Ινγκβαρ Κάμπραντ, ο άνθρωπος που άλλαξε τον τρόπο που ζούμε

Παναγιώτης Κούστας

16.11.2023 • 23:19

«Θεωρώ ότι έχω καθήκον να υπηρετώ την πλειονότητα των ανθρώπων. Πώς μπορεί κανείς να μάθει τι θέλουν, για να τους εξυπηρετεί καλύτερα; Εγώ αυτό που κάνω είναι να μένω κοντά στους απλούς ανθρώπους. Και ο λόγος είναι ότι, κατά βάθος, είμαι ένας από αυτούς».

Τάδε έφη Ίνγκβαρ Κάμπραντ, πριν από είκοσι και κάτι χρόνια, σε μια συνέντευξή του στο Forbes. Θα περίμενε κανείς το YouTube να είναι γεμάτο με ομιλίες, συνεντεύξεις, βίντεο του Σουηδού επιχειρηματία με τις γερμανικές ρίζες από την πλευρά του πατέρα του. Κανένα όμως από τα λίγα που υπάρχουν δεν μπορεί να αποτελέσει αξιόλογη πηγή για να καταλάβει κανείς τι σόι άνθρωπος υπήρξε – γεννήθηκε το 1926 και πέθανε το 2018. Το 2007, βέβαια, κυκλοφόρησε το «αγιογραφικό» ντοκιμαντέρ IKEA: De 60 första åren, 1926-1986 (IKEA: Τα πρώτα 60 χρόνια, 1926- 1986), στο οποίο συμμετείχε. Το ποιος «πραγματικά» υπήρξε, όμως, μάλλον γίνεται καλύτερα κατανοητό από μαρτυρίες ανθρώπων που τον έζησαν από κοντά και δούλεψαν στο πλάι του. Ένας από αυτούς είναι ο Στάφαν Τζέπσον, προσωπικός του βοηθός και συγγραφέας του βιβλίου Legendary letters: Ingvar Kamprad’s visionary leadership at IKEA (Θρυλικές επιστολές: Η διορατική ηγεσία του Ίνγκβαρ Κάμπραντ στην IKEA), που κυκλοφόρησε πριν από δύο χρόνια (εκδ. Ekerlids Förlag). Σε αυτό, συγκέντρωσε επιστολές που έγραψε ο Κάμπραντ προς τους «συνεργάτες» του (έτσι αποκαλούσε τους υπαλλήλους του, ανεξαρτήτως θέσης). Στην πρώτη, εξιστορεί το πώς «φτιάχτηκε» η IKEA. Την τελευταία, γραμμένη πάνω σε μια κόλλα μιλιμετρέ χαρτί, την ξεκινά με τη φράση: «Αγαπητή IKEA οικογένεια, σας ευχαριστώ και έχετε γεια!». Με αναλύσεις και ανεκδοτολογικού ενδιαφέροντος παραλειπόμενα από τον Τζέπσον, αυτά τα γράμματα μας καθιστούν ικανούς να κρυφοκοιτάξουμε τον τρόπο που σκεφτόταν ο Κάμπραντ λες και ήμασταν φίλοι, «συνεργάτες» του.

Νέα ζωή σε παλιά έπιπλα: Χόμπι ή κάτι παραπάνω;

