Κεραμεικός, στην αρχή της Ιεράς Οδού. Δεξιά και αριστερά, ελαιώνες και εργοστάσια. Ύστερα, το Αιγάλεω και η αρχαία οδός στην πλατεία Εσταυρωμένου. Είναι μια πορεία προς τη μύηση της Ελευσίνας, πάνω σε ένα μαύρο τζιπ που τραντάζεται σε κάθε λακκούβα από Θηβών μέχρι τη διασταύρωση στη Μονή Δαφνίου. Λεωφόρος Αθηνών και μια θάλασσα που ζέχνει. Είναι το πετρέλαιο ή οι μπουρμπουλήθρες του νερού που σκάνε με κάθε παφλασμό του κύματος στη στεριά; Αναγνωρίζω τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, απέναντι από τις οποίες, τη δεκαετία του ’90, ο Φίλιππος Κουτσαφτής είχε στήσει την κάμερά του και σχολίαζε στο εμβληματικό ντοκιμαντέρ του, Αγέλαστος Πέτρα, τα χαμογελαστά πρόσωπα σε καμπάνιες που διαφήμιζαν τσιγάρα. Αερογέφυρα Ασπρόπυργου, λωρίδες που ανοίγουν και κλείνουν για μερικά μέτρα, και ένας κόμβος, στη διχάλα του οποίου έχουν φυτευτεί λουλούδια, απέναντι από το εργοστάσιο της Χαλυβουργικής. Οι σημαίες με το λογότυπο της πολιτιστικής πρωτεύουσας κυματίζουν πλάι σε μια λίθινη επιγραφή που της έχουν κολλήσει επτά γράμματα σε μια αρχαιοελληνικής έμπνευσης γραμματοσειρά: «ΕΛΕΥΣΙΣ». Αριστερά, ο σιδηρόδρομος σκουριάζει. Η Ιερά Οδός φτάνει στο τέλος της και δίνει τη σκυτάλη στην Ηρώων Πολυτεχνείου. Σημείο αρχής της Ελευσίνας.
Ο τόπος ο μικρός, ο μέγας
«Είναι ένας μικρός τόπος η Ελευσίνα. Κουβαλάει ένα φορτίο που δύσκολα ορίζεται. Για να το ανακαλύψει κανείς, προϋποθέτει ένα βίωμα στον χώρο». Δεν καταλάβαινα για ποιο πράγμα μού μιλούσε ο σκηνοθέτης Φίλιππος Κουτσάφτης. Έπρεπε δηλαδή να πάω μέχρι την Ελευσίνα; Εντάξει, πήγα και μίλησα με ανθρώπους. Τι παραπάνω χρειαζόταν; «Στον αρχαιολογικό χώρο έχεις πάει;» με ρωτάει ο Πάνος Γκιόκας, συνιδρυτής της Mentor, μιας εταιρείας που σχεδιάζει και παρέχει υπηρεσίες πολιτιστικής παραγωγής και έχει την έδρα της στο κέντρο της μικρής πόλης.
Την επόμενη μέρα, στεκόμαστε και οι δύο στην Παναγιά τη Μεσοσπορίτισσα, στον λόφο πάνω από το αρχαίο Τελεστήριο, όπου τελούνταν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Κάθε χρόνο, παραμονές των Εισοδίων της Θεοτόκου (20/11), οι γυναίκες της πόλης προσκομίζουν άρτους, όσπρια και στάρι. Ακριβώς από κάτω, στις κόγχες του Πλουτώνειου Σπηλαίου, κάθε εβδομάδα, όλο και κάποιος αρχαιολάτρης θα αφήσει φρούτα και λαχανικά, προσφορά για τη θεά Δήμητρα. «Η νέα θρησκεία έρχεται να αντικαταστήσει την προγενέστερη. Το νέο διαδέχεται το παλιό», σχολιάζει o κ. Γκιόκας.
