Βρότσλαβ: Μια φοιτητική «προσφυγούπολη» στα νότια της Πολωνίας

«O καιρός είναι καλός/ Ωραία μυρωδιά, όπως σ’ ένα όνειρο/ Η σόδα είναι δελεαστική, αλλά το σπίτι μου με καλεί». Το Eldorado της 25χρονης γνωστής Πολωνής τραγουδίστριας Sanah διακόπτει τις διαφημίσεις ενός ραδιοφωνικού σταθμού. Στον δρόμο για το κέντρο της πόλης, το αυτοκίνητο προσπερνάει εμπορικά κέντρα, ανακαινισμένες όψεις κατασκευαστικών κουτιών από σκυρόδεμα που στεγάζουν διαμερίσματα και διεθνείς τεχνολογικές επιχειρήσεις, κυκλικούς κόμβους και το γήπεδο της Σλονσκ Βρότσλαβ, εκεί όπου η Εθνική έχασε με σκορ 2-1 από τους Τσέχους στο Euro του 2012. Κάποιοι εργάτες έχουν κλείσει ρεύματα κυκλοφορίας για να διαγραμμίσουν το οδόστρωμα, ενώ στην πλάτη τους κινείται αργά ένα τραμ με ουκρανικές και πολωνικές σημαίες στο παρμπρίζ.

«Όσα χρόνια κι αν περάσουν, δύσκολα θα διακρίνεις αλλαγές στις πόλεις που έχεις ζήσει. Τις αγαπάς τόσο, που η κρίση σου θολώνει», είχε στείλει μια πρώην συμφοιτήτρια από τη Ρουμανία, με την οποία είχαμε σπουδάσει για ένα εξάμηνο στο Βρότσλαβ, πριν από πέντε χρόνια. Επιστρέφοντας πίσω στην πόλη με σκοπούς που δεν έχουν να κάνουν με μια φοιτητική νοσταλγία, συνεχίζω να αναρωτιέμαι γιατί αυτό το μέρος δεν έχει αντίστοιχη φήμη με τη Βαρσοβία και την Κρακοβία, τις πόλεις δηλαδή που έρχονται πάντα πρώτες στο μυαλό όταν σκέφτεται κανείς την Πολωνία. Εκτός από τον αριθμό των κατοίκων (638.000), το Βρότσλαβ δεν υπολείπεται σε τίποτα.

Διεθνής κόμβος διερχομένων

Κάθε πρωί σβήνει το όνομα της πόλης που αναγράφεται με νέον γράμματα στο στέγαστρο του σταθμού. Η σάλα και οι πλατφόρμες του δεύτερου πιο πολυσύχναστου σιδηροδρομικού σταθμού της Πολωνίας κατακλύζονται από επιβάτες. Κάτοικοι που ζουν στα προάστια της πόλης, παιδιά που ήρθαν σχολική εκδρομή, ταξιδιώτες από τα χωριά της Κάτω Σιλεσίας και τη Γερμανία, φοιτητές αποβιβάζονται από τα τρένα και τρέχουν να προλάβουν το τραμ ή το λεωφορείο. Ο καιρός είναι καλός: ήλιος που εναλλάσσεται με συννεφιά. Μπορώ ήδη να φανταστώ πως από το μεσημέρι και μετά, οι νησίδες του ποταμού Όντερ που διασχίζει την πόλη θα γεμίσουν από τους φοιτητές και τις φοιτήτριες των πανεπιστημίων της πόλης.

