Κοιτώντας τον παγκόσμιο χάρτη είναι απίθανο να διακρίνεις το νησί Νίουε. Μια μικροσκοπική κουκκίδα στον Νότιο Ειρηνικό Ωκεανό, περίπου δυόμισι χιλιάδες χιλιόμετρα από τη Νέα Ζηλανδία, ανάμεσα στα Φίτζι, στη Σαμόα και την Τόνγκα. Η έκτασή του ξεπερνά κατά τι τα 261 τ.χλμ. και, σύμφωνα με την απογραφή του 2016, αριθμεί 1.600 κατοίκους. Στην πολυνησιακή παράδοση αναφέρεται συχνά και ως «ο βράχος του ωκεανού» και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα κοραλλιογενή νησιά (ατόλες) στον κόσμο. Αν αναζητήσετε φωτογραφίες του, θα σας θυμίσουν καρτ ποστάλ: τροπικά δέντρα, γαλαζοπράσινα νερά, ψάρια που δεν έχετε ξαναδεί ποτέ και ζωηρόχρωμα κοράλλια.
Από τις αρχές του Ιουλίου, το Νίουε είναι και η προσωρινή βάση μιας φιλόδοξης αποστολής του National Geographic Society: του Pristine Seas. Έχοντας ξεκινήσει ήδη από το 2008, το Pristine Seas βοηθά στην προστασία περιοχών ζωτικής σημασίας του ωκεανού, χρησιμοποιώντας έναν μοναδικό συνδυασμό επιστημονικής έρευνας, συνεργασίας με την τοπική κοινότητα και δραστηριοποίησης σε επίπεδο πολιτικής και στρατηγικής επικοινωνίας. Μέχρι τώρα έχει φέρει εις πέρας 39 εξορμήσεις-αποστολές σε ολόκληρο τον κόσμο και έχει συμβάλει στη δημιουργία 26 θαλάσσιων προστατευόμενων περιοχών, που εκτείνονται σε περισσότερα από 6,5 εκατ. τ.χλμ. ωκεανού.
Τον περασμένο Μάιο, η ομάδα του Pristine Seas αποφάσισε να λανσάρει το Global Expedition, μια τολμηρή πενταετή αποστολή για την εξερεύνηση του απομακρυσμένου τροπικού Ειρηνικού Ωκεανού και την υποστήριξη των τοπικών προσπαθειών για την προστασία του. Ο επιστημονικός διευθυντής του Pristine Seas, Άλαν Φρίντλαντερ, μου το περιγράφει ως ένα «επικό ταξίδι». Ξεπερνώντας τη δεκατετράωρη διαφορά ώρας που μας χωρίζει, «συναντώ» τον δρα Φρίντλαντερ διαδικτυακά. Στο Νίουε είναι έξι το απόγευμα και οι εργασίες της ομάδας έχουν αρχίσει σιγά σιγά να σταματούν για την ημέρα. Πίσω του φαίνονται οι καμπυλόγραμμοι τοίχοι του πλοίου της αποστολής, που έχει εύστοχα ονομαστεί «Argo» (Αργώ).
Όπως με πληροφορεί, δεν είναι πάντα εγγυημένο ότι μια αποστολή θα έχει το ίδιο πλοίο σε όλους τους σταθμούς της. «Στο παρελθόν είχαμε πάντα ευκαιριακά σκάφη και πηγαίναμε σε διαφορετικά μέρη του κόσμου για να συνεργαστούμε με τους ντόπιους εταίρους μας». Αυτή τη φορά όμως είναι διαφορετικά. Το «Argo» μπορεί να έχει μήκος 40 μ. –χαρακτηριστικό που δεν το καθιστά ιδιαίτερα εντυπωσιακό με όρους ερευνητικών σκαφών, όπως με ενημερώνει αργότερα ο διευθυντής των αποστολών, Ράιαν Τζένκινσον–, αλλά στελεχώνεται πάντα από το ίδιο πλήρωμα και έχει τροποποιηθεί ώστε να διαθέτει όλα τα εργαλεία και τον απαραίτητο επιστημονικό εξοπλισμό για τις ανάγκες της αποστολής. Ανάμεσα σε αυτά είναι και το «DeepSee», ένα βαθυσκάφος με χωρητικότητα τριών ατόμων, που έχει τη δυνατότητα να εξερευνά τον ωκεανό σε μεγάλο βάθος, καθώς και κάμερες που μπορούν να φτάσουν έως και 6.000 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Συγκριτικά, το ναυάγιο του «Τιτανικού» βρίσκεται σε βάθος περίπου 3.810 μ.
