Μια ομάδα είκοσι ατόμων, γονείς με παιδιά κατά κύριο λόγο, έχουμε συγκεντρωθεί στο φουαγέ του Κέντρου Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» και περιμένουμε έναν ξεναγό για να μας οδηγήσει στην έκθεση «World of Robots», η οποία θα φιλοξενηθεί στον χώρο έως τα τέλη Ιανουαρίου του 2024. Μαζί με τον εννιάχρονο γιο μου, παίρνουμε μια μικρή γεύση των δραστηριοτήτων του Κέντρου στις οθόνες, ρίχνοντας μια βιαστική ματιά στο πωλητήριο. Η αναγγελία της εισόδου της δικής μας ομάδας γίνεται ακριβώς την ώρα που μας είχαν πει και από εκεί μας παραλαμβάνει ο ξεναγός. Ως εδώ, όλα είναι πολύ ανθρώπινα, και δεν έχουμε κανέναν λόγο να ανησυχούμε. Πιθανολογώ ότι οι περισσότεροι επισκέπτες βρίσκονται εδώ με την ευγενή επιθυμία να αφουγκραστούν τις εξελίξεις και να δείξουν το μέλλον στα παιδιά τους. Όμως υποπτεύομαι ότι αυτό που αντικρίζουν οι δύο διαφορετικές γενιές είναι κάτι πολύ διαφορετικό.
Η περιήγηση στον συναρπαστικό Κόσμο των Ρομπότ διαρκεί περίπου μία ώρα. Οι ξεναγοί είναι ευχάριστοι, πολύ κατατοπιστικοί και προσεκτικά διαλεγμένοι ώστε να βομβαρδίζουν το κοινό με εύστοχα σχόλια και πληροφορίες για τα μικρά και τα μεγάλα ρομπότ που δεσπόζουν στον χώρο. Τα παιδιά βρίσκονται διαρκώς στην πρώτη γραμμή, αλληλεπιδρώντας ενθουσιωδώς τόσο με τους ξεναγούς όσο και με τα Αυτόματα. Η σχέση των μικρών με τις μηχανές είναι πιο άμεση, πιο αδιαμεσολάβητη. Δεν θέλει προσπάθεια να καταλάβεις γιατί. Η έκθεση ξεκινά με ρομπότ που έχουν φτιαχτεί από παιδικά χέρια. Κάποιοι από τους νεαρούς επισκέπτες γνωρίζουν ακόμα και τη γλώσσα προγραμματισμού των μηχανικών κατασκευών.
Τα Ρομπότ είναι φίλοι τους
Προχωρώντας προς το εσωτερικό, ανάμεσα στα ρομπότ-βοηθούς και στους ποικίλους αυτοματισμούς, κυριαρχούν τα ρομπότ που γεννήθηκαν από την ανθρώπινη φαντασία. Από την πρώτη στιγμή, το ρομπότ, η ανθρωπόμορφη μηχανή που συμπεριφέρεται σαν κι εμάς, είναι ένα αποκύημα της πανίσχυρης ανθρώπινης φαντασίας. Υποθέτω ότι η ιστορική αναδρομή της ρομποτικής δεν έχει πολλά να διδάξει στα παιδιά, γιατί αυτά έχουν ήδη αναπτύξει μια βιωματική σχέση με τις έξυπνες μηχανές μέσω παιχνιδιών και ταινιών της μαζικής κουλτούρας. Κάποια ήδη αλληλεπιδρούν με την Αλέξα ή άλλους ψηφιακούς βοηθούς. Οι εποχές των τσίγκινων ρομπότ έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί. Τώρα τα παιδιά παίζουν με μηχανικές νοημοσύνες πριν καν αντιληφθούν τι σημαίνει «άνθρωπος» ή «ρομπότ». Τα ρομπότ είναι φίλοι τους.
Θαυμάζω την ενέργεια του ξεναγού, αλλά από ένα σημείο κι έπειτα αρχίζω να τον κοιτάζω με κάποια μελαγχολία, σκεπτόμενος ότι είναι πολύ πιθανό στο μέλλον τη δουλειά του να την κάνει ένα εξελιγμένο ρομπότ, όπως αυτά που μας παρουσιάζει. Η συγκεκριμένη έκθεση έρχεται από την Ουγγαρία. Θυμάμαι ότι, για έναν αδιευκρίνιστο λόγο, οι Ούγγροι έχουν παίξει ιστορικά μεγάλο ρόλο στην ανάδυση της τεχνητής νοημοσύνης, με πρώτον από όλους τον Τζον φον Νόιμαν, έναν από τους σπουδαιότερους μαθηματικούς του 20ού αιώνα. Στην περίπτωσή μας, ένας άλλος Ούγγρος, επιδέξιος καλλιτέχνης αυτός, δημιουργεί γλυπτά εμπνευσμένα από ταινίες επιστημονικής φαντασίας, και τα εκθέτει στον Κόσμο των Ρομπότ.
Ο Ζόλταν Ροναζέκι συμπληρώνει την εμπειρία των κατ’ εικόνα μας μηχανών, δημιουργώντας τις δικές του άψυχες κατασκευές από μέταλλα κάθε είδους. Αν και αιχμηρή αισθητικά, η τέχνη του αποδεικνύεται ανώδυνη σε σχέση με τους πραγματικούς φόβους που γεννούν τα δημιουργήματα των επιστημόνων.