Χτισμένη σε κοντινή απόσταση από τα γερμανικά και τα τσεχικά σύνορα, η πρωτεύουσα της Κάτω Σιλεσίας αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο οικονομικό κέντρο της Πολωνίας, καθώς η τοποθεσία ευνοεί το άνοιγμα επιχειρήσεων τεχνολογίας, έρευνας και καινοτομίας, κτηματομεσιτικών και logistics που συνεργάζονται με τα τοπικά πανεπιστήμια. Ο διεθνής χαρακτήρας του Βρότσλαβ οφείλεται στην ιστορία του και στα χέρια που άλλαξε ανά τους αιώνες. Βοημοί, Ούγγροι, Αυστριακοί, Πρώσοι και Γερμανοί έχουν αφήσει τα ίχνη τους. Το πιο ισχυρό εντοπίζεται στην αρχιτεκτονική κληρονομιά που άφησαν οι τελευταίοι. Η Χάλα Στουλέτσια (μια μπετόν αρμέ αίθουσα εκδηλώσεων που χτίστηκε στις αρχές του προηγούμενου αιώνα), η κεντρική αγορά, η γρανιτένια γέφυρα Γκρουνβάλτσκι (που συνδέει τις όχθες του ποταμού Όντερ) και ένα μοντερνιστικό κτίριο που χαλάει την ομοιομορφία των χρωματιστών κτιρίων γύρω από τη τη μεσαιωνική κεντρική πλατεία Ρίνεκ (Rynek), είναι ψηφίδες από το Μπρέσλαου, όπως ήταν γνωστή η πόλη επί γερμανικής κατοχής.

Όλα όμως περιστρέφονται γύρω από τον ποταμό, τα κανάλια του και την τάφρο γύρω από το κέντρο της πόλης. Βλέποντας τη θέα από τις γέφυρες ή την όχθη του  Όστρουφ Τούμσκι, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πως τα γαλήνια νερά του  Όντερ μπορούσαν να προκαλέσουν τη μεγαλύτερη καταστροφή του Βρότσλαβ μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1997, οι ισχυρές βροχοπτώσεις προκάλεσαν υπερχείλιση των υδάτων, ισοπεδώνοντας το 40% της έκτασης της πόλης. Η καταστροφή του Βρότσλαβ ένωσε όλους τους κατοίκους για την επιστροφή στην καθημερινότητα, εμπνέοντας στίχους για τραγούδια και δραματοποιημένες σειρές, όπως το High Water στο Netflix. Οι πλημμύρες ήταν συχνές και προπολεμικά, όπως μαρτυρούν και υποπλοκές στις αστυνομικές ιστορίες του συγγραφέα Μάρεκ Κραγιέφσκι.

Mια συνεχόμενη εξωστρέφεια

Περπατώντας για το κέντρο της πόλης, καταλαβαίνεις ποιοι είναι οι ντόπιοι και ποιοι οι επισκέπτες. Κρατάνε και οι δύο κινητά στα χέρια, μόνο που οι δεύτεροι στέκονται να φωτογραφίσουν κάποιους από τους εξακόσιους χάλκινους νάνους που έχουν τοποθετηθεί από το 2005 σε διάσπαρτα σημεία της πόλης. Στη δεκαετία του ’80, η τουριστική ατραξιόν αποτελούσε το αντι-κομμουνιστικό σύμβολο της Πορτοκαλί Εναλλακτικής, που ήταν ένα υπόγειο παρακλάδι του κινήματος της Αλληλεγγύης του Λεχ Βαλέσα, το οποίο γεννήθηκε στο Βρότσλαβ και βασιζόταν σε παράλογες και ακατανόητες φιγούρες, όπως οι νάνοι.

Ένα μπαρ μπλέτσνι (bar mleczny) που θυμάμαι πως υπάρχει σε έναν παράλληλο δρόμο μπαίνει πια στον φάκελο «αναμνήσεις». Για μια στιγμή φοβήθηκα πως έκλεισαν όλα, μέχρι που μια ουρά που σχημάτιζαν άνθρωποι όλων των ηλικιών σε κάποιον πεζόδρομο της παλιάς πόλης αποδεικνύει πως η κουλτούρα αυτών των μικρών εστιατορίων σελφ σέρβις με το φθηνό και σπιτικό φαγητό που ετοιμάζουν καθημερινά μαγείρισσες δεν έχει πεθάνει. Ίσα ίσα που το προτιμούν ακόμα και οι φοιτητές και οι φοιτήτριες που σπουδάζουν στο διπλανό κτίριο. Απέναντι έχει σχηματιστεί μια μικρότερη ουρά στο εργαστήριο πόντσκι (pączki), απ’ όπου έχουν βγει λαχταριστά ντόνατς, γεμιστά με μαρμελάδες.

