούμια, το είχε ξανακάνει και στον Αμύντα, πάλι με τον Ευαγγελάτο. Να ξεκινούν, δηλαδή, οι ήρωες από την αρχή του αιώνα και να φτάνουν στην πρώτη μεταπολεμική δεκαετία. Τελικά αυτό δεν έγινε και διατηρήθηκαν τα πουά και οι τονισμένες μέσες».
Το θέμα είναι ο έρωτας, αναφέρει και ο Ίων Κεσούλης. «Ο έρωτας μπορεί να σε βρει οπουδήποτε, ανά πάσα στιγμή». Ο Φραντσέσκο Ντεμούρο υποστηρίζει πως το έργο θα μπορούσε να είχε γραφτεί και σήμερα. «Υπάρχουν άνθρωποι που και στις μέρες μας βιώνουν μεγάλες ερωτικές απογοητεύσεις και καταφεύγουν σε ακραίες κινήσεις», εξηγεί ο τενόρος, τον οποίο το ελληνικό κοινό γνώρισε το περασμένο καλοκαίρι στο Ηρώδειο ως Δούκα της Μάντοβας στον Ριγολέττο. «Ο Βέρθερος βγάζει πάντα στην επιφάνεια μια πιο τρυφερή πλευρά του εαυτού μου. Είναι πάντα πολύ διεγερτικό να προσπαθείς να μπεις στο μυαλό αυτού του ήρωα, να αποτυπώσεις τις ψυχικές του μεταπτώσεις, να βιώσεις την αγάπη και τον πόνο», σημειώνει ενώ προσπαθεί να σηκωθεί από το στρώμα όπου λίγο πριν κειτόταν «νεκρός».
«Πρέπει να σου αρέσει»
Είμαστε μετά το τέλος της Δ΄ Πράξης. Mαζί με τους δύο μονωδούς πάνω στη σκηνή είναι πλέον και ο Ίων Κεσούλης. Κάνει κάποιες τελευταίες υποδείξεις στον αιματοβαμμένο πρωταγωνιστή, του εξηγεί πώς θέλει να «ξεψυχήσει» και πώς να πέσει στην αγκαλιά της Σαρλότ. «Ανάμεσα στο σπαρτίτο και στη μουσική πρέπει να χωρέσεις την υποκριτική, να το κάνεις πιο αληθοφανές, να το φέρεις πιο κοντά στο κοινό», εξηγεί. Η όπερα είναι ένα δύσκολο είδος, συνηγορεί και η σκηνοθέτις και καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, Κατερίνα Ευαγγελάτου. «Η όπερα συνδυάζει μουσική, θέατρο, χορό, εικαστικά, γι’ αυτό και απαιτεί σύνθετες δεξιότητες στη σκηνοθεσία. Ο σκηνοθέτης πρέπει να μπορεί να διαχειριστεί μεγάλα σύνολα, να έχει ταχύτητα, οξυμμένα αντανακλαστικά και ταυτόχρονα να έχει στον νου του να μη φτιάξει ένα θέαμα δυσερμήνευτο, γιατί αυτό αποθαρρύνει τον θεατή. Έχεις πολύ αυστηρούς περιορισμούς σε σχέση με το λιμπρέτο και τη μουσική και πρέπει να σου αρέσει να μπεις σε αυτή τη διαδικασία. Ο πατέρας μου τη λάτρευε τη μουσική, από εκεί ξεκινούσε».
ΙΝFO → Βέρθερος, Εθνική Λυρική Σκηνή, 26, 28, 31/03 και 02 & 04/04, nationalopera.gr