«Σε αυτό το ταξίδι κοιτάμε τα πάντα, από περιβαλλοντικό DNA μέχρι μεγάπτερες φάλαινες», συνεχίζει ο δρ Φρίντλαντερ. Τις τελευταίες τις συναντούν πολύ συχνά αυτό το διάστημα, καθώς μέχρι τον Σεπτέμβριο τα νερά του Νίουε είναι η κατάλληλη περιοχή για να γεννήσουν και να αναπαραχθούν. Μάλιστα, οι υποβρύχιοι κινηματογραφιστές της ομάδας ακολούθησαν μερικές από αυτές για αρκετές ώρες και κατάφεραν να καταγράψουν ταξίδια των μαμάδων με τα μωρά τους, καθώς και το μαγευτικό τραγούδι τους, το οποίο περιγράφουν ως το «σάουντρακ του ωκεανού στο Νίουε».
Ο δρ Άλαν Φρίντλαντερ είναι επιστημονικός ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Χαβάης με ειδίκευση στα ψάρια και στις θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές, αλλά εργάζεται ως επικεφαλής των επιστημονικών εργασιών στο Pristine Seas άμα τη συλλήψει του, από τότε που αποτελούνταν από μια ολιγομελή ομάδα. «Ουσιαστικά, η δουλειά μου είναι σαν αυτή του μαέστρου σε μια ορχήστρα», μου λέει. «Συντονίζω όλες τις διαφορετικές επιστημονικές δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα στην αποστολή, σε συνεργασία με τον Ράιαν. Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε είναι να κατανοήσουμε συνολικά μέρη που δεν είναι πολύ γνωστά», όπως ο απομακρυσμένος Ειρηνικός Ωκεανός.
«Βουτήξτε, ξεβγάλτε, επαναλάβετε»
Πώς μπορεί να περνάνε τη μέρα τους τα μέλη μιας τέτοιας αποστολής; O δρ Φρίντλαντερ μου απαντά γελώντας: «Είναι απλώς “βουτήξτε, ξεβγάλτε, επαναλάβετε” ξανά και ξανά. Είμαστε συνεχώς στο πλοίο και αυτόν τον καιρό βρισκόμασταν σε έναν απόμερο κοραλλιογενή ύφαλο που λέγεται Μπέβεριτζ, σε απόσταση περίπου 16 ωρών από το Νίουε. Ξυπνάμε πριν από την ανατολή, προσπαθούμε να φάμε κάποιου είδους πρωινό. Διαφορετικές ομάδες χρησιμοποιούν διαφορετικές κάμερες και έτσι φεύγουν από το πλοίο γύρω στις επτά το πρωί. Έπειτα, η ομάδα καταδύσεων, της οποίας είμαι επικεφαλής, φεύγει γύρω στις οκτώ. Συνήθως κάνουμε δύο καταδύσεις το πρωί και μία ή δύο το απόγευμα. Άλλες φορές μπορεί να είμαστε έξω στο πεδίο όλη τη μέρα και απλώς να βουτάμε. Αυτό εξαρτάται από την απόσταση ανάμεσα στα σημεία όπου πρέπει να βρισκόμαστε. Επίσης έχουμε και τις επιχειρήσεις του υποβρυχίου που λαμβάνουν χώρα συνήθως στις εννέα το πρωί και μετά στις δύο το απόγευμα». Λίγο πριν από το ηλιοβασίλεμα, το πλήρωμα επιστρέφει στο “Argo” και κάνει μια σύσκεψη σχετικά με το πρόγραμμα της επόμενης ημέρας, τρώει βραδινό και ξεκινά τη διαδικασία καταγραφής και οργάνωσης όλων των δεδομένων που συγκέντρωσε. «Αν είμαστε τυχεροί, θα ξαπλώσουμε πριν από τα μεσάνυχτα και την επόμενη μέρα θα ξυπνήσουμε για να κάνουμε όλα αυτά από την αρχή».
Όλα αυτά δεν θα μπορούσαν να συμβούν χωρίς τη βοήθεια του Ράιαν Τζένκινσον, του διευθυντή αποστολών. Με υπόβαθρο στη βιολογία και διδακτορικό στην οικολογία, ο δρ Τζένκινσον ξεκίνησε στο Pristine Seas ως συνεργαζόμενος επιστήμονας. Είναι υπεύθυνος για όλες τις υλικοτεχνικές και πρακτικές πλευρές του εγχειρήματος. Όταν μιλάμε για μια πενταετή αποστολή τέτοιας κλίμακας, η δουλειά του δεν φαντάζει εφιάλτης; «Είναι εφιάλτης. Αν δεν το έχεις συνηθίσει, είναι κάτι παραπάνω από εφιάλτης! Αλλά είναι και ένα τεράστιο μάθημα, διότι έχει τόσα διαφορετικά στάδια και επίπεδα. Υπάρχει το πολύ πρώιμο στάδιο, όπου αποφασίζουμε πού θα πάμε και πού μπορούμε να βοηθήσουμε περισσότερο συνεργαζόμενοι με την τοπική κοινότητα, πού θα έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο η δουλειά μας, το οποίο είναι ένα κεφάλαιο από μόνο του. Και μετά, όταν αποφασίσουμε πού θα πάμε, έχουμε τόσα άλλα ερωτήματα, όπως “πώς θα είναι ο καιρός;”, “είναι η κατάλληλη εποχή να βρισκόμαστε εκεί;”, “θα πέσουμε πάνω σε τυφώνα;”» απαριθμεί γρήγορα.
