Τα δάκρυά της… Μόλις πληροφορήθηκα τον θάνατο της Τζέιν Μπίρκιν, όσο και να φαίνεται περίεργο, αισθάνθηκα την ανάγκη να ακούσω τα δάκρυά της. Αναζήτησα στο κινητό μου το τραγούδι Je suis venu te dire que je m’en vais (Ήρθα να σου πω ότι φεύγω) του Σερζ Γκενσμπούρ και αφέθηκα κοιτάζοντας την αλμυρή γραμμή του ορίζοντα. Η χαμηλόφωνη και ψιθυριστή φωνή του Σερζ που σχεδόν άκαρδα της λέει «Θυμάσαι τις παλιές μέρες και κλαις…» και το πνιγμένο κλάμα της Τζέιν, που εμφανίζεται σαν μυστική νότα μετά το δεύτερο λεπτό, ανεβαίνοντας crescendo προς το τέλος της ιστορίας, πήρε μορφή μνημόσυνου.
Φωτογραφία: Hulton Deutsch/ Getty Images/ Ideal ImageΠόσο παράδοξο ένα ντουέτο όπου ακούγεται μόνο το κλάμα της παρτενέρ να γίνεται ένα από τα πιο εμβληματικά τραγούδια του μυθικού ζεύγους Γκενσμπούρ-Μπίρκιν. Έτσι έκλαψα την Τζέιν, μπροστά στο απέραντο του Ιονίου, με μια μελωδία που χανόταν στον καυτό αέρα της παραλίας.
Αργότερα έμαθα πως ο Γκενσμπούρ, πριν αρχίσει να ηχογραφεί το τραγούδι στο στούντιο, είχε πει στην Τζέιν ότι θα έστελνε τη μικρή κόρη τους, Σαρλότ, σε οικοτροφείο. Η Τζέιν δεν το άντεξε και ξέσπασε σε κλάματα. Ήταν ψέμα, ο Σερζ ήθελε αληθινά δάκρυα, όχι θεατρικά. Είναι ένα μόνο δείγμα της πολυτάραχης και παθιασμένης ζωής τους. Όλα στην κόψη του ξυραφιού, τίποτα μέτριο και επιτηδευμένο, ζωή ατόφια, ανέμελη και αδιαπραγμάτευτη. Ο Γκενσμπούρ ήταν ο απόλυτος δημιουργός και η Μπίρκιν η απόλυτη Μούσα. Ωστόσο, εκείνη δεν αρκέστηκε μονό στον ρόλο της εκθαμβωτικής εικονικής μορφής του ’70· με τα χρόνια έμαθε να γυρίζει τις σελίδες του βίου της δίχως φόβο, να αποδέχεται, να μην κρεμιέται στα του παρελθόντος τρόπαια, να αγαπάει και να συγχωρεί. Πάντοτε με τη σωστή απόσταση, με τον γλυκό σαρκασμό που την έκανε μοναδική, με ποιητική διάθεση και σύνδεση με τον έξω κόσμο. Θυμάμαι μία από τις τελευταίες συναντήσεις μας στο παρισινό διαμέρισμά της, κοντά στην πλατεία Saint-Sulpice. Ήταν η πρώτη Τετάρτη του Φλεβάρη του 2021, τα καφέ ήταν ακόμα κλειστά λόγω πανδημίας, οι άνθρωποι σαν σκυθρωπές σκιές με μάσκες περπατούσαν σιωπηλοί και η Τζέιν με ένα γλυκό χαμόγελο με καλοδέχτηκε στο σαλόνι της, προσφέροντάς μου ένα τσάι. So British… in Paris.
Το 1974, με τη μεγάλη κόρη της, Κέιτ Μπάρι (που σκοτώθηκε στα 46 της), και τη μικρή, Σαρλότ Γκενσμπούρ. (Φωτογραφία: Leonard de Raemy).
Ήχος από καμπάνες
Πριν καλά καλά ξεκινήσουμε τη συνέντευξη, οι καμπάνες άρχισαν να χτυπούν στην πλατεία, καθώς και οι στρατιωτικές σειρήνες της πόλης (κάθε πρώτη Τετάρτη του μήνα στη Γαλλία αντηχούν σε όλη τη χώρα στις δώδεκα ακριβώς οι σειρήνες έκτακτης ανάγκης). Η Τζέιν τότε μου είπε ότι «για να πω την αλήθεια, δεν έχω ζήσει ποτέ τόσο κοντά σε εκκλησία στη Γαλλία. Είμαι σαν να κρέμομαι από το καμπαναριό! Στην Αγγλία, ζούσα κι εγώ απέναντι από μια καθολική εκκλησία, την εποχή που χώρισα από τον πατέρα της Κέιτ (σ.σ. το 1967, με τον συνθέτη Τζον Μπάρι – η κόρη τους Κέιτ πέθανε με τραγικό τρόπο το 2013). Τότε είχαμε ένα πολύ μικρό σπίτι, στο οποίο γιορτάζαμε τα Χριστούγεννα με τον Σερζ και τα παιδιά. Την επομένη των Χριστουγέννων, χτύπησε την πόρτα μας ένας κύριος που ζούσε στον δρόμο και τον καλωσορίσαμε στο τραπέζι μας, γιορτινές ημέρες ήταν. Ο Σερζ τού σέρβιρε ένα καλό κρασί. Φεύγοντας μας είπε: “Τώρα πιστεύω στον Θεό”. Και ο Σερζ μού είπε: “Πού να ήξερε ότι είμαι Εβραίος”. Και πεθάναμε στα γέλια. Οι καμπάνες που χτυπούσαν με έκαναν να σκεφτώ αυτό το ανέκδοτο».