Αγοράκι με τα σπίρτα 

Ο Κάμπραντ έκανε μια επανάσταση: Εκδημοκράτισε το ντιζάιν και δημιούργησε μια παγκόσμια κουλτούρα. Αυτή της μαζικής κατανάλωσης επίπλων. Συγκεκριμένα σχέδια της IKEA, όπως η πολυθρόνα Poäng, έχουν πουληθεί κατά δεκάδες εκατομμύρια. Πώς έχτισε, όμως, την αυτοκρατορία του; Πώς έφτασε να γίνει δισεκατομμυριούχος – παρότι το ακριβές ύψος της περιουσίας του παρέμενε εσαεί ασαφές; Άλλοι γεννιούνται χορευτές, εκείνος είχε γεννηθεί επιχειρηματίας. Δεν μεγάλωσε μέσα στη φτώχεια, όπως συχνά, λανθασμένα, παρουσιάζεται. Το οικογενειακό του περιβάλλον ήταν εύπορο. Παρ’ όλα αυτά, στα πέντε του χρόνια, αντί να τριγυρνά με ένα λούτρινο αρκουδάκι παραμάσχαλα, έπαιζε τον έμπορο. Πουλούσε σπίρτα –από πόρτα σε πόρτα, στους συγγενείς και στους γείτονές του– τα οποία είχε πείσει μια θεία του να του τα αγοράσει σε τιμή χονδρικής. Κι έβγαζε χρήματα, τα οποία έγιναν περισσότερα όταν επεκτάθηκε και σε άλλα προϊόντα: ψάρια που έπιανε ο ίδιος από μια παρακείμενη της γενέτειράς του λίμνη, χριστουγεννιάτικα είδη, στιλό. Στη συνέχεια, διαπιστώθηκε ότι είχε δυσλεξία. Φοίτησε σε επαγγελματικό γυμνάσιο, εσώκλειστος. Εκεί, πουλούσε στους συμμαθητές του μολύβια, ρολόγια, ζώνες, πορτοφόλια. Στα δεκαεφτά του, το 1943, καθώς τα είχε καταφέρει καλά στο σχολείο, ο πατέρας του τον αντάμειψε με ένα αξιοσέβαστο χρηματικό ποσό, που δεν συνιστούσε όμως σε καμία περίπτωση «μεγάλο κεφάλαιο». Εκείνος αποφάσισε να το επενδύσει στην ίδρυση μιας εταιρείας: της IKEA, που φέτος συμπληρώνει 80 χρόνια ύπαρξης. Το ακρωνύμιό της αποτελείται από τα αρχικά του δικού του ονόματος (Ingvar Kamprad), το πρώτο γράμμα της επωνυμίας του οικογενειακού αγροκτήματος όπου γεννήθηκε (Elmtaryd) κι εκείνο του κοντινού σε αυτό χωριού Agunnaryd όπου μεγάλωσε. Δεν συνέχισε τις σπουδές του.

Η IKEA αρχικά εμπορευόταν ποικίλα αντικείμενα μέσω ταχυδρομείου. Τα έπιπλα προστέθηκαν στον περίφημο κατάλογό της –η τελευταία του έντυπη έκδοση αφορούσε το έτος 2021 και τυπώθηκε σε 40 εκατομμύρια αντίτυπα– πέντε χρόνια μετά την ίδρυσή της. Η «επιβίωσή» της βοηθήθηκε αρχικά από τα μεταπολεμικά κύματα της ανοικοδόμησης και της αστυφιλίας, που είχαν προκαλέσει αύξηση της ζήτησης για έπιπλα. Η άνευ προηγουμένου επιτυχία της, όμως, δεν ήταν θέμα συγκυρίας. Ο Κάμπραντ είχε το χάρισμα της επιχειρηματικής διορατικότητας και έδινε προτεραιότητα στην κοινή λογική. Το 1956, δεκατρία χρόνια μετά την ίδρυση της IKEA, θα ερχόταν μια καθοριστική στιγμή όχι μόνο γι’ αυτό που έγινε η εταιρεία του, όσο και για τον τρόπο που εμείς συνδεόμαστε με τα έπιπλα. Ο Κάμπραντ, βλέποντας κάποιον υπάλληλό του να αποσυναρμολογεί τα πόδια ενός τραπεζιού για να το χωρέσει σε ένα αυτοκίνητο, εμπνεύστηκε τη δημιουργία επίπλων που θα μπορούσαν να τα συναρμολογήσουν μόνοι τους οι πελάτες του. Τα διάφορα μέρη τους θα πακεταρίζονταν σε φλατ χαρτοκιβώτια, για να μπορούν να μεταφερθούν, τουλάχιστον κάποια από αυτά, ακόμα και με τα μέσα μαζικής μεταφοράς.

Χαμηλό κόστος 

Αυτή η καινοτομία, που στην ουσία αποτελεί τη Μέρα Ένα της εποποιίας του, το περίφημο readyto-assemble, του επέτρεψε να ρίξει τις τιμές πώλησης των επίπλων της IKEA και ταυτόχρονα να κάνει, πέρα από τους υπαλλήλους του, και τους πελάτες της ΙΚΕΑ «συνεργάτες» του στη δημιουργία του τελικού επίπλου που αγόραζαν.