Μας διακόπτει ο ήχος του υποβρυχίου που ρυμουλκείται πάνω στο πλοίο. Κάθε μέρα σε μια τέτοια αποστολή απαιτεί πολλή και επιμελή οργάνωση. Περιγράφοντας τις αρμοδιότητές του, εκτείνονται από το να ξέρει πού βρίσκεται κάθε ομάδα κάθε στιγμή της ημέρας μέχρι το να εκτελεί χρέη ιατρικού συμβούλου στο πλοίο. Για κάποιον που η δουλειά του είναι ουσιαστικά να ανησυχεί, δεν φαίνεται ότι αυτό επηρεάζει τη διάθεσή του και την εμπειρία του πάνω στο σκάφος. ➔
Όταν τον ρωτάω αν, παρά τις πρακτικές ανησυχίες, η δουλειά του παραμένει συναρπαστική ή ακόμα και διασκεδαστική, μου δίνει ένα συγκεκριμένο παράδειγμα: «Πριν ξεκινήσουμε αυτή τη συνέντευξη, κυριολεκτικά τριάντα δευτερόλεπτα πριν συνδεθούμε στην κλήση, κάποιος από το πλήρωμα φώναξε ότι τέσσερις μεγάπτερες φάλαινες βρίσκονταν δίπλα στο πλοίο. Συμβαίνει πολύ συχνά. Υπάρχουν μέρες που, όσο βρίσκομαι στο πλοίο και οργανώνω τα επιμέρους σκάφη ή φροντίζω ώστε να δουλεύουν όλοι, κάποιος θα επιστρέψει από μια κατάδυση και θα πει: “Πω πω, αυτή ήταν η καλύτερη κατάδυση που έχω κάνει στη ζωή μου!”. Και σκέφτεσαι: “Τέλεια, χαίρομαι πολύ για σένα”. Αλλά στο τέλος της ημέρας, ο ρόλος μου είναι διαφορετικός. Ενθουσιάζομαι το ίδιο βλέποντας την ομάδα μας να ενθουσιάζεται με κάτι ή βλέποντας τα πλάνα που φτάνουν από τις κάμερές μας και τα επικοινωνούμε στον κόσμο. Όλοι έχουμε στο μυαλό μας τον τελικό στόχο, και οι διαφορετικοί μας ρόλοι σε κάνουν να νιώθεις καλά με αυτό που κάνεις, ακόμη κι αν κάποιες φορές χάνεις πράγματα».
Θαλασσοπούλια και κοράλλια
H εικοσαμελής κυβέρνηση του Νίουε, σε συνεργασία με το Pristine Seas, έχει ανακηρύξει ως Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή (ΘΠΠ) το 40% των χωρικών υδάτων του νησιού. Εκτείνεται σε 127.000 τ.χλμ., με τον κοραλλιογενή ύφαλο Μπέβεριτζ να είναι η πιο υψηλά προστατευόμενη ζώνη λόγω της βιοποικιλότητάς του. Σε προηγούμενη επίσκεψή της, το 2016, η ομάδα του Pristine Seas σε συνεργασία με τη νιουεανή κυβέρνηση και ντόπιους επιστήμονες διεξήγαγε μια εκτενή μελέτη στο Μπέβεριτζ, που αποκάλυψε τον πλούτο του εκεί οικοσυστήματος.
Ως προστατευόμενη περιοχή ορίζεται «μια σαφώς ορισμένη έκταση, που υπόκειται σε διαχείριση με νομικά ή άλλα αποτελεσματικά μέσα, με στόχο τη μακροπρόθεσμη διατήρηση της φύσης και των συναφών της οικοσυστημικών υπηρεσιών και πολιτιστικών αξιών». Ο δρ Φρίντλαντερ εξηγεί: «Οι ΘΠΠ εξυπηρετούν πολλούς σκοπούς. Επιτρέπουν στο οικοσύστημα να διαχειρίζεται αποτελεσματικά τον εαυτό του – και η φύση κάνει πολύ καλύτερη δουλειά απ’ ό,τι εμείς. Ένα από τα οφέλη των ΘΠΠ είναι ότι εντός των ορίων τους μπορούν να κυκλοφορούν και να αναπτύσσονται διάφορα ψάρια και άλλα θαλάσσια ζώα. Έτσι, όσο μεγαλώνουν, τόσο περισσότερους γόνους μπορούν να κάνουν, και με έναν μη γραμμικό τρόπο. Για παράδειγμα, ένα ψάρι που έχει το διπλάσιο μέγεθος από ένα άλλο δεν παράγει δύο φορές περισσότερα αυγά, αλλά δέκα φορές περισσότερα». Αυτά τα ψάρια, που ονομάζονται γεννήτορες, συμβάλλουν σημαντικά στη διατήρηση της βιοποικιλότητας μιας περιοχής. Ο παραδοσιακός πολιτισμός των Πολυνησίων αναγνωρίζει τη σημασία τους, παρότι οι γεννήτορες και οι θηρευτές είναι τα πρώτα ζώα που αφαιρεί ο άνθρωπος από το οικοσύστημα». Κατά τη διάρκεια της αποστολής τους στο Νίουε, οι επιστήμονες κατάφεραν να δουν για πρώτη φορά από κοντά καρχαρία των Γκαλαπάγκος στα νερά του Μπέβεριτζ.