Απέναντι διακρίνεται μια γυναίκα που κρεμάει στο μπουγαδόσχοινο της ταράτσας κουβέρτες και σεντόνια. Πίσω της διαγράφεται ένα πράσινο «ΘΥΡΑ 13». Οι πολυκατοικίες δεν ξεπερνούν τους τέσσερις ορόφους. Είναι χτισμένες με ντόπιο τσιμέντο που παράχθηκε λίγα μέτρα νοτιότερα, στο εργοστάσιο του ΤΙΤΑΝ, το οποίο σήμερα υπολειτουργεί. Με το ίδιο τσιμέντο ανοικοδομήθηκε και το τσιμεντένιο τερατούργημα που καλύπτει το λεκανοπέδιο Αττικής. Κοντά στη μαρίνα του Καλυμπακίου, διακρίνεται το κτίσμα του εργοστασίου οινοπνευματωδών ΚΡΟΝΟΣ, ένα από τα πρώτα βιομηχανικά κτίσματα στην Ευρώπη όπου έγινε χρήση οπλισμένου σκυροδέματος, και τα φουγάρα του ΙΡΙΣ, στο οποίο παρασκευάζονταν χρώματα. Τα ερείπια του αρχαίου κόσμου έχουν δώσει από καιρό τη θέση τους στα ερείπια της άναρχης εκβιομηχάνισης του 20ού αιώνα. «Η Ελευσίνα έχει μια γοητεία από μόνη της», λέει ο κ. Γκιόκας. «Όλη αυτή η άναρχη εκβιομηχάνιση είναι ο καθρέπτης για τα χάλια μας στη σύγχρονη Ευρώπη και ταυτόχρονα ο αποσυμβολισμός του μύθου των Μυστηρίων».
Σημεία συνάντησης και αναφοράς
Τα πρωινά, η εμπορική οδός Ηρώων Πολυτεχνείου στακάρει από τα αυτοκίνητα και τα φορτηγά, ενώ ο κόσμος σταματάει για λίγο στις βιτρίνες των ρουχάδικων ή για μια μερίδα μπουγάτσα. Κάποτε, ο δρόμος ήταν το πέρασμα για την Πελοπόννησο και τη Θήβα. Σήμερα είναι η κεντρική αρτηρία της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης, ένας θεσμός τον οποίο μοιράζεται με τη ρουμανική Τιμισοάρα και το ουγγρικό Βέσπρεμ. Κάτοικοι της Μάνδρας και της Μαγούλας επιβιβάζονται συνωστισμένα στα δρομολόγια που φέρουν τους αριθμούς 861 και 863.
Πίσω τους, υπάρχει ένα κιβώτιο του ΟΤΕ. Έχει ζωγραφισμένο στην όψη του τη μορφή του Παναγιώτη Φαρμάκη (ο οποίος περιφερόταν στην περιοχή μαζεύοντας αντικείμενα, χωρίς κανείς να ξέρει ποιος πραγματικά είναι), ένα τοπικό σημείο αναφοράς του σύγχρονου μύθου της Ελευσίνας που ο Κουτσαφτής ακολουθούσε με την κάμερά του στα δεκάχρονα γυρίσματα της Αγελάστου Πέτρας. Η σημασία του στην κοινωνία της πόλης έχει αποτυπωθεί και λογοτεχνικά από τον Ελευσίνιο Βαγγέλη Γιαννίση, του οποίου το τελευταίο αστυνομικό μυθιστόρημα, Ο άλλος αδελφός, διαδραματίζεται στη γενέτειρά του. «Κάθε πόλη έχει το σαλό της. Μια γνώριμη φιγούρα που κινείται στις ασφάλτινες φλέβες της σαν ξένο σώμα που δεν αναγνωρίζουν τα λευκά αιμοσφαίρια της κοινωνίας. Τραβάει τα βλέμματα των περαστικών, τουλάχιστον μέχρι τα μάτια του να ξεκολλήσουν από το οδόστρωμα και να αντικρίσουν εκείνα των υπολοίπων». Όσο περιμένουν τα λεωφορεία, οι άνθρωποι γυρνούν την πλάτη και στο κιβώτιο.
