Λονδίνο, μέσα της δεκαετίας του 2000. Η Αγγελική Αθανασιάδου, 26 ετών τότε, αρχιτέκτονας και σκηνογράφος, μαζί με μία ακόμη νεότερη συνάδελφο, συλλαμβάνουν και υλοποιούν, ως επικεφαλής, προγράμματα που απευθύνονται σε χιλιάδες επισκέπτες, σε συνεργασία με σημαντικούς φορείς, όπως το British Film Institute. Προγράμματα με πολύπλοκη υλοποίηση και πολλές παραμέτρους. Όπως θυμάται, κανείς δεν αμφισβήτησε τότε δύο ξένες γυναίκες νεότατης ηλικίας που ηγούνταν σε συναντήσεις για θέματα πυρασφάλειας ή κατασκευής. Λίγο αργότερα, γυρνώντας στην Ελλάδα, συνάντησε μια κατάσταση ελαφρώς διαφορετική.
Ενώ το ποσοστό γυναικών φοιτητριών στις ελληνικές αρχιτεκτονικές σχολές παραμένει διαχρονικά υψηλότερο από εκείνο των ανδρών, η εικόνα αυτή δεν αντιστοιχεί στον αριθμό των γυναικών που αργότερα προχωρούν στις επαγγελματικές βαθμίδες και ηγούνται των δικών τους γραφείων. Συζητήσαμε με γυναίκες αρχιτέκτονες που έχουν κάνει το βήμα, τις AVW Architects, τις KKMK Architects και τη Δάφνη Καραϊσκάκη, ιδρύτρια της Daphne Karaiskaki Architecture, και μπήκαμε για λίγο στον κόσμο ενός επαγγέλματος κοινωνικού όσο και μοναχικού, τεχνοκρατικού όσο και δημιουργικού, ανδρικού όσο και γυναικείου.
Ικανοποίηση μιας φαντασίωσης;
Η κ. Αθανασιάδου με τη συνάδελφό της Κατερίνα Βασιλάκου ίδρυσαν τις AVW Architects και ξεκίνησαν σχεδόν αμέσως να δουλεύουν σε δυναμικά πρότζεκτ, τόσο ως concept designers όσο και έχοντας άμεση εμπλοκή με τους τομείς της κατασκευής και της επίβλεψης. Από τις πιο σημαντικές συνεργασίες τους είναι η εμπλοκή τους στον σχεδιασμό των 14 ελληνικών περιφερειακών αεροδρομίων, με τα οποία ασχολήθηκαν αρχικά ως σύμβουλοι σε διεθνή ομάδα επενδυτών που πήρε μέρος στον διαγωνισμό παραχώρησης. Αργότερα, η ενδελεχής έρευνα που είχαν εκπονήσει οδήγησε στην πρόσληψή τους ως τεχνικών συμβούλων στη Fraport, που κέρδισε τον διαγωνισμό, αλλά και τη μεταγενέστερη ενασχόλησή τους, σε συνεργασία με το γραφείο Τομπάζη, με τη νότια επέκταση του Διεθνούς Αερολιμένα Αθηνών, ένα έργο υποψήφιο για τα σημαντικά βραβεία Miles van de Rohe 2022 και Prix Versailles της UNESCO. Δεν είναι τα μόνα βραβεία για τα οποία έχουν προταθεί ή έχουν κερδίσει. Το πρώτο τους κιόλας κοινό έργο, το project Δαφνομήλη 48Α −η ανακαίνιση ενός κτιρίου κατοικιών στα Εξάρχεια με ιδιαίτερες συνθήκες και σχεδόν ανύπαρκτο προϋπολογισμό− είχε διακριθεί στα βραβεία του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής. Παρά τις διακρίσεις και τη βαθιά επιστημονική τους κατάρτιση, όμως, υπήρξαν φορές στα πρώτα τους βήματα που άνδρες παριστάμενοι νόμιζαν ότι βρίσκονται εκεί για να κρατούν τα πρακτικά της σύσκεψης.
