Ακούστε τι γράφει η Βιρτζίνια Γουλφ για την ανάγνωση των διηγημάτων του Τόμας Χάρντι: «[…] η επίδραση είναι επιβλητική, ικανοποιητική. Έχουμε απελευθερωθεί από το άκαμπτο και το ασήμαντο που η ζωή μας επιβάλλει. Η φαντασία μας έχει οξυνθεί, έχει ενισχυθεί. Το χιούμορ μας εκφράζεται με γέλιο εκρηκτικό. Πίνουμε από τα βάθη της γήινης ομορφιάς». Τα παραπάνω προέρχονται από την εισαγωγή της συλλογής Ιστορίες από το Ουέσσεξ (εκδ. Ροές) που αποκαλύπτει την καθημερινότητα στην επαρχιακή Αγγλία στα μέσα του 19ου αιώνα. Την εποχή που ζούσε και η Τζορτζ Έλιοτ, από την οποία διαβάζουμε τη νουβέλα Το πέπλο (εκδ. Πατάκη), όχι ιδιαίτερα χαρακτηριστική της, αφού εδώ επεξεργάζεται το μεταφυσικό στοιχείο μέσω ενός ήρωα που βασανίζεται/απολαμβάνει ένα πνευματικό «χάρισμα». Παραμένοντας στον 19o αιώνα, κυκλοφόρησαν δύο σύντομες νουβέλες του Γάλλου ρομαντικού Προσπέρ Μεριμέ, Αρσέν Γκιγιό και Το δρομάκι της Λουκρητίας (εκδ. Sestina), το κλασικό μυθιστόρημα Τζιοβάνι Επισκόπο (εκδ. Μάγμα) του Ιταλού Γκραμπριέλε Ντ’ Ανούντσιο και Το γέρασμα (εκδ. Πατάκη) του επίσης Ιταλού Ίταλο Σβέβο, ο οποίος βέβαια ανήκει σε μια επόμενη εποχή (μοντερνιστής και φίλος του Τζόις). Εν προκειμένω γράφει για την πνευματική και συναισθηματική φθορά του κατά τα άλλα νεαρού ήρωά του. Η γραφή του Σβέβο αποτελεί ένα πέρασμα.
Πρώτη εμφάνιση στα ελληνικά για τον Γάλλο Ζαν ντε λα Βιλ ντε Μιρμόντ, ο οποίος σκοτώθηκε στα 27 του πολεμώντας στον Α΄ Παγκόσμιο, αφήνοντας πίσω του ένα πολύ περιορισμένο έργο: κάποια ποιήματα και τον μελαγχολικό ύμνο Οι Κυριακές του Ζαν Ντεζέρ (εκδ. Αντίποδες), ένα σύντομο παρισινό πεζογράφημα. Σύγχρονος του ντε Μιρμόντ, ο δημοσιογράφος Ζαν-Ζοζέ Φραπά ακολουθεί την ίδια περίπου στιγμή τη γαλλική στρατιά και το 1916 φτάνει στη Θεσσαλονίκη. Εκεί εμπνέεται και γράφει το Στη Θεσσαλονίκη υπό το βλέμμα των Θεών (εκδ. Εστία), ένα μυθιστόρημα για τη στιγμή εκείνη, για όλες τις αντικρουόμενες δυνάμεις που συνυπήρχαν, όλες τις πολιτικές και θρησκευτικές παραμέτρους, την αύρα των πολιτισμών και του παρελθόντος.
Λίγο αργότερα, ο Στέφαν Τσβάιχ έγραψε την περίφημη νουβέλα Σύγχυση αισθημάτων (εκδ. Γκοβόστη), αρκετά προχωρημένη για την εποχή (ερωτικό τρίγωνο αποτελούμενο από έναν φοιτητή, τον καθηγητή του και τη σύζυγό του), σε έναν ακόμα άψογο χειρισμό της ψυχολογίας των ηρώων του. Διαβάζεται σε ένα απόγευμα στο σπίτι, σε ένα πρωινό σε μια σκιά στην παραλία. Την ίδια περίπου στιγμή στην Αμερική ο Γουίλιαμ Φόκνερ έγραφε το πιο επιδραστικό μυθιστόρημα της εποχής του, το Καθώς ψυχορραγώ που κυκλοφόρησε πρόσφατα σε νέα μετάφραση από τις εκδόσεις Gutenberg. Και στο Λονδίνο ο Τζορτζ Όργουελ έγραφε το Ας σηκώσουμε ψηλά την ασπιδίστρα (εκδ. Αίολος), αρκετά χρόνια πριν από τη Φάρμα των ζώων και το 1984, ένα έξυπνο πολιτικό μυθιστόρημα για έναν «ηθικό» άντρα που μισεί τα χρήματα και την κοινωνική υποκρισία. Πιθανόν να έκανε καλή παρέα με τον ήρωα του Σβέβο που λέγαμε νωρίτερα.