Όμως, η υπόθεση δεν σταματά εκεί. «Υπάρχει αυτό που ονομάζουμε spillover effect. Έτσι, ωφελείται και η περιοχή εκτός των ορίων της ΘΠΠ. Οι γόνοι των ψαριών βγαίνουν και εκτός των προστατευόμενων περιοχών, όπως και τα μεγάλα ψάρια κατευθύνονται σε περιοχές όπου μπορούν να πιαστούν από τους ψαράδες. Επομένως, τέτοιου είδους ψάρια όχι μόνο ενισχύουν τη βιοποικιλότητα των προστατευόμενων περιοχών, αλλά δυναμώνουν και την αλιεία. Αν δεν ψαρεύεις σε ορισμένες περιοχές, στην πραγματικότητα θα έχεις περισσότερα ψάρια», εξηγεί ο δρ Φρίντλαντερ.
Στη συζήτηση για τις Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές, λέξεις-κλειδιά είναι η βιοποικιλότητα, η επισιτιστική ασφάλεια, η κλιματική ρύθμιση, η προστασία της ακτογραμμής κ.ά. Στην πραγματικότητα, όμως, η δημιουργία τους μας αφορά ακόμη περισσότερο απ’ ό,τι νομίζουμε. «Για παράδειγμα, μεγάλα μέρη της Ελλάδας καίγονται από τις καταστροφικές πυρκαγιές. Αυτό που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι η στεριά και η θάλασσα είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Προφανώς όλα τα νησιά, οι δασικές πυρκαγιές ή η κακοδιαχείριση της γης στη στεριά επηρεάζουν το τι συμβαίνει στη θάλασσα. Βλέπουμε ότι στα πιο απομακρυσμένα νησιά έχουμε περισσότερα θαλασσοπούλια, τα οποία φεύγουν μακριά από την ακτή για να αναζητήσουν τροφή, συχνά εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά. Όταν γυρίζουν πίσω στα νησιά και αφοδεύουν, οι εκκρίσεις τους εισρέουν στη θάλασσα, και μάλιστα αυξάνουν την παραγωγικότητά της. Τα πάντα συνδέονται. Συνήθως δεν σκεφτόμαστε ότι τα θαλασσοπούλια και ο τόνος μπορούν να επηρεάσουν την υγεία του κοραλλιογενούς υφάλου ή της ίδιας της γης», συνεχίζει ο δρ Φρίντλαντερ.
Κάθε ΘΠΠ δεν είναι ίδια με τις υπόλοιπες· καθεμία εξυπηρετεί διαφορετικούς σκοπούς: βιώσιμη ή εποχική αλιεία, προστασία της χλωρίδας και της πανίδας, ακόμη και την ανάπτυξη του οικοτουρισμού. Πώς όμως επιλέγονται οι περιοχές που κηρύσσονται προστατευόμενες; Ο δρ Φρίντλαντερ εξηγεί πώς η συγκρότηση παγκόσμιων μοντέλων που παρακολουθούν μεταξύ άλλων την επισιτιστική ασφάλεια, τη βιοποικιλότητα και τον άνθρακα επιτρέπει στους επιστήμονες να διερευνήσουν ποια μέρη μπορούν να επωφεληθούν περισσότερο από τη δημιουργία ΘΠΠ. Σε αυτή την περίπτωση, τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν τον δρόμο. Αλλά δεν είναι πάντα εκείνα ο αποκλειστικός σύμβουλος. ➔
«Η θάλασσα είναι μέσα μας»
«Ένα πράγμα που ποτέ δεν θέλεις να κάνεις είναι να γνωρίσεις κάποιον που είναι πολύ ενθουσιασμένος να συνεργαστεί μαζί μας και τελικά, όταν εμφανιστούμε εμείς, να γίνει αντιληπτό ότι κανένας άλλος δεν ήταν ενθουσιασμένος γι’ αυτό», λέει ο δρ Ράιαν Τζένκινσον, για να εξηγήσει την περίπλοκη διαδικασία που ακολουθείται για τον καθορισμό των σταθμών της αποστολής και άρα για τη σύναψη συνεργασιών μεταξύ του Pristine Seas και των τοπικών κοινοτήτων. Οι επαφές ξεκινούν συνήθως σε κυβερνητικό επίπεδο και απαιτούν αρκετή προεργασία. Μάλιστα, τα μέλη της αποστολής πηγαίνουν στους πιθανούς σταθμούς μήνες πριν, ακόμη και μισό χρόνο πριν από την κανονική αποστολή. «Τότε αρχίζουμε να κάνουμε πολιτικές διασυνδέσεις, αλλά και να γνωρίζουμε ανθρώπους στο πεδίο: ποιοι επιστήμονες θα ήθελαν να συνεργαστούν μαζί μας, ποιοι θα ήταν πιο αποτελεσματικοί στο να δουλεύουν με τις κοινότητες των ντόπιων, ποιος θα ήθελε να δουλέψει στο κομμάτι της επικοινωνίας, ποιος θα ήθελε να στέκεται μπροστά στην κάμερα; Και από την πρακτική πλευρά, ποιος θα μας βοηθήσει να εφοδιαζόμαστε με καύσιμα και τρόφιμα όσο βρισκόμαστε στο λιμάνι ή ποιος θα μας βοηθήσει να περάσουμε το τελωνείο;»
