«Η δυαδική υπόσταση του Χριστού στάθηκε για μένα πάντα βαθύ, ανεξερεύνητο μυστήριο· η λαχτάρα, η τόσο ανθρώπινη, η τόσο υπεράνθρωπη, να φτάσει ο άνθρωπος έως τον Θεό – ή, πιο σωστά, να επιστρέψει ο άνθρωπος στον Θεό και να ταυτιστεί μαζί του· η νοσταλγία αυτή, η τόσο μυστική και συνάμα τόσο πραγματική, άνοιγε μέσα μου πληγές και πηγές μεγάλες».
Αυτά είναι βέβαια τα λόγια του Νίκου Καζαντζάκη, οι πρώτες γραμμές της εισαγωγής του Τελευταίου πειρασμού, λόγια που ο Μάρτιν Σκορσέζε δανείστηκε στα πρώτα πλάνα της μεταφοράς του βιβλίου στο σινεμά το 1988, αλλά κυρίως είναι λόγια που παραπέμπουν σε έναν βασικό προβληματισμό του Αμερικανού σκηνοθέτη για την ανθρώπινη φύση. Γι’ αυτό και επέμεινε να γυρίσει τη συγκεκριμένη ταινία, παρά τις δυσκολίες της χρηματοδότησης και τις ενστάσεις του περίγυρού του. Οι οποίες αποδείχθηκαν δικαιολογημένες. Οι αντιδράσεις υπήρξαν έντονες, οργανώθηκαν διαμαρτυρίες από προσβεβλημένους πιστούς (και στην Ελλάδα), σε κάποιες χώρες το φιλμ δεν πήρε διανομή, ο ίδιος δέχτηκε απειλές για τη ζωή του και κυκλοφορούσε με σωματοφύλακες για χρόνια. Με διαφορετικά υλικά, πάντως, ο Σκορσέζε γυρίζει αυτή την ταινία σε όλη του τη ζωή: τόσοι και τόσοι χαρακτήρες του βρίσκονται σε μια σύγκρουση κατ’ αντιστοιχία με αυτήν του καζαντζακικού Χριστού, υποφέροντας από τον πειρασμό της ύλης – θυμηθείτε τον διχασμένο Τσάρλι Κάπα στους Κακόφημους δρόμους ή τον αυτοκαταστροφικό Τζέικ Λα Μότα στο Οργισμένο είδωλο, τον τρομακτικό μονόφθαλμο «Μπούτσερ» στις Συμμορίες της Νέας Υόρκης και τον προκλητικό Τζόρνταν Μπέλφορτ στον Λύκο της Wall Street. Ακόμα και ο Τράβις Μπικλ του θρυλικού Ταξιτζή μοιάζει να αναζητά κάτι από τη «θεϊκή» του φύση, χαμένος στους νυχτερινούς νεοϋορκέζικους δρόμους και στους λαβυρίνθους του ανήσυχου μυαλού του. Θυμηθείτε κι αυτούς που έκαναν πίσω. Τον Χένρι Χιλ, για παράδειγμα, που στο τέλος των Καλών παιδιών παραδέχεται ότι έχει γίνει «ένας μέσος κανένας».
Είναι ένα αέναο δίλημμα, αυτό είναι. Πώς ιεραρχεί ο καθένας τις αξίες του, τι τολμά, τι ονειρεύεται. Ο δρόμος της αρετής και της κακίας, με ό,τι συνεπάγεται ο συμβολισμός ανά περίσταση. Στη ζυγαριά δεν βρίσκεται η σωτηρία του ανθρώπινου γένους, όπως στην περίπτωση του Χριστού, αλλά κάτι βρίσκεται. Κάτι θυσιάζει κανείς, κάτι διαλέγει. Ο ίδιος ο Σκορσέζε μοιάζει κάποιες φορές σε μια κατάσταση παρατεταμένου διλήμματος. Στο κρίσιμο σταυροδρόμι των νεανικών του χρόνων επηρεάστηκε από τις προοδευτικές μεθόδους ενός νεαρού ιερέα, ο οποίος τον μύησε σε έναν πιο «φρέσκο» καθολικισμό, πιο προσιτό σε έναν νέο άνθρωπο, με αποτέλεσμα να προσπαθήσει να ακολουθήσει και ο ίδιος ιερατική καριέρα. Απέτυχε, όμως, να ολοκληρώσει το απαιτούμενο πρόγραμμα – ήταν, όπως λέγεται, ασυνεπής με τα ωράριά του. Το ότι η αμέσως επόμενη επαγγελματική του επιλογή ήταν ο κινηματογράφος μπορεί να μοιάζει κάπως παράδοξο, αλλά δεν είναι. Όντας ένα παιδί με άσθμα, περνούσε τις ώρες του στην ιταλική συνοικία του Μανχάταν παρακολουθώντας ταινίες. Το σινεμά της δεκαετίας του ’50 έγινε μέρος της κουλτούρας του, την ίδια ώρα που τα παιδιά της ηλικίας του ξέδιναν στα σπορ ή αναλώνονταν σε μικροκομπίνες στη γειτονιά.