Έτσι μιλούσε για το παρελθόν η Μπίρκιν, χωρίς νοσταλγία. Στο σαλόνι δεν έχει καμία φωτογραφία της στους τοίχους, μόνο ένα καδράκι με τις τρεις κόρες της πάνω σε ένα ασιατικό έπιπλο. «Θα το έβρισκα άσεμνο να βάλω φωτογραφίες μου. Είναι σαν να ακούς τους δικούς σου δίσκους ασταμάτητα. Δεν τους ακούω ποτέ. Όπως και οι ταινίες μου, τα ντοκιμαντέρ μου, δεν τα βλέπω. Δεν είμαι της νοσταλγίας και, όταν πρέπει να το κάνω, πάντα διαπιστώνω ότι δεν είναι τόσο καλό όσο φανταζόμουν όταν το έκανα…».
«Όλα είναι θέμα πολιτισμού»
Η Τζέιν πάλεψε 16 χρόνια με την αρρώστια, με αξιοπρέπεια και δίχως να κλαίγεται, ακόμη κι όταν μιλούσε για τον θάνατο της κόρης της. «Αυτός ο θρήνος είναι τόσο βαθύς, που δεν μοιράζεται έτσι απλά με λόγια. Βαθιά μέσα μας δεν θέλουμε να θεραπευτούμε, δεν θέλουμε να προχωρήσουμε. Δεν υπάρχει καθορισμένη ημερομηνία για το τέλος ενός πένθους. Εγώ προσπάθησα να εκφράσω κάτι ποιητικό μέσα από τα τραγούδια μου, για να τιμήσω τη ζωή και όχι τον θάνατό της». Τη θυμάμαι επί σκηνής το 2017, συνοδευόμενη από φιλαρμονική ορχήστρα, να ερμηνεύει τα τραγούδια της με την τόσο χαρακτηριστική αγγλική προφορά της στα γαλλικά και την εύθραυστη και συνάμα βαθιά φωνή της «χωρίς να το έχω επιδιώξει, βρέθηκα τελικά να ερμηνεύω τραγούδια στα γαλλικά σε όλο τον κόσμο. Πιστεύω στη δύναμη του λόγου, των λέξεων που ενώνουν και στον καλλιτέχνη που πρέπει να τις υπηρετήσει όταν οι απόψεις διχάζουν τους ανθρώπους».
Η Γαλλία την έκανε δικό της παιδί, έγινε σύμβολο της σύγχρονης κουλτούρας και του γαλλόφωνου πολιτισμού. Γιατί στο τέλος «όλα είναι θέμα πολιτισμού», όπως έλεγε η ίδια ένα όμορφο πρωινό κοιτάζοντας τον Παρθενώνα. Θυμάμαι χαρακτηριστικά τη στιγμή εκείνη, όταν βρεθήκαμε πριν από δεκατρία χρόνια με τη Νάνα Μούσχουρη και την Τζέιν στην ταράτσα του Γαλλικού Ινστιτούτου, θαυμάζοντας τον αττικό ουρανό, με αφορμή το φεστιβάλ γαλλικού κινηματογράφου. Η Τζέιν λάτρευε την Ελλάδα και ερχόταν συχνά με τον φιλέλληνα μάνατζέρ της Ολιβιέ Γκλιζμάν.
Το 2021, με την κόρη της Σαρλότ, στην προβολή της ταινίας Jane par Charlotte στις Κάννες. (Φωτογραφία: Richard Melloul)
Αυτά τα μικρά τίποτα
Η ζωή της έμοιαζε με μυθιστόρημα, αλλά η Μπίρκιν δεν θέλησε να τη ζήσει εγκλωβισμένη σε έναν συγκεκριμένο ρόλο καρικατούρας, προσαρμόστηκε σε όλες τις εποχές της έντονης ύπαρξής της, μην προδίδοντας ποτέ το πρωταρχικό κίνητρο που καθόρισε τη ζωή της: αγάπη ή τίποτα. Οι κόρες της, Σαρλότ Γκενσμπούρ και Λου Ντουαγιόν, συνεχίζουν τη φιλοσοφία της μητέρας τους μέσα από την τέχνη τους, τον κινηματογράφο και τη μουσική. Σε μια ραδιοφωνική μας συνέντευξη το 2017 μου είπε: «Ειλικρινά αμφιβάλλω εάν υπάρχει κάτι μετά (τη ζωή) και στην τελική δεν ξέρω ούτε καν εάν θα ήθελα να το γνωρίζω». Οι καλλιτέχνες φεύγουν όπως όλοι οι άνθρωποι, αλλά η φωνή τους μένει, ίσως εκεί να βρίσκεται μια σπιθαμή αθανασίας, εκεί που η πνοή τους αντιστέκεται θαρραλέα στον αδηφάγο σιωπηλό χρόνο, όπως το γλυκόπικρο τραγούδι του Γκενσμπούρ Ces petits riens (Αυτά τα μικρά τίποτα) που η Τζέιν ερμηνεύει τόσο χαρισματικά σαν νανούρισμα: «Καλύτερα να μη σκέφτεσαι τίποτα παρά να μη σκέφτεσαι καθόλου… Τίποτα δεν είναι κάτι, αλλά τίποτα είναι ήδη πολύ. Δεν θυμόμαστε τίποτα, αφού ξεχνάμε τα πάντα».