To Pristine Seas έχει ως βασικότερο οδηγό όλων τους ίδιους τους ανθρώπους που κατοικούν σε αυτά τα απομακρυσμένα μέρη του Ειρηνικού. Όπως σε κάθε συνεργασία, είναι σημαντικό να «κουμπώνουν» οι στόχοι όλων. Πολλές φορές, κυβερνήσεις διαφόρων νησιωτικών κρατών πλησιάζουν την ομάδα του Pristine Seas και ζητούν να συνεργαστούν: «Συχνά μας ρωτάνε: “Μπορείτε να έρθετε να χαρτογραφήσετε τον βυθό στην περιοχή μας;”. Και εμείς δεν έχουμε τον απαραίτητο εξοπλισμό στο πλοίο μας για να κάνουμε κάτι τέτοιο. Οπότε, τους ενημερώνουμε ότι δεν είμαστε η σωστή ομάδα γι’ αυτό, αλλά μπορούμε να κάνουμε κάτι άλλο. Έπειτα, το αν θέλουν ή όχι τη δημιουργία μιας ΘΠΠ ή απλώς την απόκτηση περισσότερης γνώσης σχετικά με τις περιοχές βαθέων υδάτων γύρω από τα νησιά τους (επειδή δεν γνωρίζουν τι υπάρχει εκεί κάτω), εναπόκειται τελείως πάνω τους. Εκείνοι υπαγορεύουν την κατεύθυνση που ακολουθούμε, τον τύπο δεδομένων που συλλέγουμε και την επιστήμη που κάνουμε», διαβεβαιώνει ο δρ Τζένκινσον.
Σε αυτή την αποστολή, την ομάδα του National Geographic συνοδεύουν και κάποιοι Νιουεανοί επιστήμονες. «Ο ύφαλος Μπέβεριτζ είναι ένα πολύ δύσκολα προσβάσιμο μέρος. Ήταν πραγματικά συναρπαστικό για τους Νιουεανούς συναδέλφους μας να βλέπουν τι υπάρχει στη θάλασσά τους και να φέρνουν τη γνώση αυτή πίσω στους συμπατριώτες τους. Συμμετείχαν σε δύο καταδύσεις με το υποβρύχιο γύρω από το ίδιο το Νίουε και, επειδή τα βαθέα ύδατα είναι σε μεγάλο μέρος ανεξερεύνητα, η εμπειρία ήταν απίστευτη τόσο για εκείνους όσο και για μας», επισημαίνει ο δρ. Φρίντλαντερ. Αναφέρει ένα αντίστοιχο περιστατικό με συναδέλφους του από το νησιωτικό κράτος του Κιριμπάτι, που ήταν προηγούμενος σταθμός της αποστολής. Είχαν ενθουσιαστεί διότι είχαν φτάσει σε ένα μέρος το οποίο δεν υπάρχει στον χάρτη. «Είναι μια αμφίπλευρη ανταλλαγή πληροφοριών: εμείς φέρνουμε μερικά από τα επιστημονικά εργαλεία και τις τεχνικές μας και εκείνοι φέρνουν την ντόπια γνώση του ωκεανού, η οποία είναι σχεδόν εγκυκλοπαιδική, καθώς παραδοσιακά οι Πολυνήσιοι καταλάβαιναν τους φυσικούς ρυθμούς και τις διαδικασίες», εξηγεί.
Πράγματι, οι Πολυνήσιοι έχουν εδώ και χιλιάδες χρόνια ιδιαίτερη σχέση με τον ωκεανό. Στο διάσημο δοκίμιό του Our Sea of Islands (1993) ο Τονγκανός ανθρωπολόγος Επέλι Χάου Όφα υποστήριζε ότι οι Πολυνήσιοι είναι οι πλέον καταλληλότεροι άνθρωποι στον κόσμο για να είναι οι «φύλακες του ωκεανού»: «Η θάλασσα είναι το μονοπάτι ανάμεσά μας και ανάμεσα σε εμάς και τους άλλους, η θάλασσα είναι το ατελείωτο έπος μας, η θάλασσα είναι η πιο ισχυρή μεταφορά μας, η θάλασσα είναι μέσα μας». Πέραν της αστείρευτης γνώσης για τη θάλασσα, τη ναυσιπλοΐα, την αλιεία κ.ά., το κοινωνικό και πολιτιστικό σύστημά τους περιστρέφεται γύρω από τον ωκεανό και τον βαθύ σεβασμό για εκείνον.
