Ο χρόνος: Τετάρτη 20 Σεπτεμβρίου 2023. Ο χώρος: Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Αν αγαπάς τη Μαρία Κάλλας, νιώθεις ότι είσαι η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων. Δεν ξέρεις ποιο βιβλίο να πιάσεις πρώτο στα χέρια σου, να χαζέψεις τις εικόνες του, να ταξιδέψεις με το καλτ εξώφυλλό του στο σύμπαν ενός εικονογράφου με ιδιοσυγκρασιακή αισθητική, να επιχειρήσεις να μαντέψεις τι μπορεί να λένε οι λέξεις ή τα ιδεογράμματά του για την ντίβα που ταυτίστηκε με την όπερα, το δράμα, το πάθος, την υπερβολή, την τραγωδία. Σε έναν χώρο που δεν είναι προσβάσιμος στο κοινό – πρέπει να χρησιμοποιήσεις μια μαγνητική κάρτα για να εισέλθεις σε αυτόν, αφού διασχίσεις αίθουσες με σπάνια, παλιά βιβλία – φυλασσόταν τότε η εντυπωσιακή λόγω όγκου και εύρους συλλογή που δώρισε ο Γερμανός Μπένεντικτ Γκάγκελμαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη και που από αύριο τμήμα της θα παρουσιάζεται στην έκθεση «Εκδόσεις για την Κάλλας σε όλον τον κόσμο».
Τα περισσότερα από τα τεκμήρια που τη συναποτελούν – στα οποία περιλαμβάνονται και δίσκοι, κασετίνες με CD, ακαδημαϊκές εργασίες, γραμματόσημα, προγράμματα παραστάσεων, περιοδικά, μέχρι και μία μεγάλων διαστάσεων αφίσα της «Μήδειας» του Πιέρ Πάολο Παζολίνι – είναι σχετικά πρόσφατα, με τη δημοσίευσή τους να χρονολογείται μετά από τον θάνατο της «Ντιβίνα» (1977). «Η μεγάλη αξία της συγκεκριμένης συλλογής, πέρα από την επάρκειά της ως προς το θέμα Μαρία Κάλλας ή την ακαδημαϊκή της εγκυρότητα, έγκειται στο ότι αποτυπώνει σε ένα πολύ μεγάλο εύρος το τι έχει υπάρξει η Μαρία Κάλλας για τον σύγχρονο κόσμο, κυρίως μετά από τον θάνατό της», μου επισημαίνει ο Κυριάκος Γρηγορόπουλος, από το Τμήμα Χειρογράφων και Ομοιοτύπων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος. «Αποτυπώνει μια απήχηση τόσο του μύθου όσο και του συμβόλου της Κάλλας, διεθνώς, με τα μέτρα ενός ιδιώτη, ενός παθιασμένου συλλέκτη».
Πολύτιμα, σπάνια, καλτ βιβλία
Πολλά από τα βιβλία που δώρισε ο κ. Γκάγκελμαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη είναι μεταφράσεις δημοφιλών βιογραφιών της, σε μια πλειάδα γλωσσών: αλβανικά, τουρκικά, κινεζικά, ιαπωνικά, κορεάτικα. Ξεχωρίζουν, επίσης, λόγω μεγέθους, τα πολλά σκληρόδετα, πολυτελή λευκώματα. Μια άλλη κατηγορία αποτελούν τα παιδικά και τα κόμικ, αλλά και τα λαϊκά αναγνώσματα, όπως το μπεστ σέλερ «Μαρία Κάλλας: Η γυναίκα πίσω από τον μύθο» της Αριάννας Στασινοπούλου (εκδ. Bell) ή τα τύπου Άρλεκιν μυθιστορήματα, που είναι εμπνευσμένα από τη ζωή της.
Ίσως την πιο μπιζάρ έκδοση να αποτελεί το τεύχος του γαλλικού «L’ Astrologue» που κυκλοφόρησε λίγο καιρό μετά από τον θάνατο της Κάλλας και περιλαμβάνει μια… επίκληση του πνεύματός της.