Μια πετσέτα έχει τοποθετηθεί στα απόκρυφα σημεία ενός αγάλματος σε σιντριβάνι έξω από το κτίριο της πρυτανείας του Πανεπιστημίου του Βρότσλαβ. Είτε κάποιος παλαβός φοιτητής είτε κάποιος θεοσεβούμενος θα έχει σκαρφαλώσει για να την τοποθετήσει. Η πόλη παραμένει ζωντανή, θετικό στοιχείο. Σκέφτομαι πως μεγάλο ρόλο για τη μεταμόρφωση της πόλης έπαιξε ο θεσμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης το 2016, καθώς αποτέλεσε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για να αποκτήσει το Βρότσλαβ έναν εξωστρεφή χαρακτήρα που δεν αλλοιώνει το στοιχείο εντοπιότητας. Μερίδιο στην πίτα διεκδικούν και οι φοιτητές και οι φοιτήτριες που σπουδάζουν στα τριάντα ένα πανεπιστήμια της πόλης, Πολωνοί και Πολωνές, ξένοι και ξένες, οι οποίοι έχουν δώσει ζωή στις περιοχές γύρω από το campus στην πλατεία Γκρουνβάλντσκι, στη νησίδα Σουοντόβα (Słodowa) –όπου στον ελεύθερο χρόνο τους μαζεύονται, οργανώνουν μπάρμπεκιου και απολαμβάνουν ένα βιβλίο ή ένα ηλιοβασίλεμα μαζί με μπίρες, καθώς είναι το μόνο μέρος όπου επιτρέπεται δημόσια– και στην πρώην εβραϊκή συνοικία του Ναντόντρζε. «Δεν νομίζω πως θα άλλαζα το Βρότσλαβ με τη Βαρσοβία. Έχω ζήσει όλη μου τη ζωή εδώ και δεν νομίζω πως θα μπορούσα να βρω αυτή την ενέργεια πουθενά αλλού», λέει ο νεαρός Ντάβιντ, που δουλεύει σε ένα ανθοπωλείο που άνοιξε πρόσφατα στη συνοικία.

Το καταφύγιο των Ουκρανών

Βράδυ. Νυχτώνει μετά τις εννιά. Πέντε χρόνια πριν, στις αποσκευές της επιστροφής δεν κουβάλησα απωθημένα μαζί μου, εκτός από ένα: τη Neon Side Gallery. Μια κρυμμένη στοά στον αριθμό 46c της οδού Ρούσκα αποκαλύπτει το μεγάλο μυστικό της μόλις πέσει ο ήλιος. Το 2005, ο νεαρός Τόμας Κοσμάλσκι αγοράζει την πρώτη επιγραφή νέον ενός παλιού καταστήματος του Βρότσλαβ, από φόβο μήπως χαθεί για πάντα η εμπορική κληρονομιά της πόλης. Σήμερα, η συλλογή των επιγραφών προσφέρει μια φουτουριστική αύρα στα κτίρια, παρόμοια με το Blade Runner 2049, ενώ τις Παρασκευές και τα Σάββατα ο νεαρόκοσμος της πόλης απολαμβάνει τα ποτά του και χορεύει ακούγοντας στα ακουστικά του τέκνο.