Ανάμεσα στις σιδηροδρομικές γραμμές και την εθνική οδό, απλώνεται η Άνω Ελευσίνα. Χωράφια και αμπέλια που το 1910 αποτέλεσαν τις βάσεις για τη στέγαση των πρώτων προσφύγων. Πρώτοι ήρθαν οι Συμιακοί από τα ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα. Ύστερα, οι Μικρασιάτες μετά την Καταστροφή του ’22. Τα παραπήγματα έδωσαν τη θέση τους σε κατοικίες, οι οποίες στέγαζαν τους εργάτες που συνέρρευσαν απ’ όλη την Ελλάδα, για να βρουν δουλειά στις βιομηχανίες της περιοχής. Σήμερα, η Άνω Ελευσίνα κρατάει ακόμα «ενεργό τον πυρήνα μιας μικρής Ελλάδας», όπως μου λέει ο κ. Γκιόκας. Τα καλοκαίρια, οι γυναίκες βγάζουν τις πλαστικές καρέκλες στα στενά δρομάκια και μοιράζονται τα νέα τους, ενώ ιστορικά στέκια που αλλάζουν όψη, αλλά όχι χαρακτήρα, όπως το Οδεμήσιο, στο οποίο δίνουν ραντεβού οι ντόπιοι.
Το 1924, ο Συμεών Λαζάρου δημιούργησε αυτό το καφενείο στο κέντρο της Άνω Ελευσίνας. Σημείο συνάντησης των εργατών και των ταξιδιωτών, καθώς λειτουργούσε και ως σταθμός για τα λεωφορεία που ένωναν την Πελοπόννησο με την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη, το Οδεμήσιο κουβαλάει μέχρι σήμερα τις αναμνήσεις της περιοχής, χάρη στην προσπάθεια δύο νεαρών επιχειρηματιών, του Σεμπάστιαν Παπαμιχαήλ και του Θωμά Ξενοφώντα. Οι δυο τους έδωσαν ένα μοντέρνο προφίλ στο μαγαζί, διατηρώντας στοιχεία της ιστορίας του, όπως οι παλιές επιγραφές της εισόδου, αντικείμενα και φωτογραφίες από μια Ελευσίνα που δεν υπάρχει πια. «Αυτό που θέλαμε εμείς είναι να κρατήσουμε την ιστορία του καφενείου και νομίζω ότι τα καταφέραμε πολύ καλά. Ο κόσμος έχει πάρει ζεστά το μαγαζί, μας λένε “δώσατε ζωή στην Άνω Ελευσίνα”. Δεν θα πετύχαινε εύκολα ένα τέτοιο εγχείρημα», λέει ο Σεμπάστιαν Παπαμιχαήλ.
Βέβαια, τα φαινόμενα απατούν, καθώς στο κέντρο της Ελευσίνας οι ποδηλάτες Χρήστος Κυριαζής και Ειρήνη Μούκα άνοιξαν ένα ποδηλατάδικο νέας γενιάς, σερβίροντας καφέ και οργανώνοντας ποδηλατικές διαδρομές. Άλλωστε, η πόλη ευνοεί το ποδήλατο. Είναι επίπεδη και έχει εύκολο δίκτυο δρόμων. «Εξήντα χρόνια πίσω, υπήρχε πολύ ποδήλατο στην Ελευσίνα, καθώς με αυτό πήγαιναν οι εργάτες στα εργοστάσια. Επειδή όμως οι αρχές δεν ασχολούνται με το αστικό ποδήλατο, εμείς προσπαθούμε να τονώσουμε τη χρήση του», λέει ο Χρήστος Κυριαζής.