Πολλά τεκμήρια προκαλούν τον θαυμασμό αλλά σίγουρα δεν είναι όλα κολακευτικά για τον θρύλο της. Σε ένα φύλλο γραμματοσήμων του Κιρζιστάν, η Μαρία Κάλλας απεικονίζεται με τα χέρια ανοιχτά και σκιές σαν τρίχες στη μασχάλη, να φοράει ένα κίτρινο στράπλες φόρεμα. Κραδαίνει ένα σπασμένο μπουκάλι με κόκκινο κρασί που στάζει, ενώ υπονοείται ότι με αυτό έχει μόλις τσακίσει την πλάτη του Αριστοτέλη Ωνάση. Εκείνου, του φεύγει από το χέρι το κολονάτο ποτήρι με τη σαμπάνια του. Το αποκορύφωμα; Στο βάθος, διακρίνεται η πλάτη της Ζακλίν Κένεντι, ενώ σε μιαν άκρη αυτού του γεμάτου κίνηση και τρομακτικές σκιές καρέ στάζει αίμα.
Επικοινωνώ με τον κ. Γκάγκελμαν, για να μάθω περισσότερα πράγματα για τη συλλογή του: «Ήθελα να συγκεντρώσω όλη τη βιβλιογραφία που υπάρχει για την Κάλλας. Δεν μ’ ενδιέφερε να αξιολογήσω τα βιβλία και ό,τι άλλο αποτελεί τη συλλογή μου με έναν κριτικό τρόπο. Η οποιαδήποτε αξιολόγηση θα πρέπει να αφεθεί αποκλειστικά και μόνο στην ατομική κρίση των αναγνωστών. Πάντως, πιστεύω ότι η πραγματικά σοβαρή βιβλιογραφία για την Κάλλας περιλαμβάνει περίπου δέκα βιβλία». Ξεχωρίζει, λοιπόν, εκείνα των Χένρι Βισνέσκι, Στέλιου Γαλατόπουλου, Τζον Αρντόιν και Ρεάλ Λα Ροσέλ. Μου καθιστά, δε, απόλυτα σαφές το τι πιστεύει για τις εκατοντάδες άλλες βιογραφίες της που κυκλοφορούν, αναφέροντάς μου ότι ο έγκριτος δημοσιογράφος και μουσικοκριτικός Γιούργκεν Κέστινγκ έγραψε στη δική του λεπτομερή βιογραφία για την Κάλλας ότι, αφού διάβασε μια συγκεκριμένη γαλλική έκδοση, ένιωσε «την ανάγκη να πλύνει τα χέρια του».
Πριν από τη δωρεά του κ. Γκάγκελμαν (και του Δημήτρη Πυρομάλλη, που η δική του συλλογή απλώνεται εδώ και μία εβδομάδα στον 2ο όροφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης και στο φουαγιέ της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, στο πλαίσιο της έκθεσης «Unboxing Callas: Mια αρχειακή εξερεύνηση στη συλλογή Πυρομάλλη» και το αρχείο της ΕΛΣ), τα βιβλία για την Κάλλας που υπήρχαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη δεν ήταν πολλά – οι εκδόσεις για τη Μαρία Κάλλας στα ελληνικά, άλλωστε, είναι λίγες δεκάδες. Γι’ αυτό και η συλλογή του αποτελεί μια μεγάλη προίκα για την Εθνική Βιβλιοθήκη, θα μου πει ο κ. Γρηγορόπουλος, που τον εξέπληξε η πληθώρα των εκδόσεων σε μια σειρά από ασιατικές γλώσσες. Ίσως, παρατηρεί, σε ένα δεύτερο επίπεδο, να έχει αξία να αναρωτηθούμε το κατά πόσο η Μαρία Κάλλας, ως ένα κατ’ εξοχήν σύμβολο της όπερας, ενσωματώθηκε ή οικειοποιήθηκε από ανερχόμενες χώρες ή οικονομίες της Άπω Ανατολής, ως ένα διαβατήριο εισόδου στον «αναπτυγμένο κόσμο», στον «πλούσιο βορά».
Εκδόσεις που αγνοούσαν οι συγγραφείς τους
Η πληθώρα των γλωσσών δημιούργησε και καινοφανή βιβλιοθηκονομικά ζητήματα: «Πολλές φορές αναγκαστήκαμε να ψάξουμε στοιχεία έκδοσης σε άγνωστές μας γλώσσες. Υπήρχαν, δε, περιπτώσεις τεκμηρίων που δεν τηρούσαν διεθνή βιβλιογραφικά στάνταρ. Για παράδειγμα, δεν έφεραν αριθμό ISBN, ο οποίος μπορεί να αποτελέσει έναν μπούσουλα για κάποιον που αναζητεί τα στοιχεία έκδοσης ενός βιβλίου. Κατά περίπτωση, βρήκαμε άκρη μέσα από χειρόγραφα σημειώματα που υπήρχαν στις σελίδες τους, δελτία αποστολής από εξωτικούς τόπους, επιστολές βιβλιοπωλών που ενδεχομένως είχε αγγαρέψει ο κύριος Γκάγκελμαν για να του βρουν μια σπάνια έκδοση από κάποια μακρινή χώρα». Όλες αυτές οι μικρολεπτομέρειες μαρτυρούν το πάθος του συλλέκτη που μοιάζει με ένα κυνήγι θησαυρών, το οποίο κερδήθηκε. Ο κ. Γκάγκελμαν κατάφερε να εντοπίσει δύο κορεατικές εκδόσεις ενός από τα βιβλία του Στέλιου Γαλατόπουλου, τις οποίες αγνοούσε ακόμα κι ο ίδιος ο συγγραφέας τους.