Σε ένα τραπέζι πιο δίπλα, κάθονται η Μαρία και η Γιεβγκένια από την Ουκρανία. Παραγγέλνουμε μπίρες και απλώνουμε τους χάρτες των ζωών μας πάνω στο τραπέζι. Η Μαρία ζούσε στο Χάρκοβο, όπου δούλευε ως ηθοποιός. «Το Χάρκοβο είναι μικρή πόλη, αλλά εντελώς αυτόνομη. Προσφέρει πραγματικά ό,τι χρειάζεσαι. Αν και μικρή, χωρίς την καθοδήγηση ενός ντόπιου δεν θα ξέρεις πού να πας. Αυτή την αύρα βρίσκω και στο Βρότσλαβ, αν και δεν σκοπεύω να μείνω για πάντα».

Από τις αρχές της ρωσικής εισβολής μέχρι σήμερα, περίπου 1,3 εκατομμύρια Ουκρανοί πρόσφυγες έφτασαν και παραμένουν στην Πολωνία. Ρεπορτάζ των New York Times αναφέρει πως 250.000 ζουν στην πόλη του Βρότσλαβ, που έχει κινητοποιηθεί με δίγλωσσες επιγραφές σε δημόσιους χώρους, σταντ υποδοχής στη σάλα του σταθμού και ομάδες εθελοντών που τους βοηθούν να βρουν δουλειά, να εγκατασταθούν ή να μεταναστεύσουν σε άλλες χώρες του κόσμου. Η Μαρία ελπίζει να καταφέρει να γυρίσει πίσω, ενώ η Γιεβγκένια ακόμα δεν ξέρει πώς να κινηθεί. Ασχολείται με τις ψηφιακές τέχνες, λατρεύει την oρειβασία, αλλά νιώθει μια σιγουριά στο Βρότσλαβ λόγω μιας ασυνήθιστης απουσίας: «Αν παρατηρήσεις, το Βρότσλαβ δεν έχει ένα άρωμα που να το χαρακτηρίζει, όπως έχουν οι άλλες πόλεις. Ή τουλάχιστον εγώ δεν το έχω αντιληφθεί. Μάλλον είναι το άθροισμα όσων έχουν ζήσει εδώ. Γιατί παρατηρώ πως για πολύ λίγους ανθρώπους μπορείς να πεις πως οι οικογένειές τους έχουν ρίζες αιώνων στο Βρότσλαβ. Όλοι περαστικοί είναι από εδώ». Ουκρανοί, Γερμανοί, Τσέχοι, Σιλεσιανοί, Ισλανδοί, Ισπανοί, Πορτογάλοι, Αιγύπτιοι, Ινδοί, Αμερικανοί, Γάλλοι, Έλληνες…

Έλληνες παντού!

167 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Βρότσλαβ, τα νερά του Λουσατιανού Νάισε χωρίζουν το Ζγκορζέλετς από το γερμανικό Γκέρλιτς. «Ξέρετε ότι βρίσκεστε στην πόλη που φιλοξένησε δύο φορές  Έλληνες;» ρωτάει ρητορικά ο Νίκος Ρουσκέτος. Μας πηγαίνει σε ένα πάρκο της πολωνικής πόλης που κάποτε στέγαζε μια βιομηχανία.

Στη μέση του στέκει ένας μικρός οβελίσκος γραμμένος στα πολωνικά και τα ελληνικά. Το 1916, στην κορύφωση του Εθνικού Διχασμού, χιλιάδες στρατιώτες του Δ΄ Σώματος Στρατού στάλθηκαν ως αιχμάλωτοι από τη Δράμα στην –τότε ενωμένη, λόγω γερμανικής κατοχής– πόλη του Γκέρλιτς, μετά την αμαχητί παράδοση του οχυρού Ρούπελ στις γερμανοβουλγαρικές δυνάμεις. Διακόσιοι πενήντα παρέμειναν εκεί και έκαναν οικογένειες, ενώ οι υπόλοιποι εξεγέρθηκαν, βασανίστηκαν και γύρισαν στην Ελλάδα με τη «στάμπα» των βασιλικών, όπου φυλακίστηκαν από τους βενιζελικούς. Αργότερα, στο τέλος του Εμφυλίου Πολέμου (1949), μία δεκαετία πριν από το κύμα των Γκασταρμπάιτερ, δεκατέσσερις χιλιάδες  Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες κατέφυγαν στην ίδια πόλη, η οποία πια είχε διχοτομηθεί. Για χρόνια, οι  Έλληνες του Γκέρλιτς αγνοούσαν την ύπαρξη των Ελλήνων του Ζγκορζέλετς, εξαιτίας των συνόρων. Σήμερα έχουν απομείνει περίπου πενήντα μεικτές οικογένειες στην πολωνική πλευρά.