Ενδεικτικά, οι αλιείς χελωνών στο νησί Κόμα των Φίτζι πιστεύουν ότι πηγαίνουν για ψάρεμα μαζί με τα πνεύματα των προγόνων τους, τα οποία θα τους τιμωρήσουν αν προσβληθούν – αν οι απόγονοί τους δηλαδή δεν σεβαστούν τη θάλασσα ή δεν ακολουθήσουν τις αποδεκτές πρακτικές. Στην πολυνησιακή κουλτούρα, αν κάποιος πιαστεί να ψαρεύει παράνομα σε μια περιοχή όπου δεν επιτρέπεται το ψάρεμα, θα ζητήσει συγχώρεση από τον αρχηγό του χωριού ή της περιοχής, παρουσιάζοντας ως προσφορά το yaqona, δηλαδή λίγο από το φυτό κάβα, ή τα tabua, δηλαδή τα δόντια φαλαινών.
Στην περίπτωση του Νίουε, όλες οι ταξιδιωτικές ιστοσελίδες, επίσημες και μη, προειδοποιούν για την περίοδο Kaloama, κατά την οποία τα ομώνυμα ψάρια (που ανήκουν στην οικογένεια των Μυλλιδών, στην ίδια δηλαδή με τα μπαρμπούνια) φτάνουν στις ακτές του νησιού. Η περίοδος αυτή μπορεί να κρατήσει από μία εβδομάδα έως τρεις μήνες, χωρίς να έχει συγκεκριμένη εποχή στην οποία ξεκινάει. Καθ’ όλη τη διάρκειά της απαγορεύεται η είσοδος σε τουλάχιστον εννέα παραλίες και σπήλαια. Κατά το τοπικό έθιμο, οι ντόπιοι ψαρεύουν ατομικά μερικά kaloama και τα δίνουν στις οικογένειές τους, προκειμένου να εξασφαλίσουν αφθονία. ➔
Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η παραδοσιακή διαχείριση του ωκεανού και των πόρων του από τους Πολυνήσιους έχει βοηθήσει στην προστασία του. Ωστόσο, η κλιματική αλλαγή, η άνοδος της θερμοκρασίας και η οξίνιση του ωκεανού, μεταξύ άλλων, έχουν δυσκολέψει κατά πολύ το έργο των ντόπιων. Ακόμη κι έτσι, όμως, συνεχίζουν να κάνουν ό,τι μπορούν για να προστατεύσουν τον ωκεανό τους. Μάλιστα, κατά την περίοδο της πανδημίας, που επέφερε γερό πλήγμα στις κοινότητες των απομακρυσμένων αυτών νησιών, τα υπάρχοντα έθιμα σχετικά με το μοίρασμα του φαγητού καθώς και η γνώση σχετικά με την παραγωγή φαγητού επέτρεψε στους Πολυνήσιους να βασιστούν στα άφθονα θαλασσινά και να εξασφαλίσουν ότι θα είχαν πάντα φαγητό, ακόμη κι όταν το νησί είχε απομονωθεί εντελώς.
Προστατεύοντας το αθέατο
Ο Ειρηνικός Ωκεανός έχει τρομακτικές διαστάσεις. Καλύπτει περίπου τη μισή από τη συνολική έκταση της θάλασσας στη Γη, καθώς και το ένα τρίτο της συνολικής επιφάνειας του πλανήτη. Στην πραγματικότητα, γνωρίζουμε ελάχιστα γι’ αυτόν. Όταν ρωτάω τον δρα Φρίντλαντερ ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση για την προστασία του Ειρηνικού, μου απαντά ότι είναι η ευαισθητοποίηση του κόσμου. «Η μεγαλύτερη πρόκληση παγκοσμίως είναι να αναγνωρίσει ο κόσμος τη σημασία των υγιών ωκεανών – όχι μόνο οι άνθρωποι που ζουν σε ακτές, αλλά όλοι. Ο ωκεανός παρέχει το μισό οξυγόνο που αναπνέουμε, είναι μια σημαντική πηγή πρωτεΐνης για ένα μεγάλο μέρος του κόσμου, κυρίως των κατοίκων των αναπτυσσόμενων χωρών, προστατεύει τις ακτογραμμές από τις καταιγίδες. Ουσιαστικά, ρυθμίζει το κλίμα μας. Για πολλούς ισχύει το “out of sight, out of mind”. Επειδή δεν το βλέπουν, δεν το σκέφτονται. Γι’ αυτό προσπαθούμε να δείξουμε στον κόσμο αυτό που δεν βλέπει. Γιατί δεν μπορείς να προστατεύσεις αυτό που δεν βλέπεις».