Γράφτηκε σε ένα κολέγιο για να σπουδάσει σκηνοθεσία, παντρεύτηκε, χώρισε, ξαναπαντρεύτηκε, εθίστηκε στην κοκαΐνη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπέπεσε στον πειρασμό της ύλης· όταν βρέθηκε σε οριακή κατάσταση στην ηλικία των 35, μένοντας δέκα μέρες σε ένα νοσοκομείο, τις οποίες πέρασε προσευχόμενος, κατάλαβε ότι προτιμούσε να ζήσει. «Ένιωσα ότι, αν σωζόμουν, αυτό θα γινόταν για κάποιον λόγο. Αλλά ακόμα και αν δεν υπήρχε κανένας λόγος, εγώ έπρεπε να αξιοποιήσω τη ζωή μου», είπε σε μια συνέντευξη στο Holywood Reporter πριν από κάποια χρόνια. Ανέφερε μάλιστα και ένα χωρίο από το Κατά Ιωάννην («Ένα ξέρω: πως, ενώ ήμουν τυφλός, τώρα βλέπω»), το ίδιο χωρίο παρεμπιπτόντως με το οποίο πέφτουν οι τίτλοι τέλους στο Οργισμένο είδωλο. Εν πάση περιπτώσει, ο Σκορσέζε κλήθηκε να διαλέξει έναν δρόμο, έπρεπε να πορευτεί μέσα από τη σύγκρουση. Γιατί δεν γίνεται αλλιώς.
Πατρίς, θρησκεία και ενοχές
Το ζήτημα της πίστης δεν έπαψε ποτέ να τον απασχολεί. Όπως είπε πρόσφατα σε μια συνάντηση με τον Πάπα Φραγκίσκο, η αναζήτησή του γύρω από το πρόσωπο του Ιησού συνεχίζεται. Προανήγγειλε μάλιστα μια νέα ταινία για τον Χριστό που θα προστεθεί στις αμιγώς θρησκευτικές του (Τελευταίος πειρασμός, Kundun, Σιωπή). Μέχρι τότε θα έχουν κυκλοφορήσει οι Δολοφόνοι του ανθισμένου φεγγαριού, ένα δράμα εποχής για τους ιθαγενείς της Οκλαχόμα, όπου για μία ακόμα φορά εξετάζει πώς τα ανθρώπινα πάθη (φιλοδοξία, πλούτος, κυριαρχία) διαμορφώνουν την κουλτούρα του είδους μας. Και την Αμερική, συγκεκριμένα. Γιατί δεν έχει σημασία αν το περιβάλλον είναι η βρόμικη Νέα Υόρκη των μαφιόζων ή κάποια γωνιά του κόσμου από το μακρινό παρελθόν – σημασία έχει ότι όλα συμβαίνουν έπειτα από μια διαρκή μάχη: το καλό με το κακό, αν το δούμε κάπως απλουστευτικά. Ή ίσως είναι ο παράγοντας της ηθικής σε έναν ανήθικο κόσμο. Μπορούμε να μιλήσουμε για το δίπολο της εμπιστοσύνης και της προδοσίας. Αλλά αυτό που μάλλον περιγράφει καλύτερα τον κόσμο του Σκορσέζε είναι η εξής ακολουθία: οι επιλογές μας και οι ενοχές που τις ακολουθούν.
Η διάσταση των ενοχών, συνυφασμένη με την καθολική πίστη, εμφανίζεται στη φιλμογραφία του Σκορσέζε σχεδόν παντού – με μια δόση υπερβολής θα μπορούσε κάποιος να εξετάσει το έργο του ως μια εκ βαθέων εξομολόγηση. Έτσι κι αλλιώς, όπως λέει ο Τσάρλι στους Κακόφημους δρόμους, «δεν επανορθώνεις για τις αμαρτίες σου στην εκκλησία. Το κάνεις στους δρόμους. Το κάνεις στο σπίτι». Ο Σκορσέζε το κάνει στον κινηματογράφο. Όχι (απαραίτητα) για να λυτρωθεί, αλλά επειδή μέσα από τις ταινίες του θέλει κάτι να πει. Οι ταινίες του έχουν κάτι να πουν. Διαφορετικά, όπως έχει πει αρκετές φορές ο ίδιος, δεν θα υπήρχε λόγος να τις γυρίζει.
Έφτασε πολλές φορές κοντά στο να σταματήσει, να τα παρατήσει. Υπάρχουν αφηγήσεις για το πώς συγκρούστηκε με τα μεγάλα στούντιο (π.χ. όταν γύριζε το Aviator το 2004) για τους σφιχτούς χρόνους και τα μπάτζετ, τον κυνικό τρόπο με τον οποίο τα έσοδα έκριναν την επιτυχία μια ταινίας. Για τον Σκορσέζε το σινεμά είναι τέχνη. Ο Ρίτσαρντ Μπρόντι σχολίασε στο New Yorker ότι αυτό που τον απελευθέρωσε από τις αγκυλώσεις της κινηματογραφικής βιομηχανίας ήταν το Όσκαρ που κέρδισε το 2007 για τον Πληροφοριοδότη, το πρώτο του έπειτα από επτά υποψηφιότητες (ακολούθησαν άλλες έξι), αφού στο εξής δεν είχε τίποτα να αποδείξει σε κανέναν. Μπορούσε να κάνει σινεμά με τον δικό του τρόπο και για τους δικούς του καλλιτεχνικούς και φιλοσοφικούς λόγους.
Νέοι καιροί, νέα ήθη
Βεβαίως ο ίδιος ξέρει ότι τα χρόνια έχουν περάσει. Και τα δεδομένα έχουν αλλάξει. Το δικό του σινεμά δεν είναι σήμερα αυτό που τραβάει τους ανθρώπους στις αίθουσες. Του ζητήθηκε πρόσφατα, σε μια συνέντευξη στο περιοδικό Empire, η άποψή του για τις ταινίες του κινηματογραφικού σύμπαντος της Μαrvel και την εμπορική τους επιτυχία. «Δεν τις βλέπω», είπε ο Σκορσέζε. «Έχω προσπαθήσει όμως. Αλλά αυτό δεν είναι σινεμά. Ειλικρινά, όσο καλοφτιαγμένες κι αν είναι, με τους ηθοποιούς να δίνουν τον καλύτερό τους εαυτό κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, αυτές τις ταινίες μπορώ να τις αντιμετωπίσω μόνο ως θεματικά πάρκα. Δεν είναι το σινεμά όπου οι άνθρωποι προσπαθούν να μεταφέρουν μια συναισθηματική, ψυχολογική εμπειρία σε άλλους ανθρώπους». Είναι κατανοητή η πικρία του. Όχι επειδή δεν γυρίζονται ποιοτικές ταινίες σήμερα, γυρίζονται, αλλά οι αίθουσες γεμίζουν πιο δύσκολα, η μεγάλη οθόνη δίνει τη θέση της στο streaming, είναι μια καινούργια συνθήκη στην οποία δύσκολα νιώθει άνετα ένας άνθρωπος που γυρίζει ταινίες από τα ’60s. Οι τρίωρες εγκεφαλικές του αφηγήσεις μοιάζουν να ανήκουν σε μια άλλη εποχή. Πόσος κόσμος θα πήγαινε σήμερα στο σινεμά για να δει ένα γουέστερν για την άδικη μοίρα των ιθαγενών της Οκλαχόμα, αν δεν είχε τη δική του υπογραφή;
Προ ημερών ανέπτυξε ξανά τους προβληματισμούς του σε μια ομιλία στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ του Λονδίνου. Μίλησε με έναν τόνο αμφιβολίας για την ορμή της τεχνολογίας και υπογράμμισε την ανάγκη οι νέοι σκηνοθέτες να επανεφεύρουν την κινηματογραφική τέχνη, να βρουν τρόπους να αξιοποιήσουν τα καινούργια μέσα. «Δεν ξέρω πού θα καταλήξει το σινεμά. Γιατί πρέπει να είναι το ίδιο με αυτό που ήταν πριν από 90 και 100 χρόνια; Δεν πρέπει. Προτιμά κανείς τις ταινίες που γυρίζονταν πριν από 90 και 100 χρόνια; Ναι, εγώ, αλλά εγώ είμαι γέρος».