Ο Νίκος Ρουσκέτος είναι ο πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας Δέλτα στο Ζγκορζέλετς. «Τρέχει» το ελληνικό εστιατόριο Νάουσα, ενώ ταυτόχρονα συμμετέχει με το μουσικό συγκρότημα Ορφέας σε θεματικές βραδιές για την Ελλάδα και διοργανώνει ένα τοπικό φεστιβάλ ελληνικής μουσικής. Παιδί προσφύγων, έχει περάσει όλη του τη ζωή στο Ζγκορζέλετς. Ομοίως και ο Σπύρος Εμμανουηλίδης, πίσω από τον πάγκο της ταβέρνας. Και οι δυο τους κρατούν ζωντανό ένα κομμάτι ελληνισμού με τον τρόπο τους, αναγνωρίζοντας τη συμβολή της Πολωνίας σε αυτό. «Η Πολωνία βοήθησε πολύ τους  Έλληνες· με δουλειές, ευκαιρίες, οικονομικά. Πάντα θα το λέμε αυτό. Άλλωστε, τόσα χρόνια οι Πολωνοί μάς ξέρουν καλά. Έρχονται στις γιορτές μας, συμμετέχουν στις επετείους μας. Είμαστε κομμάτι της πόλης· και του Ζγκορζέλετς, αλλά και του Γκέρλιτς».

Η ελληνική κοινότητα του Ζγκορζέλετς μπορεί να υστερεί αριθμητικά σε σχέση με τις αντίστοιχες των μεγάλων πόλεων στην Πολωνία, αλλά έχει αφήσει ψήγματα της ιστορίας των Ελλήνων που έζησαν εκεί, με πλακέτες μνήμης, επιτύμβια, αλλά και μετονομασία οδών, όπως η παραποτάμια προμενάδα, που πήρε τιμητικά το όνομα Ελληνικό Βουλεβάρτο, καθώς εκεί συνήθιζαν να συναντιούνται οι  Έλληνες μετά τη δουλειά τους στα εργοστάσια της πόλης.

Γιατί να πάει κανείς στο Βρότσλαβ;

Επιστρέφοντας το βράδυ στην πόλη, η κρίση μου δεν έχει θολώσει. Θα επιστράτευα τα ίδια επιχειρήματα που θα χρησιμοποιούσα πριν από πέντε χρόνια. Έχει μια γήινη ομορφιά που δεν τη συναντάς στους ουρανοξύστες της Βαρσοβίας ή στα υπερτουριστικά κάστρα της Κρακοβίας. Εμφανής για τους βιαστικούς, Ελντοράντο για εκείνους που επιμένουν στην εξερεύνηση λίγο παραπάνω. Οι ρυθμοί της είναι πιο ήρεμοι, κυλούν αργά, όπως τα ρεύματα του ποταμού. Η ζωντάνια είναι χάρισμα των ανθρώπων της. Δεν έχει σημασία αν είναι περαστικοί ή ντόπιοι. Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που φτιάχνουν τις πόλεις και πραγματικά το Βρότσλαβ αποτελείται από ωραία πάστα ανθρώπων. Τα νέον στον σταθμό ανάβουν.