Όποιες αποφάσεις λάμβανε έκτοτε τις έπαιρνε στη βάση της αρχής της μείωσης του κόστους που προστίθεται σε ένα προϊόν, από τη στιγμή που αυτό φεύγει από το εργοστάσιο μέχρι να φτάσει στους καταναλωτές. Αυτή η αρχή, που τηρήθηκε με θρησκευτική ευλάβεια, έκανε προσιτά τα μοντέρνα, λιτά, όμορφα και λειτουργικά έπιπλα στους πολλούς ανθρώπους (τουλάχιστον στις χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου), ανεξαρτήτως του ύψους του εισοδήματος ή της θέσης τους στην κοινωνία. Τα έπιπλα με την υπογραφή IKEA, ακόμα και όσα έφτασαν να θεωρούνται καλτ και iconic αντικείμενα του σύγχρονου υλικού πολιτισμού –ο ίδιος τα αποκαλούσε «breathtaking»–, συνεχίζουν να πουλιούνται σε χαμηλές τιμές. Κι αυτό ασχέτως του αν έχουν επηρεάσει μέχρι και την υψηλή ραπτική – πριν από έξι χρόνια, ο οίκος Balenciaga παρουσίασε τη δική του εκδοχή στην μπλε, πλαστική τσάντα Frakta της IKEA, την οποία κοστολόγησε στα περίπου 2.000 ευρώ. Σκοπός του Κάμπραντ δεν ήταν ποτέ η αίσθηση της διάκρισης μέσω της κατανάλωσης (η Frakta, που στο μεγάλο της μέγεθος κοστίζει στο ελληνικό site της IKEA 0,99 ευρώ, βγήκε στην παραγωγή για να είναι αμέσως αναγνωρίσιμη και να μπορεί να λειτουργήσει τόσο ως διαφήμιση της IKEA όσο και ως μέσο αναγνώρισης ανάμεσα στους κατόχους της – όσοι τη βλέπουν και έχουν από μία τουλάχιστον στην κατοχή τους να αισθάνονται ότι μοιράζονται κάτι κοινό). Αυτό που σκόπευε ήταν το να κάνει την καθημερινότητα των ανθρώπων πιο όμορφη και πιο ευχάριστη, με το μικρότερο εφικτό κόστος. Για να φέρει, λοιπόν, την επιπλοποιία ακόμα πιο κοντά στον λαό, άνοιξε το πρώτο του κατάστημα, το 1958, στο Σμόλαντ της νότιας Σουηδίας, πλησίον της περιοχής όπου μεγάλωσε. Μέχρι τότε, τα καταστήματα επίπλων ήταν κάτι σαν μπουτίκ πολυτελείας, έμπαινες μέσα και ήξερες πως ό,τι και αν αγόραζες θα έπρεπε να το πληρώσεις ακριβά. Κάποιος έπρεπε να εξοικονομεί επί χρόνια χρήματα για να καταφέρει να επιπλώσει το σπίτι του. Αυτό, φυσικά, δεν ίσχυε μόνο στη Σουηδία. Γι’ αυτό και, τη δεκαετία του 1960, η IKEA κατάφερε να ξεπεράσει τα σύνορα της σκανδιναβικής χώρας. Άρχισε να κάνει εξαγωγές, αρχικά σε γειτονικές και στη συνέχεια σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η προσέγγισή του Κάμπραντ ήταν, δε, τόσο επαναστατική, που το 1976, στα πενήντα του, τη συνόδευσε με ένα μανιφέστο, τη Διαθήκη ενός εμπόρου επίπλων (A testament of a furniture dealer). Η ανάπτυξη συνεχίστηκε με διάφορα μπρος-πίσω, μέχρι να φτάσουμε η IKEA να θεωρείται ο μεγαλύτερος κατασκευαστής επίπλων στον κόσμο (σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύτηκαν το 2008, στον Business Insider). Έως το 2021 λειτουργούσαν 440 καταστήματα ΙΚΕΑ, σε 52 χώρες του κόσμου, από τον Καναδά έως την Ιαπωνία και από τη Χιλή έως τις Φιλιππίνες. Στην Ελλάδα, το πρώτο IKEA άνοιξε το 2001, στην Κύπρο το 2007. Στην ουσία, αυτά είναι που μας εκπαίδευσαν στη μίνιμαλ αισθητική και άλλαξαν πλήρως την εικόνα του εσωτερικού των σπιτιών μας.