«Ανήλιαγη» Ελευσίνα
Ο Γιάννης Πολιτάκης έρχεται να φυλάξει τον χώρο του Παλαιού Ελαιουργείου με το ποδήλατό του. Το έχει ακουμπήσει στον πλίνθινο φράκτη. Μια ομάδα ποδηλατών μπαίνει στον χώρο και ατενίζει την τεράστια κατασκευή της λευκής φάλαινας, η οποία χρησιμοποιήθηκε στην Τελετή Έναρξης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας και τώρα έχει τοποθετηθεί ανάμεσα στα ερειπωμένα κτίσματα του εργοστασίου.
Από μικρός, τη δεκαετία του ’50, δούλευε στο εργοστάσιο, «εδώ δίπλα», και δείχνει με το δάχτυλό του το σβηστό φουγάρο. «Τι να σου πω, αγόρι μου; Έπαιρναν ανήλικους για να καθαρίζουν το τσιμέντο. Δίνανε Ariel στα νοικοκυριά, γιατί τα ρούχα καλύπτονταν με σκόνη. Αν ξεχνούσε κανείς την μπουγάδα του έξω όλο το βράδυ, την επόμενη μέρα είχε πετρώσει. Κάποτε δεν υπήρχε ήλιος στην Ελευσίνα. Μόνο σκόνη και τα κάρβουνα από τις τσιμινιέρες της Χαλυβουργικής».
Κάποια στιγμή, ο κ. Πολιτάκης μάς πηγαίνει πίσω από έναν τοίχο, όπου μας αποκαλύπτει ένα μυστικό της Ελευσίνας. Ανάμεσα στις ερειπωμένες εγκαταστάσεις, υπάρχει ένας κουτσουρεμένος κορμός, μέσα στον οποίο έχει φυτευτεί ένας σπόρος ελιάς. Ο Ελευσίνιος φύλακας φροντίζει καθημερινά το δενδρύλλιο με στοργή και προσοχή. «Η φύση βρίσκει πάντοτε τον τρόπο να ανασταίνεται», λέει με νόημα. Η μέρα παραμένει ηλιόλουστη. Μερικές οικογένειες φέρνουν τα παιδιά τους στο παραλιακό μέτωπο. Ένα πλοίο προσπαθεί να δέσει στον μόλο. Κάθε παιχνίδι σταματάει. Τα μικρά βυθίζονται στη θέα του. Στο κέντρο της πόλης, τα μαγαζιά δεν έχουν κλείσει ακόμα.
Είχα πετύχει το λογότυπο του παντοπωλείου Αντωνίου σε κάποιο τράβελινγκ της Αγελάστου Πέτρας στην οδό Παγκάλου, δίπλα σε κάποια μαρκίζα ενός πολυκαταστήματος που δεν υπάρχει σήμερα. Το παντοπωλείο παραμένει ανοιχτό, αλλά σε διαφορετικό σημείο. Το «τρέχει» ο Νίκος Αντωνίου, μαζί με τη μητέρα του, Ελπίδα Τσέκου, η οποία μεγάλωσε στη Φλώρινα, δούλεψε ως μοδίστρα και η ζωή την έφερε στην Ελευσίνα. Ο πυρήνας της μικρής Ελλάδας δεν έχει σβήσει. Πίσω από τον πάγκο, μιλάω με τον Χρήστο Σοπάι. Είναι 21 χρονών, ασχολείται με το μποξ και πηγαίνει στην Αθήνα μόνο για τα μαγαζιά που δεν υπάρχουν στην Ελευσίνα. «Μου αρέσει που μένω εδώ. Είναι ήρεμα, έχω τους φίλους μου, τα χόμπι μου. Δεν χρειάζομαι την Αθήνα για να περάσω καλά». Ο Νίκος Αντωνίου μπαίνει στη συζήτηση. «Γενικότερα, ο κόσμος νομίζει ότι είμαστε φτωχοί ή ότι ζούμε τόσο μίζερα εδώ πέρα. Δεν ισχύει κάτι τέτοιο».