Επίσης, ο Ειρηνικός μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα μεγάλο παράδειγμα για εμάς. Η ενεργοποίηση των εκεί κρατών να προστατεύσουν τον ωκεανό, και άρα το μέλλον τους, πρέπει να μας εμπνέει. «Η σύνδεση των Ελλήνων με τη θάλασσα χρονολογείται χιλιάδες χρόνια πίσω. Όμως, η Μεσόγειος είναι το σημείο μηδέν για την κλιματική αλλαγή: ήδη θερμαίνεται τρομερά γρήγορα και εισέρχονται χωροκατακτητικά είδη στο οικοσύστημά της. Πιστεύω ότι η αποστολή μας στον Ειρηνικό, αν και δεν συνδέεται άμεσα με την Ελλάδα ή τη Μεσόγειο, φέρνει στο φως τη σημασία των υγιών ωκεανών σε ολόκληρο τον κόσμο».
Πολλές φορές, το Pristine Seas διοργανώνει δραστηριότητες και παρουσιάσεις για μικρούς μαθητές, μεταξύ των οποίων και μια διαδικτυακή ξενάγηση στο «Argo». Σε άλλες περιπτώσεις, μετά την ολοκλήρωση μιας αποστολής διοργανώνονται δημόσιες εκδηλώσεις όπου παρουσιάζονται τα προκαταρκτικά επιστημονικά ευρήματα στους ντόπιους. «Ο κόσμος συνήθως συναρπάζεται με τα παράξενα πλάσματα που ζουν στα βαθέα ύδατα, τα οποία δεν βλέπει ποτέ κανείς. Αλλά, ξέρετε, είναι μέρος της συλλογικής μας ιστορίας», καταλήγει ο δρ Φρίντλαντερ.
Πώς μπορεί όμως ένας απλός πολίτης να συμβάλει σε τέτοιου είδους προσπάθειες συντήρησης και προστασίας του ωκεανού; «Αρκεί να χρησιμοποιούμε χάρτινα καλαμάκια;» τον ρωτάω απλουστευτικά. «Το κυριότερο πράγμα είναι η ευαισθητοποίηση. Όσο περισσότερες πληροφορίες έχεις στη διάθεσή σου, τόσο περισσότερες πληροφορίες μπορείς να μοιραστείς με τους υπόλοιπους. Κάθε μέρα, πρέπει να σκεφτόμαστε πώς θα αφήνουμε ένα ελαφρύτερο αποτύπωμα στον πλανήτη. Μπορούμε να κάνουμε πολλά με αυτόν τον τρόπο: να κάνουμε σοφές επιλογές στο πώς ψωνίζουμε, στο τι αγοράζουμε, στο αποτύπωμα άνθρακά μας – ακόμη και να χρησιμοποιούμε χάρτινα καλαμάκια. Και, φυσικά, η διάδοση από στόμα σε στόμα για διάφορες πρωτοβουλίες, η υποστήριξη τοπικών εγχειρημάτων και διεθνών οργανώσεων».
«Έφτασε το National Geographic!»
Προς το τέλος της συζήτησής μας, ρωτάω τον δρα Τζένκινσον αν ξεχωρίζει κάποια συγκεκριμένη στιγμή στην οποία συνειδητοποιεί τον αντίκτυπο που έχει η δουλειά του με το Pristine Seas στις ντόπιες κοινότητες. «Όταν φτάνουμε κάπου, ο κόσμος αντιδρά λέγοντας :“Oυάου, έφτασε το National Geographic!”. Και το σκάφος μας δεν είναι καν τόσο εντυπωσιακό», λέει γελώντας. «Μιλάμε για πολύ απομακρυσμένες περιοχές του πλανήτη μας, που είτε κανείς δεν γνωρίζει πολλά πράγματα γι’ αυτές, είτε κανείς δεν τις επισκέπτεται, είτε κανείς δεν τις προσέχει πολύ. Είναι συναρπαστικό να πηγαίνουμε σε τέτοια μέρη, να κάνουμε την επιστήμη μας και να γνωρίζουμε και να αλληλεπιδράμε με τους ντόπιους. Όμως, νομίζω ότι ο περισσότερος κόσμος δεν καταλαβαίνει ακριβώς τι κάνουμε, ξέρουν απλώς ότι είμαστε εκεί. Πολλές φορές υπάρχει σκεπτικισμός στο νησί, διότι σκέφτονται ότι ερχόμαστε, κάνουμε κάτι για μερικούς μήνες και μετά φεύγουμε. Αλλά εκεί που βλέπεις τον αντίκτυπο είναι στο τέλος κάθε αποστολής. Όταν τελειώνουμε με τη δουλειά στο πλοίο, ερχόμαστε στη στεριά και διοργανώνουμε μια μάζωξη, ένα μεγάλο δείπνο με όσους συνεργαστήκαμε: από μέλη της κυβέρνησης μέχρι τους ντόπιους φίλους μας. Φτιάχνουμε ένα δίλεπτο ή τρίλεπτο βίντεο με τις καλύτερες στιγμές από την αποστολή, που απέχει πολύ από το τελικό προϊόν, αλλά έχει γυριστεί πολύ ωραία, έχει πολύ όμορφες εικόνες και ο κόσμος παίρνει μια ιδέα από το τι υπάρχει εκεί κάτω. Βλέπει τον εαυτό του στο βίντεο, που έχει τη δομή μιας ιστορίας και τελειώνει με το σύμβολο του Pristine Seas και τη σημαία της εκάστοτε χώρας. Και κάθε φορά, όλοι μένουν έκπληκτοι, γιατί είναι σαν να βλέπουν ένα ντοκιμαντέρ, μόνο που τώρα πρωταγωνιστές είναι εκείνοι. Καταλαβαίνουν γιατί ο ωκεανός τους και οι πόροι του είναι τόσο σημαντικοί. Εκεί βλέπεις να τους συμβαίνει όλο αυτό και εκεί συνειδητοποιείς τι πραγματικά έκανες όταν ανησυχούσες ότι το πλοίο θα ξεμείνει από καύσιμα».
