«Κάψαμε όλα τα δάση και παλεύουμε να σώσουμε τον πλανήτη με χάρτινα καλαμάκια και πιρουνάκια» είδα γραμμένο σε πολλούς τοίχους στα σόσιαλ μίντια το φετινό καλοκαίρι. Άκουσα από φίλους, γνωστούς, αγνώστους που συζητούσαν πίνοντας τον φρέντο τους: «Εδώ ο κόσμος καίγεται, το πλαστικό καλαμάκι τούς πείραξε;». Είδα πελάτες στα καφέ να ζητούν «από το άλλο», το σωστό, το πλαστικό καλαμάκι, για τον καφέ τους και τους υπαλλήλους να το βγάζουν κάτω από τον πάγκο και να το δίνουν – άλλοι βέβαια το είχαν και πάνω στον πάγκο. Γιατί, παράνομο είναι; (Spoiler alert: ναι, είναι.) Και μέτρησα χιλιάδες πλαστικά καλαμάκια στο σύνολο της ακτογραμμής και στις θάλασσες όπου κολύμπησα στη διάρκεια των διακοπών.
Δύο διαπιστώσεις προκύπτουν από τα παραπάνω γεγονότα: ότι στην Ελλάδα το πλαστικό καλαμάκι εξακολουθεί να διατίθεται ανεξέλεγκτα, παρά την απαγόρευση της χρήσης του εδώ και δύο χρόνια. Και ότι υπάρχουν ακόμη πολλοί άνθρωποι που δεν έχουν κατανοήσει την αναγκαιότητα της κατάργησής του και τη σύνδεσή του με την καταστροφή του περιβάλλοντος και την κλιματική αλλαγή – ναι, αυτή που οδηγεί στην άνοδο της θερμοκρασίας στον πλανήτη, η οποία με τη σειρά της δημιουργεί τις προϋποθέσεις για καταστροφικές πυρκαγιές και πλημμύρες, επηρεάζει τη βιοποικιλότητα και, τελικά, την υγεία και την επιβίωσή μας.
Η θετική έκπληξη
Η χρήση και η διάθεση πλαστικών καλαμακίων (και αρκετών ακόμα πλαστικών μιας χρήσης, όπως πιάτα, μαχαιροπίρουνα, μπατονέτες, αναδευτήρες, ποτήρια από φελιζόλ) απαγορεύτηκε στην Ελλάδα με νόμο του Οκτωβρίου του 2020 (Ν. 4736/2020), ο οποίος ενσωμάτωσε οδηγία της ΕΕ που περιείχε μια σειρά από προβλέψεις για τον περιορισμό της πλαστικής ρύπανσης – η Ελλάδα μάλιστα ήταν από τις πρώτες χώρες της ΕΕ που προχώρησε στην ενσωμάτωση αυτής της οδηγίας, αποτελώντας θετική έκπληξη. Ο νόμος προέβλεπε την απαγόρευση της διάθεσής τους στην αγορά –και κατά συνέπεια τη χρήση τους από τους καταναλωτές– από τον Ιούλιο του 2021, ενώ υπήρχε σε αυτόν και πρόβλεψη ότι μπορούσαν να πωλούνται έως και τον Μάιο του 2022, ώστε να εξαντληθούν τα αποθέματα που υπήρχαν. «Η απόφαση αυτή της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν ελήφθη για να δυσκολέψει τους Έλληνες λάτρεις του φρέντο, αλλά γιατί έχει διαπιστωθεί μέσα από έρευνες και επιστημονικές μετρήσεις ότι το πλαστικό καλαμάκι βρίσκεται μεταξύ των συχνότερων απορριμμάτων που εντοπίζονται στο χερσαίο αλλά και θαλάσσιο περιβάλλον, προκαλεί μια σειρά από προβλήματα όπως η ρύπανση και απειλεί την υγεία και την επιβίωση πολλών θαλάσσιων ειδών», εξηγεί ο Αχιλλέας Πληθάρας, υπεύθυνος αποτυπώματος του WWF Ελλάς.
Υπολογίζεται ότι περίπου 150 εκατομμύρια τόνοι πλαστικού βρίσκονται αυτή τη στιγμή στις θάλασσες του πλανήτη. Όσο συνεχίζουμε δε να χρησιμοποιούμε πλαστικό, σε αυτούς προστίθενται κάθε χρόνο ακόμη 27 χιλιάδες τόνοι. Η πλαστική θαλάσσια ρύπανση είναι κυρίως πλαστικά και είδη αλιείας που καταλήγουν στις θάλασσες και αποτελεί το 84% της συνολικής θαλάσσιας ρύπανσης (το υπόλοιπο είναι χαρτί, ξύλο, οικοδομικά υλικά κ.ά.). Η Μεσόγειος πιο συγκεκριμένα είναι μια περιοχή ιδιαίτερα επιβαρυμένη, όπου υπολογίζεται ότι ετησίως καταλήγουν 570.000 τόνοι πλαστικού (είναι δηλαδή σαν να ρίχνουμε 33.800 πλαστικά μπουκάλια το λεπτό επί έναν χρόνο). Το 86% των πλαστικών στη θάλασσα είναι πλαστικά μιας χρήσης, ένα μεγάλο μέρος των οποίων είναι τα πλαστικά καλαμάκια. Πιο συγκεκριμένα, μόνο στην Ευρώπη ετησίως χρησιμοποιούνται 150 δισ. πλαστικά καλαμάκια και, σύμφωνα με τους υπολογισμούς της ΕΕ, έως το 2030 θα καταλήγουν στις ευρωπαϊκές θάλασσες 372 εκατ. πλαστικά καλαμάκια ετησίως. Στοιχεία από το πρόγραμμα Adopt A Beach του WWF δείχνουν ότι τα πλαστικά καλαμάκια είναι το τρίτο συχνότερο εύρημα (7% των σκουπιδιών) και στις ελληνικές παραλίες – στη συνέχεια αυτά καταλήγουν στις ελληνικές θάλασσες.
Αν κάνουμε ένα μικρό fast forward στο μέλλον, όλοι αυτοί οι αριθμοί μεταφράζονται ως εξής: Σε πολύ λίγες δεκαετίες οι μεσήλικες ή ηλικιωμένοι εαυτοί μας μαζί με τα παιδιά και τα εγγόνια μας θα κολυμπάμε προσπαθώντας να ανοίξουμε δρόμο προς τα βαθιά ή προς την παραλία περιτριγυρισμένοι από χιλιάδες μικρότερα ή μεγαλύτερα πλαστικά και στην ακρογιαλιά θα χτίζουμε κάστρα από πλαστικά και στην ψαροταβέρνα θα τρώμε ψάρια που θα έχουν στο στομάχι τους πλαστικά – από αυτά που δεν τα βλέπουμε με γυμνό μάτι, αλλά καταλήγουν τελικά στο δικό μας σώμα, στα δικά μας όργανα, βλάπτοντας τη δική μας υγεία. Μέχρι τότε θα έχουν υποφέρει και πεθάνει χιλιάδες είδη ζώων, θαλάσσιων και μη. Ήδη, σύμφωνα με εκτιμήσεις, κάθε χρόνο ένα εκατομμύριο πουλιά και πάνω από 100.000 θαλάσσια θηλαστικά πεθαίνουν είτε επειδή μπλέχτηκαν σε πλαστικά είτε επειδή τα κατάπιαν. Μικροπλαστικά έχουν φυσικά εντοπιστεί πια και στον ανθρώπινο οργανισμό, καθώς αυτά έχουν ενταχθεί ήδη στην τροφική αλυσίδα – τα καταπίνουν τα ζώα και εμείς τρώμε αυτά τα ζώα ή περνούν κατευθείαν στον οργανισμό μας μέσα από τις πλαστικές συσκευασίες που χρησιμοποιούμε. Μελέτες έχουν καταγράψει μικροπλαστικά σε διάφορα όργανα του ανθρώπινου σώματος και τελευταία και στο αίμα. Υπάρχουν ήδη εκτιμήσεις ότι η ύπαρξή τους στον οργανισμό μας δεν μας κάνει καλό και περαιτέρω έρευνες αναμένεται να προσδιορίσουν με ακρίβεια πώς ακριβώς και σε ποιον βαθμό επηρεάζουν την υγεία μας.
Ένας ακόμη τρόπος που αυτά επηρεάζουν το θαλάσσιο οικοσύστημα είναι ότι, «επειδή ταξιδεύουν στις θάλασσες, μπορούν να μεταφέρουν ξενικά είδη ή διάφορους παθογόνους οργανισμούς, μικροοργανισμούς που προσκολλώνται πάνω τους και μπορεί να μολύνουν κάποια θαλάσσια είδη», εξηγεί ο κ. Πληθάρας.
Η πλαστική ρύπανση έχει βέβαια και οικονομικές επιπτώσεις, επηρεάζοντας τομείς της οικονομίας όπως ο τουρισμός, η αλιεία, οι αλιευτικές καλλιέργειες. Οι άνθρωποι που απασχολούνται σε αυτούς τους τομείς και οι τοπικές κοινωνίες που βιοπορίζονται από αυτούς αναμένεται με τη σειρά τους να πληγούν.
Καλαμάκια και κλιματική κρίση
Σε ό,τι αφορά τη σύνδεση των πλαστικών καλαμακίων με την κλιματική αλλαγή και την αύξηση των εκπομπών άνθρακα, αυτή είναι πολλαπλή. Πρώτον, η χρήση πετρελαίου για την κατασκευή των πλαστικών περιπλέκει την προσπάθεια μείωσης της παραγωγής ορυκτών καυσίμων και τη στροφή σε πιο πράσινες πηγές ενέργειας. Δεύτερον, η διαδικασία παραγωγής τους είναι πιο επιβαρυντική για το περιβάλλον σε ό,τι αφορά τις εκπομπές ρύπων από ό,τι η διαδικασία παραγωγής, π.χ., χάρτινων. Τρίτον, το γεγονός ότι τα πλαστικά καλαμάκια τελικά καταλήγουν να καίγονται σε χωματερές έχει ως αποτέλεσμα να εκλύονται στην ατμόσφαιρα βλαβερά αέρια και μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα (σχεδόν 400 εκατομμύρια τόνοι διοξειδίου του άνθρακα τον χρόνο παγκοσμίως). Μία ακόμη διάσταση του προβλήματος που θα μπορούσαμε να λάβουμε υπόψη για να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα του θέματος είναι ότι με την ανεξέλεγκτη απόρριψή τους στο χερσαίο και θαλάσσιο περιβάλλον ή στα σκουπίδια έπειτα από τη μία και μοναδική, ολιγόωρη χρήση τους, χάνονται πολύτιμοι φυσικοί πόροι που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους.
Αν τώρα σκέφτεστε ότι μπορείτε να συνεχίσετε να χρησιμοποιείτε πλαστικά καλαμάκια (παράνομα), αλλά θα φροντίζετε να τα βάζετε στην ανακύκλωση, ώστε να έχετε την περιβαλλοντική σας συνείδηση ήσυχη, θα απογοητευτείτε αν μάθετε ότι κατά κανόνα τα πλαστικά καλαμάκια δεν ανακυκλώνονται, γιατί είναι πολύ δύσκολο να διαχωριστούν κατά τη διαλογή αλλά και να καθαριστούν. Για όλους αυτούς τους λόγους, που θα έπρεπε να μας κάνουν όλους να μη θέλουμε να χρησιμοποιούμε πλαστικά καλαμάκια (και γενικότερα πλαστικά μιας χρήσης) χωρίς να χρειαστεί να μας το απαγορεύσει κανείς, η ΕΕ και στη συνέχεια η ελληνική πολιτεία προχώρησε στην κατάργησή τους. Υπήρχαν δε ενθαρρυντικά στοιχεία σε σχέση με τη στάση του πληθυσμού πριν από τη λήψη αυτής της απόφασης. Έρευνες του Ευρωβαρόμετρου κατέγραφαν ότι το 74% των πολιτών ανησυχούσαν για τις επιπτώσεις στην υγεία τους και το 87% για τις επιπτώσεις στο περιβάλλον, ενώ μελέτη του YouGov διαπίστωνε πριν από λίγα χρόνια ότι το 77% του πληθυσμού ήταν υπέρ της απαγόρευσης των πλαστικών καλαμακίων. Άλλωστε, συνεκτίμησαν οι νομοθέτες, η κατάργηση του καλαμακίου δεν επηρεάζει αρνητικά την ευζωία των πολιτών και γι’ αυτό μπορεί να είναι ένα εύκολο πρώτο βήμα προς μια πιο φιλική προς το περιβάλλον καθημερινότητα για εκατομμύρια πολίτες.
κάτω από τον πάγκο
Σχεδόν τρία χρόνια μετά την απόφαση της ΕΕ και δύο χρόνια μετά την ψήφιση του ελληνικού νόμου, η κατάσταση είναι απογοητευτική τόσο για την ικανότητα της πολιτείας να επιβάλει την εφαρμογή των νόμων όσο και για την προσωπική ευθύνη των πολιτών. «Μετά την αρχική περίοδο καθολικής και αυστηρής εφαρμογής της απαγόρευσης των πλαστικών καλαμακίων μιας χρήσης, σταδιακά άρχισαν να επανεμφανίζονται στην αγορά εκ νέου πλαστικά καλαμάκια. Η κυκλοφορία τους αποτελεί πλέον “κοινό μυστικό”, διατιθέμενα άλλοτε παράνομα (κρυφά, κάτω από τον πάγκο των καταστημάτων) και άλλοτε εμφανιζόμενα ως “επαναχρησιμοποιήσιμα”», εξηγεί η κ. Αθηνά Καλδή, marketing director της εταιρείας Intertan ΑΕ, που διαθέτει στην ελληνική αγορά μέσω της μάρκας Tessera χάρτινα καλαμάκια. «Τα προμηθεύονται από εισαγωγές από χώρες που δεν έχουν τέτοιου είδους περιορισμούς», διευκρινίζει ο κ. Πληθάρας. «Αυτό που έχουμε διαπιστώσει σχετικά με τις επιχειρήσεις που προμηθεύουμε με χάρτινα καλαμάκια είναι ότι τον μεγαλύτερο βαθμό υπευθυνότητας επιδεικνύουν κατά κανόνα τα καταστήματα καφεστίασης που ανήκουν σε μεγάλες και επώνυμες αλυσίδες» διευκρινίζει η κ. Καλδή.
«Είναι πολύ σημαντικό να τονιστεί ότι ναι μεν βάσει της νομοθεσίας αυτής εμπίπτουν στην απαγόρευση μόνο τα πλαστικά καλαμάκια μιας χρήσης και συνεπώς εξαιρούνται της απαγόρευσης τα “επαναλαμβανόμενης χρήσης”, πλην όμως ο νομοθέτης παρέλειψε να προβεί σε ακριβή ορισμό για το πότε ένα προϊόν θεωρείται μιας χρήσης και πότε όχι. Εντέλει, δύο χρόνια μετά, ουδέποτε ορίστηκαν οι προδιαγραφές που καθιστούν ένα προϊόν μιας χρήσης ούτε τι δύναται να εξαιρεθεί από τον εν λόγω ορισμό, με αποτέλεσμα να μένει ακόμα και σήμερα ανοιχτό ένα “παράθυρο” για την παράκαμψη του νόμου», σημειώνει η κ. Καλδή. Για τον λόγο αυτόν, προσθέτει, παρότι οι Έλληνες καταναλωτές αρχικά συμμορφώθηκαν με τον νόμο και στράφηκαν στα χάρτινα καλαμάκια, με αποτέλεσμα η διείσδυσή τους στην ελληνική αγορά να αγγίξει το 100%, τελικά η απουσία ελέγχων «επέτρεψε σε επιτήδειους να εισέλθουν ξανά στην αγορά με πλαστικά καλαμάκια, τα οποία σημειωτέον, όταν διατίθενται σαν “επαναλαμβανόμενης χρήσης”, έχουν και ακόμα μεγαλύτερο βάρος πλαστικού ανά μονάδα, προκειμένου να θεωρούνται κατάλληλα για πλύσιμο! Όμως ο καταναλωτής, μόλις πιει τον καφέ του στο χέρι με ένα τέτοιο καλαμάκι που έχει παρουσιαστεί ως επαναλαμβανόμενης χρήσης, τι θα το κάνει μετά; Θα το πάρει σπίτι του για να το χρησιμοποιήσει ξανά ή θα το πετάξει στον δρόμο και στην παραλία;» διερωτάται με νόημα και καταλήγει με μια ανησυχητική επισήμανση: «Το χειρότερο είναι ότι, ελλείψει ελέγχων αλλά και σαφούς ορισμού για τα μιας χρήσης καλαμάκια, τελικά το βάρος τεμαχίου των πλαστικών καλαμακίων που κυκλοφορούν παράνομα ή κατ’ επίφαση νόμιμα στην αγορά έχει αυξηθεί, προκειμένου να μπορούν αυτά τα προϊόντα να περνάνε το τεστ πλύσεων και επομένως η ποσότητα και το βάρος του πλαστικού που καταλήγει στις θάλασσες αυξάνονται αντί να μειώνονται».
Ενα μικρό βήμα για την ανθρωπότητα
Παρότι τα χάρτινα καλαμάκια επίσης απορρίπτονται εξίσου συχνά με τα πλαστικά ανεξέλεγκτα στο περιβάλλον, έχουν το πλεονέκτημα ότι διασπώνται πολύ πιο εύκολα και γρήγορα. Βέβαια, πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι και στα χάρτινα καλαμάκια υπάρχουν χημικά που μπορεί να είναι επιβλαβή για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Σε κάθε περίπτωση, η λύση δεν είναι να επιστρέψουμε στο πλαστικό καλαμάκι. «Ακόμη και αν αύριο μεθαύριο καταργηθούν όλα τα καλαμάκια, αυτό δεν θα ήταν στην πραγματικότητα πρόβλημα για κανέναν. Οι μόνοι που όντως χρειάζονται καλαμάκι είναι κάποιοι ασθενείς που δεν μπορούν να καταπιούν και γι’ αυτούς υπάρχουν προβλέψεις. Όλοι οι υπόλοιποι έχουν υπερβάλει το πρόβλημα», πιστεύει ο Αχιλλέας Πληθάρας. Και ναι, όντως, ο πλανήτης δεν θα σωθεί μόνο με το να σταματήσουμε όλοι αύριο να χρησιμοποιούμε πλαστικό καλαμάκι, αλλά, όπως επισημαίνει το στέλεχος του WWF Ελλάς, «από κάπου δεν πρέπει να ξεκινήσουμε; Αν δεν μπορούμε να ξεκινήσουμε από το πιο απλό, τότε πώς θα μπορέσουμε να προχωρήσουμε σε άλλα πιο σοβαρά, όπως η μείωση άλλων πλαστικών ειδών μιας χρήσης, η καλύτερη διαχείριση των αστικών αποβλήτων, που σήμερα σε μεγάλο βαθμό καταλήγουν ανεξέλεγκτα σε παράνομες χωματερές, ο περιορισμός των αερίων του θερμοκηπίου;». Και, ας είμαστε ειλικρινείς, υπάρχει όντως κάτι που δεν μπορείτε με κανέναν τρόπο να πιείτε αν δεν έχετε πλαστικό ή άλλο καλαμάκι;