«Με ιστορίες ζούμε»
Το καταλαβαίνω ανήμερα του Αγίου Γεωργίου. Η εικόνα του περιφέρεται στην πόλη, στον πεζόδρομο πλάι από τον αρχαιολογικό χώρο. Παράλληλα με τη θρησκευτική τελετουργία και τους πάγκους των μικροπωλητών, υπάρχει και ένα κινηματογραφικό συνεργείο να γυρίζει μια ταινία. Οι Ελευσίνιοι ξέρουν ότι είναι μέρος των εκδηλώσεων της πολιτιστικής πρωτεύουσας, αλλά τους βλέπουν με συγκρατημένη περιέργεια από απόσταση. Η κάμερα «χώνεται» διερευνητικά και διακριτικά ανάμεσα στις χαμογελαστές κοπέλες που συμμετέχουν σε έναν από τους δώδεκα εθνολογικούς συλλόγους της πόλης, φορώντας αρβανίτικες φορεσιές.
Στεκόμενος κάτω από μια τέντα, απέναντι από όσα λαμβάνουν χώρα στο προαύλιο της εκκλησίας (πιστοί που περιμένουν υπομονετικά την καθυστερημένη έναρξη της περιφοράς και εργάτες της τέχνης που ψάχνουν το τέλειο πλάνο), βλέπω το ρίσκο της προέδρου και ψυχής της Ελευσίς 2023 – Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, Δέσποινας Γερουλάνου, η οποία ανέλαβε να βγάλει εις πέρας την αποστολή του θεσμού, όταν οι προετοιμασίες ήταν πολύ πίσω, να βγαίνει σε καλό. Ύστερα ανακαλώ το άρθρο της επί σειράς ετών υπουργού Πολιτισμού Μυρσίνης Ζορμπά για την Ελευσίνα ως πολιτιστική πρωτεύουσα, η οποία τόνιζε πως η αδιάκοπη σύνδεση του περιβάλλοντος με την οικονομία, την κοινωνία και τον πολιτισμό θα αποτελούσε τη δικαίωση του εγχειρήματος αυτού του θεσμού. Καταλαβαίνω πως αυτή θα επιτευχθεί μόνο με την ενεργή συμμετοχή των κατοίκων στα επόμενα βήματα της πόλης, ούτως ώστε να μη μείνει η πόλη στάσιμη και άδεια. Οι δύο γυναίκες έφυγαν από τη ζωή με διαφορά δύο ημερών τον περασμένο Απρίλιο, αλλά συνδέθηκαν άρρηκτα με αυτό που συντελείται σήμερα και για όλο το 2023 στην Ελευσίνα.
«Οι άνθρωποι θα έρθουν και θα ξαναέρθουν όταν έχουν αφηγήματα, στα οποία κάποιος έχει κάτι να τους πει. Με ιστορίες ζούμε. Σε αυτή τη φάση, μπορούμε να τις δημιουργήσουμε. Γιατί άμα ξέρουμε πώς ήταν η Ελευσίνα παλιά και πώς είναι τώρα, μπορούμε να οραματιστούμε και το πώς θα μπορούσε να γίνει», θεωρεί ο κ. Γκιόκας.
Δεν έχω καταφέρει να λύσω αυτό το μυστήριο του βιώματος που μου είπε ο Φίλιππος Κουτσαφτής. Ούτε να αφουγκραστώ ποιο είναι το μαγικό των ανθρώπων που τους κρατάει εδώ, στις γειτονιές γύρω από τα εργοστάσια, πλάι στη θάλασσα όπου κανείς δεν κολυμπάει, απέναντι από τα νεκροταφεία πλοίων. Μπορώ όμως να το καταλάβω.
Γι’ αυτό υπόσχομαι πως, κάθε φορά που θα τύχει να περάσω έξω από την Ελευσίνα, θα στρέφω το βλέμμα μου πάντα προς τα εκεί, για να μην ξεχάσω όσα δώρα μού έδωσαν οι άνθρωποί της με τις ιστορίες τους.