Οι δύο γυναίκες γνωρίστηκαν χρόνια πριν, στο Πολυτεχνείο. Τα πατρικά τους ήταν στο Παλαιό Φάληρο και στην Κηφισιά, οπότε συχνά διανυκτέρευαν η μία στο σπίτι της άλλης, ξενυχτώντας πάνω από μια μακέτα σύνθεσης. Από τότε πολλά έχουν αλλάξει, εκτός από το κοινό τους πάθος, το ξενύχτι και την αγωνία γύρω από μια ιδέα. Δυστυχώς, το ξενύχτι δεν πληρώνεται πάντα, αφού, όπως λένε, η σκληρή, εντατική δουλειά που απαιτεί η αρχιτεκτονική συχνά δεν αποτιμάται αντίστοιχα, ενώ η ελληνική κοινωνία δεν έχει ποτέ διδαχτεί τι σημαίνει αρχιτέκτονας. «Ακόμη πολλοί δεν τον ξεχωρίζουν από τον πολιτικό μηχανικό», λέει η Αγγελική (και μας θυμίζει την ατάκα θέλω έναν μηχανικό να μου βγάλει μια άδεια.) «Επικεντρώνονται στο χαρτί και όχι στο κτίριο», σχολιάζει.
Παράλληλα, οι Έλληνες της δικής τους γενιάς δυστυχώς δεν έχουν στο περιβάλλον τους πολλά ερεθίσματα που θα τους έδειχναν τι σημαίνει καλή αρχιτεκτονική. Ακόμη και αν τελευταία έχει αλλάξει η έκθεση του κόσμου, μέσω της εικόνας, αυτό δεν είναι απαραιτήτως θετικό, αφού συχνά ο κόσμος συγχέει την αρχιτεκτονική με τη διακόσμηση ή το lifestyle: «Η εικόνα είναι ένα πολύ ενδιαφέρον πράγμα, αλλά δεν μιλάει πάντα για την ουσία. Η αρχιτεκτονική είναι κάτι πολύ παραπάνω από την ικανοποίηση μιας φαντασίωσης», λένε. Οι ίδιες προσπαθούν να αντιμετωπίσουν κάθε αρχιτεκτονικό στοίχημα ως στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί. Έχουν εξάλλου τη συναίσθηση ότι, δουλεύοντας μεγάλης κλίμακας έργα, δημιουργούν κτίρια που θα μείνουν πολύ περισσότερο στον κόσμο από ό,τι εκείνες και θα επηρεάζουν καθημερινά τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων.
Εκ του ασφαλούς ρίσκα και σωτήριες λέμβοι
Η Δάφνη Καραϊσκάκη δεν θυμάται να θέλει να κάνει κάτι άλλο, εκτός από το να φτιάχνει κτίρια.
Η αρχιτεκτονική ήταν μονόδρομος για το μικρό κορίτσι, που όλοι του έλεγαν να ασχοληθεί με τη ζωγραφική, αλλά εκείνη την ενδιέφερε μόνο ως μέσο για να παραχθεί κάτι που θα είναι χρήσιμο πρακτικά. Η Δάφνη θεωρεί τον εαυτό της πολύ τυχερό: «Βρέθηκα στο Πολυτεχνείο την περίοδο της μεγαλύτερης τεχνολογικής μετάβασης στην αρχιτεκτονική. Η γενιά μου έμαθε να διαχειρίζεται με την ίδια άνεση το σκίτσο και τη φυσική μακέτα, μέχρι εξελιγμένα προγράμματα στον υπολογιστή. Είναι σημαντικό να είσαι ευέλικτος και στα δύο». Αναρωτιέμαι γιατί βρισκόμαστε στην εποχή της ψηφιοποίησης των πάντων. «Η ψηφιακή εικόνα σε αναγκάζει να παραγάγεις κάτι που με κάποιον τρόπο είναι τελειωμένο, στο οποίο έχουν παρθεί αποφάσεις, επειδή προσπαθεί να μιμηθεί τη φωτογραφία. Το σκίτσο, από την άλλη, δίνει μια αφαίρεση για να φανεί η βασική ιδέα. Υπόσχεται μια κατάσταση, αλλά δεν την περιγράφει ολοκληρωμένα».