Μετά το πέρας της αποστολής, πάντα μένουν πίσω διάφορες ομάδες, ενώ εκπαιδεύονται ντόπιοι επιστήμονες για να συνεχίζουν το έργο που ξεκίνησαν με το Pristine Seas. Τόσο ο δρ Φρίντλαντερ όσο και ο δρ Τζένκινσον μιλούν για το πόσο δύσκολος είναι μερικές φορές ο αποχωρισμός με τους ανθρώπους που γνώρισαν και συνεργάστηκαν. «Δεν ερχόμαστε απλώς για έναν μήνα και μετά φεύγουμε, έχοντας βγάλει όμορφες φωτογραφίες. Ο αποχωρισμός είναι το δυσκολότερο κομμάτι, γιατί έρχεσαι κοντά με τους ανθρώπους που δουλεύετε μαζί και νοιάζεσαι για εκείνους και για τις κοινότητές τους», λέει ο δρ Τζένκινσον.
Υπάρχουν φορές που νιώθουν αποκαρδιωμένοι, ή ότι δεν κάνουν αρκετά; «Αν δεν ήμουν αισιόδοξος, δεν νομίζω ότι θα θαλασσοδερνόμουν στα ταραγμένα νερά μέρα με τη μέρα, χρόνο με τον χρόνο», λέει γελώντας ο δρ Φρίντλαντερ. «Κάθε μέρα που βουτάω στο νερό, εμπνέομαι». Συγκρίνοντάς το με άλλες περιβαλλοντικές αποστολές, όπως κάποιες στην Κεντρική Αφρική ή στην Κεντρική Αμερική, στις οποίες πολλές φορές συναντά κανείς πολύ δύσκολες και αντικειμενικά επικίνδυνες συνθήκες, ο δρ Τζένκινσον καταλήγει ότι από αυτή την άποψη το Pristine Seas είναι κάπως ευκολότερο. «Ποτέ δεν έχω νιώσει ότι δεν κάνουμε αρκετά ή ότι δεν προστατεύουμε αρκετά. Και στην πραγματικότητα, αν εργάζεσαι για πολύ καιρό στον τομέα της διατήρησης και της προστασίας, όλη η ουσία βρίσκεται στους ανθρώπους, στους ανθρώπους που ζουν σε αυτά τα μέρη. Μπορείς να κάνεις όλη την επιστήμη του κόσμου. Αλλά, αν δεν νιώσουν ότι τους βοήθησε, αν δεν νιώθουν καλά με τον χώρο τους, τον ωκεανό τους, τους πόρους τους, αν δεν τα καταλάβουν όλα αυτά, τότε δεν έχει κανένα νόημα. Οι προσωπικές συνδέσεις είναι ο πυρήνας αυτού που καταλήγει να είναι καλή δουλειά στην προστασία του περιβάλλοντος. Και είμαι πολύ περήφανος για εμάς που μπορούμε και κάνουμε κάτι τέτοιο».
Στις 31 Ιουλίου, λίγες μέρες αφότου μιλήσαμε, η ομάδα του Pristine Seas αποχώρησε από το Νίουε για να συνεχίσει το ταξίδι της στον Ειρηνικό Ωκεανό. Σε κάποιο μεγάλο δείπνο, οι ντόπιοι κάτοικοι, πολιτικοί και επιστήμονες, που γνώρισαν την ομάδα από το 2016 και συνεργάστηκαν μαζί της, θα αποχαιρέτησαν όλα τα μέλη της. Και όσο το σύμβολο του Pristine Seas και η κυρίως χρυσοκίτρινη σημαία του Νίουε γέμιζαν την οθόνη στο τέλος του ολιγόλεπτου βίντεο με τις καλύτερες στιγμές του τελευταίου μήνα, όλοι θα συνειδητοποιούσαν τι κατάφεραν σε αυτή τη μεγάλη περιπέτεια. Η θάλασσα είναι πλέον μέσα σε όλους. ■