Βόλτα για ψώνια 

Με τα καταστήματά του που συνεχώς βελτιώνονταν έφερε και μια επανάσταση στην εμπειρία του σόπινγκ επίπλων, δημιουργώντας μια διαδρομή που, ακολουθώντας την, μπορείς να δεις όλα τα προϊόντα προς πώληση μέχρι να φτάσεις στο ταμείο. Ο εκθεσιακός χώρος των καταστημάτων άρχισε, επίσης, να περιλαμβάνει πλήρως διακοσμημένα δωμάτια και, μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1990, διαμερίσματα, όπου «τα πάντα πωλούνται εντός»: από τα σεντόνια ενός διπλού κρεβατιού μέχρι το σφουγγαράκι-δίχτυ του μπάνιου. Οι δε πελάτες μπορούν να αλληλεπιδράσουν με τα διαθέσιμα είδη επιτόπου, σαν να βρίσκονται σε ένα θεματικό πάρκο, σε ένα μουσείο με διαδραστικά εκθέματα. Τα κόνσεπτ της ελεύθερης περιήγησης στην έκθεση, χωρίς να έχεις από πάνω σου έναν πωλητή –το οποίο υποστηρίζεται από τα άφθονα, δωρεάν διαθέσιμα έντυπα καταγραφής των κωδικών των επιθυμητών αγαθών, τα μολύβια, τις χάρτινες μεζούρες– και της φόρτωσης των χαρτοκιβωτίων με τα έπιπλα (ή τα μέρη των επίπλων) από τους ίδιους τους πελάτες (παρεκτός κι αν ζητήσουν βοήθεια), συνεισέφερε πολύ και στο να κρατούνται τα κόστη της εταιρείας όσο πιο χαμηλά γίνεται. Σε αυτό το σημείο, θα ήθελα να μου επιτραπεί και μια σύντομη προσωπική ιστορία. Όταν πριν από χρόνια μετακόμισα για πρώτη φορά σε δικό μου σπίτι, κάθε που είχα το ρεπό μου, πήγαινα «εκδρομή στο IKEA του Αεροδρομίου». Άλλοτε αγόραζα μεγάλα έπιπλα, όπως τη ραφιέρα Kallax που νομίζω ότι υπάρχει, σε κάποια από τις διαφορετικές εκδοχές της, στα μισά από τα σπίτια που έχω επισκεφθεί. Άλλοτε αξεσουάρ, όπως τα καλάθια Knipsa, πλεγμένα στο χέρι με φύκια. Κάποιες φορές, έμενα στα αρωματικά κεράκια ρεσό, στα καλαμάκια και στις λευκές, χοντρές χαρτοπετσέτες. Για μένα, αυτή η βόλτα αποτελούσε την «απόλυτη στιγμή ευφορίας» της εβδομάδας. Αυτό εξηγείται από το ότι η IKEA δεν πουλάει μόνο έπιπλα, αλλά έναν τρόπο να ζει κανείς, να οργανώνει την καθημερινότητά του, να προβάλλει ή να μεταθέτει την οικιακή μετα-ευτυχία του. Ο δε Κάμπραντ, σε μια επιστολή του, αποκαλεί την IKEA «concept company».