Ναι, νιώθει γέρος. Παρ’ όλα αυτά συνεχίζει να δημιουργεί – βρίσκεται επίσης στον πέμπτο του γάμο. Σε κάθε του συνέντευξη όμως επανέρχεται στο θέμα της ηλικίας, στο θέμα της θνητότητας. Όταν τον ρώτησε σχετικά ο Ζακ Μπάρον πριν από λίγες μέρες σε μια μεγάλη συζήτηση που δημοσιεύτηκε στο GQ, ο Σκορσέζε είπε ότι «το σκέφτομαι όλη την ώρα». Έπειτα έδειξε όλα τα πράγματα που βρίσκονταν στον χώρο. «Κοιτάζω γύρω μου, πρέπει να αποφασίσω πού θα πάνε όλα αυτά. Θα πρέπει να αφήσω πίσω μου τα πάντα. Υπήρξα μεγάλος συλλέκτης, εμμονικός και λαίμαργος με ό,τι σχετιζόταν με το σινεμά και τα βιβλία. Και τώρα όλα θα φύγουν. […] Όταν καταλάβεις ότι πρόκειται να πεθάνεις, όλα αλλάζουν. Τον χρόνο που περνάς τον ζεις πραγματικά. Δεν τον ξοδεύεις». Στο ίδιο κλίμα είχε μιλήσει και πριν από τρία χρόνια στους New York Times. «Θα μου άρεσε να περάσω έναν χρόνο ανενεργός και να διαβάσω. Να ακούω μουσική όποτε θέλω. Να περάσω χρόνο με φίλους. Γιατί όλοι φεύγουν. Οι φίλοι πεθαίνουν. Η οικογένεια φεύγει. […] Το πρόβλημα είναι ότι ο χρόνος είναι περιορισμένος και η ενέργεια το ίδιο. Και το μυαλό, φυσικά. Ευτυχώς, όχι η περιέργεια». Η περιέργεια τον κρατάει κινηματογραφικά ενεργό.
Ολοκλήρωσε τους Δολοφόνους, ένα απαιτητικό πρότζεκτ, υπάρχει αυτό το ασαφές όραμα για μια νέα ταινία για τον Χριστό, έχει εκδηλώσει την πρόθεσή του να μεταφέρει στο σινεμά το Σπίτι της Μάριλιν Ρόμπινσον – αλλά ας μη μιλάμε για το μέλλον. Η περιέργεια τον έκανε αυτόν που είναι. Τον ώθησε να εξερευνήσει τον εαυτό του μέσα από ιστορίες για τη Νέα Υόρκη και την ιταλική καταγωγή, τον ώθησε να εξερευνήσει τα ανθρώπινα όρια και τον κύκλο της βίας, επικεντρώθηκε στις μαφιόζικες και τις θρησκευτικές ταινίες, δύο είδη παραδόξως συγγενή μέσα απ’ τη ματιά του, αλλά δεν έμεινε εκεί. Γύρισε ντοκιμαντέρ (The Last Waltz), φιλμ εποχής (Η εποχή της αθωότητας), παιδικά (Hugo), μιούζικαλ (New York, New York), αλλόκοτες κωμωδίες (Βασιλιάς για μία νύχτα), μεταφυσικά θρίλερ (Το Νησί των Καταραμένων) και τώρα γουέστερν. Ιστορίες. Συναρπαστικές ιστορίες. Από αυτές που θέλεις να ακούσεις, να δεις, να θυμάσαι. Πηγαίνεις στο σινεμά και δεν ξοδεύεις τον χρόνο σου.