Μετά το Πολυτεχνείο βρέθηκε στο Παρίσι, σχεδόν τυχαία. Οι μετέπειτα επιλογές της, όμως, μόνο τυχαίες δεν ήταν. Δούλεψε σε τεράστια γραφεία υποδομών το τελευταίο ήταν στον πασίγνωστο Ρέντσο Πιάνο στοχεύοντας να έρθει σε επαφή με έργα μεγάλης κλίμακας και υψηλής ποιότητας κατασκευής, που πιθανόν δεν θα είχε την ευκαιρία να δει στην Ελλάδα. Για τη Δάφνη, αυτές δεν ήταν καθόλου επιλογές ύφους: δεν ήθελε να εγκλωβιστεί στο εκφραστικό στιλ του αρχιτέκτονα για τον οποίο δούλευε, όπως συμβαίνει συχνά σε νεότερους αρχιτέκτονες που μαθητεύουν δίπλα σε μεγάλα ονόματα. Την ένοιαζε να διατηρήσει ευρύ το εκφραστικό της πεδίο, ώστε να μπορέσει να εξερευνήσει τα δικά της βήματα. Και πράγματι, έπειτα από κάποια χρόνια, τόλμησε να ανοίξει το δικό της γραφείο, αφού είχε παρακολουθήσει από την αρχή, ως επικεφαλής αρχιτέκτονας, τον σχεδιασμό ενός Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στη Μόσχα, έργο στο οποίο συνέχισε να δουλεύει ως ανεξάρτητη και μετά την αποχώρησή της. «Θεώρησα, ενδεχομένως και κάπως εγωιστικά, ότι δεδομένης της ενέργειας και του κόπου που απαιτεί αυτή η δουλειά, ενέργεια που φθίνει με τα χρόνια, ήθελα να την αφιερώσω στη δημιουργία δικού μου γραφείου. Στην πραγματικότητα, βέβαια, για να συλληφθεί, να μελετηθεί και να πραγματοποιηθεί ένα έργο, οι συντελεστές είναι τόσο πολλοί, που το ατομικό στοιχείο χάνεται».
Εκτός από ικανή, ήταν και τυχερή σε δύο τομείς, και τους αναγνωρίζει γενναιόδωρα και τους δύο. «Είχα την άνεση να ονειρευτώ ότι θα δουλέψω για τον εαυτό μου επειδή μεγάλωσα σε ένα περιβάλλον που είχε τη δυνατότητα να με στηρίξει. Όταν δημιουργείς δικό σου γραφείο, παίρνεις τρομερά οικονομικά ρίσκα. Είναι σημαντικό να καταλάβει κανείς ότι καμιά φορά, όταν βλέπουμε τέτοια ρίσκα, στηρίζονται σε μια εκ του ασφαλούς κατάσταση».
Ο δεύτερος ήταν ότι αμέσως ενεπλάκη σε ένα μεγάλο έργο: «Πάντα χρειάζεσαι μια σωτήρια λέμβο. Το πρώτο έργο μας προέκυψε από ανοιχτό, ανώνυμο αρχιτεκτονικό διαγωνισμό». Είναι ένα σχολείο, δημοτικό και γυμνάσιο, στην Ελβετία, που αυτή τη στιγμή βρίσκεται υπό κατασκευή. Έδωσε την πρώτη μεγάλη ανάσα στο γραφείο της και έχει πυροδοτήσει περαιτέρω ενασχόληση με έργα ίδιας κτιριολογίας, αν και η ίδια ενδιαφέρεται το ίδιο για κάθε τύπου αρχιτεκτονικό πρόβλημα. «Πρόκειται για πολύ διαφορετικές εικόνες από αυτές που είχα εγώ ως σχολικό περιβάλλον στην Ελλάδα. Η έμφαση δίνεται στον εσωτερικό χώρο, λόγω και του κλίματος, οι περισσότερες παρασχολικές δραστηριότητες γίνονται μέσα. Ταυτόχρονα, το λεξιλόγιο είναι στεγνό και προτεσταντικό, η μορφολογία αυστηρή». Όσο για το αν έχει αντιμετωπίσει την προκατάληψη ως γυναίκα: «Ποτέ που να θυμάμαι ή να έδωσα σημασία. Εκτός από τη Ρωσία, όπου, επειδή ήμουν γυναίκα, αρνούνταν να μου δώσουν το χέρι. Το κρατούσαν κατεβασμένο στο ύψος της τσέπης. Έτσι κι εγώ, το έπιανα μόνη μου, σχεδόν με το ζόρι».