«Σε είκοσι χρόνια δεν θα έχουμε δουλειά»
Φτάνοντας στο τελευταίο μέρος της έκθεσης, οι θεατές έρχονται σε επαφή με έναν ρομποτικό σκύλο. Η ομήγυρη αναπόφευκτα εντυπωσιάζεται. Εύκολα μπορεί κάποιος να φανταστεί την αντικατάσταση των κατοικιδίων μας με ρομπότ. Δίπλα μου περνά ένας προβληματισμένος πατέρας, ο οποίος απομακρύνεται από την ομάδα, λέγοντας μέσα από τα δόντια του ότι «σε είκοσι χρόνια δεν θα έχει κανένας μας δουλειά». Του χαμογελάω αμήχανα.
Όσοι έχουμε διαβεί ένα απροσδιόριστο μεν, αλλά υπαρκτό ηλικιακό κατώφλι, τείνουμε να υποτιμάμε τα ρομπότ τεχνητής νοημοσύνης ως φαντασιοκοπίες ανώριμων ενηλίκων. Επειδή χρειάζεται να διανύσουν ακόμη ικανή απόσταση μέχρι να νιώσουμε ότι μας απειλούν, λέμε ότι τα μηχανικά μυαλά που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας δεν είναι άλλο από στατιστική, από μαθηματικά, από αναγνώριση μοτίβων. Μειώνουμε ακόμα, ενδεχομένως από αμηχανία, και την εκπληκτική δυνατότητά τους να μαθαίνουν, ενώ οι γυμναστικές επιδείξεις των ρομπότ στα βίντεο του YouTube δεν μας προκαλούν παρά μια παροδική ανατριχίλα. Μέχρι να τα δούμε από κοντά. Τότε, καταλαβαίνουμε πόσο έχουν εξελιχθεί και συνειδητοποιούμε ότι αυτά τα μαραφέτια, αργά ή γρήγορα, θα γίνουν μέρος της καθημερινότητάς μας. Κάποιοι από εμάς σκέφτονται ότι ίσως και να έχουμε καθυστερήσει τη συζήτηση για το μέλλον μας μαζί τους.
«Θα μας βάζουν οι μηχανές να χορεύουμε»
Η γενιά των μικρών παιδιών όμως βλέπει τα ρομπότ σαν μια ξεχωριστή οντότητα με δική της προσωπικότητα, κι αυτό ενδεχομένως να τη βοηθήσει. Ο γιος μου εντυπωσιάστηκε από τα μεγάλα ομοιώματα των Transformers και τα φωτογράφισε όπως έκαναν όλοι. Τον ρώτησα τι άλλο τον απασχόλησε και, αφού σκέφτηκε για λίγο, μου είπε ότι τον ανησυχεί μήπως κάποια μέρα έχουμε την ατυχία να βρεθούμε εμείς οι άνθρωποι στη θέση των εκθεμάτων. Είμαι σίγουρος ότι θυμήθηκε μια παλαιότερη συζήτησή μας, αλλά αυτό δεν με καθησυχάζει. Η αντιστροφή των ρόλων που έκανε στο μυαλό του με κλόνισε, καθώς το σενάριο αυτό δεν είναι τόσο τρελό. Το έχουν σκεφτεί πολλοί, σοβαροί άνθρωποι, αλλά κανείς μας ως τώρα δεν ξέρει πώς να το αποτρέψει. «Θα μας βάζουν οι μηχανές να χορεύουμε, να λέμε εξυπνάδες, να ποζάρουμε για φωτογραφίες κι εκείνες θα διασκεδάζουν», μου είπε. Μα ήδη το κάνουμε αυτό, συλλογίστηκα. Με κάποιον τρόπο, ιδίως τους τελευταίους μήνες, με την έλευση του ChatGPT, γίνεται σαφές ότι δουλεύουμε όλοι για να βελτιωθούν οι μηχανές. Κι όπως όλα δείχνουν, δεν θα χρειαστεί να περάσουν είκοσι χρόνια, όπως προέβλεψε ο προβληματισμένος θεατής της έκθεσης, μέχρι να αρχίσουν να μας εκμεταλλεύονται. Το κάνουν ήδη.
Οι αλλαγές είναι εδώ, ας μη μας ξεγελούν οι αδέξιες κινήσεις των ρομπότ και οι αστοχίες τους. Μαθαίνουν πολύ γρήγορα. Ο μεγάλος φόβος είναι μήπως δεν προλάβουμε ως ανθρωπότητα να πάρουμε κάποιες κρίσιμες αποφάσεις για το μέλλον μας μαζί τους. Ίσως τα παιδιά που είναι στην ηλικία του γιου μου, με την αθωότητα και την καθαρότητα του βλέμματός τους, να έχουν μια ευκαιρία να θέσουν τα κατάλληλα ερωτήματα και να πράξουν αναλόγως, ρυθμίζοντας και οριοθετώντας τα. Πιστεύω ότι η μεγάλη πλειονότητα των σημερινών ενηλίκων αδυνατούμε να δούμε τη μεγάλη εικόνα. Γιατί κανείς μας δεν μπορεί να απαντήσει πειστικά το εύλογο ερώτημα του εννιάχρονου: «Αφού είναι πιθανό να μας ξεπεράσουν σε νοημοσύνη και να μας κάνουν ό,τι θέλουν, γιατί εμείς συνεχίζουμε να τα κάνουμε όλο και πιο έξυπνα;».