Στο μεταξύ ξέσπασε ο πόλεμος. Η Μπέτι Σμιθ έγραψε το Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν το 1943 και, παρότι πολυσέλιδο (άνω των 700 σελίδων στη νέα έκδοση από το Μεταίχμιο), κυκλοφόρησε τότε και σε πόκετ έκδοση, ώστε να χωράει στις τσέπες των στολών των Αμερικανών στρατιωτών που έφευγαν για την Ευρώπη. Κλασικό ανάγνωσμα, αγέραστο στα 80 του χρόνια, αξέχαστοι χαρακτήρες οι Νόλαν που κυριολεκτικά μεγάλωσαν γενιές μέσα από τις περιπέτειές τους στη Νέα Υόρκη των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Χωρίς να αλλάξουμε καθόλου περιοχή, πάλι στο Μπρούκλιν, της δεκαετίας του ’50 πλέον, ο Μπέρναρντ Μάλαμουντ δημιουργεί το πορτρέτο του τόπου στη μεταπολεμική εποχή μέσα από τον Βοηθό (εκδ. Καστανιώτη): ο μπακάλης, η κόρη του, ο Ιταλός υπάλληλος, το μαγαζάκι, οι μικροκλοπές, οι επιθυμίες, τα μεγάλα όνειρα.
Πολύ νοτιότερα, στην Αργεντινή, ο Αδόλφο Μπιού Κασάρες έγραψε «την ωραιότερη ιστορία του κόσμου», κατά τον Μπόρχες, το Όνειρο των ηρώων (εκδ. Πατάκη), ένα μυθιστόρημα για τη μνήμη, τα όνειρα, την επανάληψη – ένας ποιητικός γρίφος. Μυστήριο και φαντασία με φόντο ένα καρναβάλι στο Μπουένος Άιρες. Την ίδια στιγμή στη Βαρκελώνη ο Ζοάν Σάλες κατάφερνε, επιτέλους, έπειτα από πολλές απαγορεύσεις του φρανκικού καθεστώτος, να δημοσιεύσει ένα πολυεπίπεδο και πολυφωνικό μυθιστόρημα (που έγραφε για χρόνια και που θα συνέχιζε να αναδιαμορφώνει μέχρι τον θάνατό του το 1983) που παραδόξως δεν είχε μεταφραστεί έως σήμερα στα ελληνικά. Η Αβέβαιη δόξα (εκδ. Άγρα) είναι ένα από τα εκδοτικά γεγονότα της σεζόν, το απόλυτο έπος για τον Ισπανικό Εμφύλιο, γραμμένο από έναν άνθρωπο που πολέμησε στο πλευρό των ηττημένων. Η πικρία που εισπράττει ο αναγνώστης σήμερα στην Ελλάδα, τόσα χρόνια μετά, αποτελεί απόδειξη, αν μη τι άλλο, της δύναμης της λογοτεχνίας.
Ας προσθέσουμε και έναν Σιμενόν και, προσοχή, όχι μία από τις υποθέσεις του Μαιγκρέ, αλλά ένα από τα μη αστυνομικά του μυθιστορήματα. Στα Πράσινα παντζούρια (εκδ. Άγρα) ο Σιμενόν καταπιάνεται με το πιο μεγάλο θέμα: ένας διάσημος ηθοποιός του Παρισιού που έχει ζήσει πολύ έντονα μέχρι τα 59 του, μαθαίνει ότι η καρδιά του είναι αδύναμη. Πώς θα ζήσει στο εξής; Οι ιστορίες του Μαιγκρέ είναι υπέροχες, δεν χωράει αμφιβολία, αλλά και αυτά τα άλλα βιβλία του Σιμενόν έχουν μια γοητεία σπάνια.
Η περιήγησή μας κλείνει με ένα ακόμα μυθιστόρημα-σταθμό για τα ευρωπαϊκά γράμματα, που επανακυκλοφορεί σήμερα από τις εκδόσεις Πατάκη. Δεν χρειάζεται συστάσεις το Τενεκεδένιο ταμπούρλο του μετέπειτα νομπελίστα Γκίντερ Γκρας, ο οποίος τότε, το 1959, στην αρχή της λογοτεχνικής του πορείας μίλησε όπως κανένας άλλος για τα χρόνια του ναζισμού.