Η βιωσιμότητα ως μόδα
Όταν η Μαρίνα Καραμάλη γνωρίστηκε με την Κατερίνα Καραγιάννη σε ένα αρχιτεκτονικό γραφείο όπου δούλευαν και οι δύο, είχε γυρίσει λίγα χρόνια πριν από το Λονδίνο στην Ελλάδα, ακριβώς την εποχή της βαθιάς κρίσης. Το Λονδίνο ήταν πολύ πλούσιο τότε, με την αρχιτεκτονική πολύ στα πάνω της. Εκείνη, όμως, ήταν αποφασισμένη να τα καταφέρει στην Ελλάδα, παρόλο που η κατασκευή ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Στην Κατερίνα βρήκε μια συνεργάτη με κοινούς κώδικες και αξίες: είχαν και οι δύο έντονο ενδιαφέρον για την ψηφιακή κατασκευή και τη βιωσιμότητα, σε μια εποχή που ακαδημαϊκά υπήρχε πολλή μελέτη για το ζήτημα, αλλά δεν ήταν στον δημόσιο διάλογο όπως σήμερα:
«Πλέον, κάθε δεύτερη λέξη είναι “βιωσιμότητα” και συχνά πολλοί δεν ξέρουν και ακριβώς τι σημαίνει. Είναι λίγο μόδα», λέει η Κατερίνα.
Στη συνέχεια αποφάσισαν να ανοίξουν μαζί το δικό τους γραφείο. «Είναι σημαντικό ότι είχαμε πρώτα δουλέψει πολύ μαζί. Έχουμε κοινούς κώδικες», λένε. Ποιοι είναι αυτοί οι κώδικες; «Δίνουμε μεγάλη προσοχή στο κάθε έργο ξεχωριστά. Μας απασχολεί περισσότερο η συνέπεια στο περιβάλλον, στην τοποθεσία, στον χρήστη, στην εμπειρία που θα προσφέρει στον κάθε επισκέπτη, αλλά και στα ψηφιακά μέσα. Ζούμε σε μια πολυ-εικαστική εποχή, υπάρχει μια απελευθέρωση στην έκφραση, έχει τελειώσει ο μοντερνισμός, έχει τελειώσει ο φουτουρισμός, δεν χαρακτηριζόμαστε πια από ένα συγκεκριμένο κίνημα, είναι όλα αποδεκτά», σημειώνει η Μαρίνα. Αναρωτιέμαι τι εννοεί με αυτό. «Το κτίριο δεν είναι πια ένας κύβος. Μπορεί να έχει οποιαδήποτε μορφή και γεωμετρία. Στη σύγχρονη αρχιτεκτονική δεν υπάρχουν περιορισμοί. Με τη βοήθεια υπολογιστικών μέσων και προγραμμάτων, γεωμετρίες που μέχρι πριν από κάποια χρόνια ήταν καλλιτεχνικές και δεν μπορούσαν να υλοποιηθούν, τώρα μπορούν να σχεδιαστούν μετρημένα και να κατασκευαστούν όπως ακριβώς σχεδιάστηκαν», μου απαντάει, δείχνοντας εικόνες από έργα που έχουν σχεδιάσει, τα οποία πράγματι, κατά περιπτώσεις, ξεφεύγουν από τα συνηθισμένα μοτίβα που αντικρίζει κάποιος στην Ελλάδα. Όταν τις ρωτώ για το εάν έχουν αντιμετωπίσει προκατάληψη ή εμπόδια, λόγω του φύλου τους, παίρνει τον λόγο η Κατερίνα αποφασιστικά: «Το επάγγελμα των αρχιτεκτόνων δεν είναι απλό ούτε για τους άντρες ούτε για τις γυναίκες», λέει. «Δεν κρύβεσαι πίσω από έναν υπολογιστή, έχει και την οικοδομή, έχει τα ραντεβού με τους πελάτες. Μπορεί η κοινωνία να αλλάζει με αργούς ρυθμούς, είναι όμως σημαντικό και οι ίδιες οι γυναίκες, οι επαγγελματίες, να απαλλαγούν από τη δική τους προκατάληψη όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Να μην κουβαλάνε ότι είναι κάτι διαφορετικό».