Ενας από εμάς 

Ο Κάμπραντ ήταν ψηλός, ήταν ξανθός, και τα αετίσια μπλε μάτια του συνέχισαν να παιχνιδίζουν με ενθουσιασμό και περιέργεια για τη ζωή, μέχρι την προχωρημένη ηλικία στην οποία έφτασε. Δεν ήταν όμως άγιος, 69 τουλάχιστον όχι σε όλη του τη ζωή. Το μεγαλύτερο λάθος του το παραδέχτηκε με μια επιστολή: Στα νιάτα του, υποστήριξε δύο ακροδεξιές, φασιστικές οργανώσεις. Επίσης, κάποια στιγμή στη ζωή του αντιμετώπισε ένα «υπό έλεγχο» πρόβλημα αλκοολισμού. Κάπου εκεί μοιάζει να σταματούν οι πολύ σκοτεινές πλευρές της προσωπικότητάς του. Κατά τα άλλα, υπήρξε ένας παθιασμένος με το αντικείμενό του και πάντα προσιτός ηγέτης: Έκανε συχνές επισκέψεις στα εργοστάσια αλλά και στα καταστήματά του και ρωτούσε τους πελάτες του για ιδέες που θα μπορούσαν να βελτιώσουν τα προϊόντα που πουλούσε. Σε ένα βιντεάκι από μια τέτοια επίσκεψη, που έχει ανεβεί στο YouTube, απευθυνόμενους στους υπευθύνους για τα πλυντήρια πιάτων ενός εστιατορίου IKEA, τους λέει: «Θα πρέπει να ξέρετε ότι είστε σπουδαίοι. Η επιχείρηση δεν θα μπορούσε να συνεχίσει να λειτουργεί ούτε για μία ώρα αν τα πιάτα μας ήταν βρόμικα». Τους «συνεργάτες» του τους σεβόταν και τους εμπιστευόταν. Πίστευε ότι κανείς υπάλληλός του δεν ήταν ουσιωδώς ανώτερος από κάποιον άλλον και πως όλοι μαζί θα έπρεπε να λύνουν ό,τι θέματα προέκυπταν, κάτι που αντικατοπτρίζει την περίφημη πίστη του στην ομαδικότητα. Ένα ιδιάζον χαρακτηριστικό του είναι πως υπήρξε τρομερά σφιχτοχέρης. Ακόμα και τα χριστουγεννιάτικα δώρα του τα αγόραζε μετά τις γιορτές, για να τα πληρώσει μισοτιμής. Δεν έκανε, όμως, μόνο στα δώρα οικονομία. Οδηγούσε ένα παλιό Volvo. Έκλεινε οικονομική θέση όταν ταξίδευε με το αεροπλάνο. Έζησε 38 χρόνια από τη ζωή του αυτοεξόριστος στην Ελβετία, για φορολογικούς λόγους. Έδινε, βέβαια, πολλά από τα χρήματά του σε καλούς σκοπούς. Παντρεύτηκε δύο φορές και απέκτησε τέσσερα παιδιά, ένα μέσω υιοθεσίας με την πρώτη του σύζυγο και τα υπόλοιπα με τη δεύτερη. Έδωσε μέσα από τις διαφημιστικές του εκστρατείες ορατότητα στην LGBTQIA+ κοινότητα, σε μια εποχή, το 1994, που αυτό δεν ήταν «της μόδας» – και δέχτηκε απειλές για μποϊκοτάζ και βομβιστικές επιθέσεις. Πίστευε ότι το να διάγει κανείς έναν απλό βίο ήταν το κλειδί της ευτυχίας. Εκείνο της επιτυχίας βρισκόταν στην καθοδήγηση, στο mentorship – μία από τις αξίες-πυλώνες της εταιρικής κουλτούρας που δημιούργησε ήταν το να ηγείται κανείς μιας ομάδας με το να δίνει το σωστό παράδειγμα. Πέθανε στα 91 του. Είχε αποσυρθεί από το διοικητικό συμβούλιο της IKEA στα 87 του.

Όπως αναφέρει στην ύστατη επιστολή του προς τους «συνεργάτες» του, στο τελευταίο εταιρικό χριστουγεννιάτικο πάρτι της IKEA που παρευρέθηκε, αντάλλαξε 1.500 χειραψίες. Είχε το χάρισμα της κοινωνικότητας. Ήταν «ένας από εμάς» ή τουλάχιστον αυτή τη δημόσια εικόνα καλλιεργούσε, μιας και δεν είμαστε όλοι ούτε διάνοιες του επιχειρείν ούτε δισεκατομμυριούχοι. Κοίταζε πάντα στο μέλλον και του άρεσε να ζει το τώρα. Το αγαπημένο του τραγούδι από το μιούζικαλ Το κλουβί με τις τρελές ήταν το The best of times is now – το τώρα είναι η καλύτερη εποχή όλων των εποχών. Το δε όνομά του μπορεί να μην έμεινε στην ιστορία, αλλά το έργο και η περίφημη «σουηδική αισθητική» του συνεχίζουν να αποτελούν κομμάτι της καθημερινής ζωής εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο.