Κεραίες, αγάλματα και μαγνητική μαγεία στο Ίδρυμα Takis

Ο Takis, ο κοσμοπολίτης, αυτοδίδακτος και πρωτοπόρος πολυκαλλιτέχνης, ο «σύγχρονος Λεονάρντο Ντα Βίντσι», που συναναστρεφόταν τον Γουίλιαμ Μπάροουζ, την Γκρέτα Γκάρμπο, τον Μαρσέλ Ντισάν, τον Πολ Μακάρτνεϊ, τον Ιβ Κλάιν, τον Τζον Λένον και τη Γιόκο Όνο, ήταν πάντα με το ένα πόδι εντός και με το άλλο εκτός και επί τα αυτά του συστήματος της τέχνης. Ήταν επαναστάτης και εναλλακτικός. Γι’ αυτό και δεν εκπλήσσει που το Κέντρο Ερευνών για την Τέχνη και τις Επιστήμες του, που πλέον είναι γνωστό ως Ίδρυμα Takis και αποτελεί έναν διεθνούς σημασίας χώρο, βρίσκεται εκτός εικαστικής πιάτσας, στη δυτική πλευρά της πόλης, που θυμίζει επαρχία και όχι περίχωρα πρωτεύουσας – έστω του Νότου. Προσωπικά, η συγκεκριμένη περιοχή μού είναι παντελώς άγνωστη. Γι’ αυτό επί χρόνια ανέβαλλα την επίσκεψή μου, παρότι πολλά έργα του Takis ταράζουν το είναι μου. Νόμιζα ότι θα έπρεπε να κάνω ένα μικρό ταξίδι. Όπως αποδείχθηκε, το Γεροβουνό είναι πιο κοντά απ’ ό,τι πίστευα. Με τη μηχανή του φωτογράφου, από τα Εξάρχεια μέχρι τον λόφο του Καματερού κάναμε είκοσι λεπτά. Με αυτοκίνητο και κανονική κίνηση στους δρόμους, είναι περίπου σαράντα. Δεν διάλεξε όμως «για αντίδραση» το μέρος ο «διεθνούς μαγνητισμού» Παναγιώτης Βασιλάκης – αυτό το όνομα αναγραφόταν στο δελτίο της αστυνομικής του ταυτότητας. Τον είλκυσαν τα «υψηλά μαγνητικά πεδία» και η πανοραμική θέα. Από το ψηλότερο μπαλκόνι του Ιδρύματος, το βλέμμα ξεκινά να ταξιδεύει αριστερά από το ΟΑΚΑ του Σαντιάγο Καλατράβα και περνάει τα Τουρκοβούνια, τον Λυκαβηττό, την Ακρόπολη. Μπροστά σου βλέπεις τον πράσινο όγκο του Πάρκου Τρίτση και πίσω του τη θάλασσα. Όταν έχει καθαρό ουρανό, αγναντεύεις μέχρι τα βουνά της Αίγινας και της Σαλαμίνας. Ρόλο σε αυτή την «ιδιοσυγκρασιακή επιλογή» έπαιξε και το ότι ο Takis γεννήθηκε (τον Οκτώβρη του 1925) και μεγάλωσε στην ευρύτερη περιοχή, ενώ στην Ανάκασα έφτιαξε το πρώτο του εργαστήριο. Κάπως έτσι μας χάρισε και μια θεσπέσια ευκαιρία για βόλτα στην εξοχή «μετά πολιτισμού», τόσο τώρα το καλοκαίρι όσο και κατά τη διάρκεια όλου του χρόνου.

Σινιάλα, ελιές και ατμόσφαιρα γαλλικού Νότου

Στο Ίδρυμα φτάνεις αφού διασχίσεις μια μάλλον απότομη ασφαλτοστρωμένη ανηφόρα, λες και πας να προσεγγίσεις κάστρο. Επιμέρους κτίσματα που στο σύνολό τους παραπέμπουν σε βίλα του γαλλικού Νότου, βρίσκονται ανάμεσα σε κήπους γεμάτους ελιές, κυπαρίσσια, λεμονιές, συκιές, πικροδάφνες και φραγκοσυκιές – οι τελευταίες έχουν ήδη καρπίσει. Η χλωρίδα συνυπάρχει οργανικά με τα γλυπτά του: τα κάθε είδους σινιάλα, τις μεταλλικές σφαίρες, τις σπείρες, τα τεράστια γκονγκ αλλά και τα ηλεκτρικά βαρέλια με τα φωτοβολταϊκά. Κάτω και γύρω του, από τις ταράτσες και τις κεραμοσκεπασμένες οροφές των ολιγώροφων γειτονικών κτισμάτων, ξεχωρίζουν κατά τόπους τα δορυφορικά πιάτα και οι ηλιακοί θερμοσίφωνες. Στον δικό του ουρανό όταν φυσά, τα πανύψηλα, χρωματιστά αιολικά γλυπτά δημιουργούν ένα μπαλέτο σε διάλογο με τα λοιπά σινιάλα, τα δέντρα και το κελάηδισμα των πουλιών που βρίσκουν καταφύγιο στις φυλλωσιές τους. Την έκταση ο Takis την είχε αγοράσει το 1964, το 1986 ίδρυσε το ΚΕΤΕ και το 1993 το εγκαινίασε επίσημα.

Πώς προέκυψαν, όμως, τα σινιάλα; Όσο ζούσε στη Γαλλία, εντυπωσιάστηκε από τα ραντάρ, τις κεραίες και τα τεχνολογικά κατασκευάσματα του σιδηροδρομικού σταθμού του Καλαί. Οι πρώτες κατασκευές του, τη δεκαετία του 1950, ήταν άκαμπτες και είχαν φωτεινά σήματα στην κορυφή τους. Σταδιακά, όμως, πήραν κι άλλες μορφές: έγιναν πυροτεχνήματα, αιολικά, παρήγαν ήχους «σαν άρπας» με τις ταλαντώσεις τους. Το 1987, οι δημοτικές αρχές του Παρισιού τού παραχώρησαν τον μεγαλύτερο σε έκταση δημόσιο χώρο που προσφέρθηκε ποτέ σε καλλιτέχνη, για να δημιουργήσει το Φωτεινό Δάσος του, που αποτελούνταν από τριάντα εννέα φωτεινά σινιάλα ύψους τριάμισι έως εννιάμισι μέτρων. Πολλά χρόνια αργότερα, το 2021, το ΚΠΙΣΝ, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Takis, παρουσίασε την πιο μεγάλη έκθεση δημόσιας γλυπτικής που έχει γίνει στην Ελλάδα, την Takis: Κόσμος σε Κίνηση, με σαράντα έξι εμβληματικά γλυπτά του.

Στο ατελιέ του, που άνοιξε για μια λήψη του φωτογράφου, εντυπωσιάζει η τακτικότητα. Άλλοι χώροι του Ιδρύματος είναι το meeting point (που λειτουργούσε και ως κουζίνα), ενώ στους κήπους υπάρχει ένα θέατρο. Πριν από δύο εβδομάδες, στο πλαίσιο της νέας ενότητας δράσεων Takis – Διάλογοι ο Κωνσταντίνος Ρήγος παρουσίασε μια in situ περφόρμανς που κατέληγε εκεί. Δεν του ήταν καθόλου ξένες οι παραστασιακές τέχνες του Takis ούτε περιοριζόταν μόνο στις περφόρμανς ή στην κατασκευή σκηνικών. Είχε κάνει τη μουσική επιμέλεια στο θέατρο στις Βάκχες του Ευριπίδη και στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή, που σκηνοθέτησε ο Μιχάλης Κακογιάννης, και στον κινηματογράφο στην ταινία Ειδικό δικαστήριο του Κώστα Γαβρά. Απέναντι από το «κυρίως  Ίδρυμα» βρίσκεται το «Σιδεράδικο», στο οποίο γίνεται η συντήρηση των μεγάλων διαστάσεων έργων του καλλιτέχνη. Εμείς, βέβαια, ήρθαμε για να δούμε από κοντά τα έργα του, που όσα δεν βρίσκονται στους κήπους λόγω μεγέθους εκτίθενται είτε στο «Πάνω» είτε στο «Κάτω» μουσείο, χώρους που αποτελούσαν τη θερινή και τη χειμερινή οικεία του Takis, όταν έμενε στην Ελλάδα.

Μες στα μουσεία

Το πλέον σπουδαίο είναι ότι εκεί υπάρχουν έργα από όλες τις περιόδους του, μικρών, μεσαίων και πιο μεγάλων διαστάσεων, φτιαγμένα με διαφορετικές τεχνοτροπίες. Γύψινες προτομές, αγαλματίδια που θυμίζουν κυκλαδικά ειδώλια, πίνακες, μικρού μεγέθους σινιάλα, σπείρες και σφαίρες, συνθέσεις από καντράν αυτοκινήτων, πυξίδες, καρφιά ή objets trouvés, ηλεκτρομαγνητικά, μουσικά και ερωτικά γλυπτά. Στη συνέργειά τους συνθέτουν ένα ολοκληρωμένο πορτρέτο του Takis, κάτι που δεν μπορεί να συλλάβει κανείς βλέποντας μεμονωμένα τα έργα του στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, όπως στην Tate Modern, στο Κέντρο Ζωρζ Πομπιντού, στο ΜoΜΑ, στο Μουσείο Γκουγκενχάιμ ή στους δημόσιους χώρους της Αθήνας: έξω από το Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς και την Εθνική Πινακοθήκη, μέσα στον σταθμό Συγγρού-Φιξ του μετρό.

Κάποιες από τις «γεωμετρικές συνθέσεις» του, που δημιουργούνται από μαγνήτες, μοιάζουν σχεδόν ποπ, λόγω της οικειότητας που έχουμε, πλέον, με τη μορφή τους. Με τα Ερωτικά του έργα επιστρέφει στην ανθρώπινη μορφή, από την οποία ξεκίνησε (γύψινες προτομές και φιγούρες από σφυρήλατο σίδερο που παραπέμπουν στην αισθητική του Πικάσο και του Τζακομέτι). Οι μαγνήτες τους προκαλούν μια εκστατική ένταση, έναν ηλεκτρισμό. Στο πλέον εμβληματικό από αυτά, τον μπρούντζινο Σεβαστιανό του 1974, παρότι το πρώτο πράγμα που προσέχεις είναι ο προβοκατόρικα υπερμεγέθης φαλλός και η τέλεια στύση του, αυτό που πραγματικά δημιουργεί το «κάτι» στον αέρα είναι το ότι οι μαγνήτες που βρίσκονται στην πίσω όψη του σώματος επιτρέπουν στα «βέλη» να φτάσουν σχεδόν πάνω στο κορμί, χωρίς όμως να το αγγίξουν. Στη μικρή αίθουσα όπου εκτίθεται το γλυπτό, ακριβώς απέναντί του, βρίσκεται και το γυναικείο αντίστοιχό του (η Σεβαστιανή), με τα δύο γλυπτά να έχουν τοποθετηθεί πάνω σε σφαίρες, που συμβολίζουν τους πλανήτες. Ο μαγνητισμός θεωρείται η «τέταρτη διάσταση» στα έργα του Takis, καθώς συνδιαμορφώνονται από την αόρατη δύναμή του. Άλλες «τέταρτες διαστάσεις» που χρησιμοποίησε ο καλλιτέχνης είναι η ακουστική και τα κύματα του φωτός.

Μετά τον θάνατό του, στις 9 Αυγούστου 2019, λίγους μήνες πριν κλείσει τα 94 χρόνια του κι ενώ η Tate Modern πραγματοποιούσε μια μεγάλη αναδρομική έκθεση αφιερωμένη στο έργο του, προέκυψε ο κορωνοϊός και τα μουσεία έκλεισαν. Τα δύο τελευταία χρόνια, όμως, το Ίδρυμα έχει εξωστρεφή στάση. Όσο τα σχολεία είναι ανοιχτά, σχεδόν σε καθημερινή βάση υποδέχεται μαθητές, με τα εκπαιδευτικά προγράμματα που πραγματοποιούνται να είναι προσαρμοσμένα ανά ηλικιακά γκρουπ. Τους θερινούς μήνες έρχονται κυρίως φιλότεχνοι, συλλέκτες, άνθρωποι από όλο τον κόσμο που τους προτείνει την επίσκεψη η γκαλερί White Cube (που εκπροσωπεί το estate) ως μέρος της πολιτιστικής διαδρομής τους στην Αθήνα. Δεν είναι, όμως, ένας χώρος μόνο για τις «ελίτ». Στην Ευρωπαϊκή Νύχτα Μουσείων, φέτος τον Μάιο, βρέθηκαν ταυτόχρονα στο Ίδρυμα πάνω από χίλια άτομα. Για την επίσκεψη προαπαιτείται τηλεφωνική συνεννόηση, έτσι ώστε να διαμορφωθεί γκρουπ ξενάγησης, η οποία διαρκεί κάτι παραπάνω από μία ώρα – δεν μπορεί κάποιος να έρθει απροειδοποίητα, να κόψει εισιτήριο και να μπει. Στο άμεσο μέλλον αναμένεται να λειτουργήσει art shop και καφέ. Αν αξίζει η βόλτα; Με χίλια, και με ένα μπουκαλάκι δροσερό νερό στην τσάντα, όσο ο ήλιος καίει στον αττικό ουρανό.

INFO: Το Ίδρυμα Takis – Κέντρο Ερευνών για την Τέχνη και τις Επιστήμες βρίσκεται στο τέρμα Δερβενακίων, στην περιοχή Γεροβουνό. takisfoundation.org