Γεννημένος το 1948, ο κ. Γκάγκελμαν μεγάλωσε σε μια οικογένεια που αγαπούσε τη μουσική, ενώ ο δίδυμος αδερφός του έγινε μαέστρος. Οι γονείς του, τον πήγαν πρώτη φορά στην όπερα όταν ήταν επτά ετών. Στην εφηβεία του άκουσε για πρώτη φορά τη φωνή της Μαρίας Κάλλας. Όταν άρχισε να διαβάζει για εκείνη, του έκανε εντύπωση ότι δεν μπορούσε να βρει αξιόπιστες πληροφορίες. Άρχισε, λοιπόν, να συλλέγει εκδόσεις απ’ όλο τον κόσμο και ποικίλα άλλα τεκμήρια, επί σαράντα χρόνια, για να δημιουργήσει μια συλλογή μοναδική στο είδος της, που να μη μοιάζει με αντίστοιχες άλλων συλλεκτών (που περιλαμβάνουν π.χ. όλες τις κριτικές που έχουν γραφτεί για τις παραστάσεις της).
Τι τον έλκυσε στην Κάλλας; «Πρώτα απ’ όλα η σπουδαία φωνή της. Το ηχόχρωμα, η έκφραση, η τεχνική, το εύρος της. Μπορεί να υπήρχαν και άλλες τραγουδίστριες, σύγχρονές της αλλά και άλλων γενιών, που να ήταν λαμπερές και εντυπωσιακές. Η Κάλλας, όμως, είχε τη μοναδική ικανότητα να δίνει σάρκα στους χαρακτήρες της, να γίνεται ο ρόλος που ερμήνευε. Η Κάλλας δεν τραγουδούσε απλώς για μια τραβιάτα [παραστρατημένη], τη λαίδη Μάκβεθ, την Γκίλντα. Ήταν αυτές οι γυναίκες».
Το μάτι μου σταματά σε δύο από τα βιβλία της συλλογής που αναλύουν το φαινόμενο της Κάλλας από μια queer ματιά. Το «Del armario al escenario: La ópera gay» (Από την ντουλάπα στη σκηνή: Η γκέι όπερα) των εκδ. La Tempestad και το «The queen’s throat: Opera, homosexuality, and the mystery of desire» (Το λαρύγγι της βασίλισσας: Όπερα, ομοφυλοφιλία και το μυστήριο της επιθυμίας) των εκδ. Da Capo. Η Κάλλας αποτελεί, διαχρονικά, ένα από τα σημαντικότερα γκέι άικον. Σπανίως, όμως, ειδικά σε θεσμικό επίπεδο, γίνονται αναφορές σε αυτή τη διάσταση του θρύλου της.
«Η Μαρία Κάλλας υπήρξε διάσημη στον κόσμο της όπερας πολύ πριν γίνει γκέι άικον», θα μου πει ο κ. Γκάγκελμαν. «Ο τρόπος που τραγουδούσε, που ερμήνευε τους ρόλους της, δεν έχει ούτε γκέι ούτε στρέιτ συνειρμούς. Πιθανόν να εκτιμάται τόσο πολύ από τους γκέι λάτρεις της όπερας επειδή οι γκέι άντρες αποδέχονται και εκφράζουν πιο εύκολα τα μεγάλα συναισθήματα». Στη συνέχεια, προσθέτει ότι πραγματικό ερευνητικό ενδιαφέρον έχει και το να μελετηθούν περαιτέρω οι συνεργασίες της Κάλλας με μια σειρά από μεγάλους γκέι καλλιτέχνες: τον Πιέρ Πάολο Παζολίνι, τον Λουκίνο Βισκόντι, τον Φράνκο Τζεφιρέλι.
Από το Φράιμπουργκ, με αγάπη
Η διαδικασία της δωρεάς ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2021, με ένα email του κ. Γκάγκελμαν προς την Εθνική Βιβλιοθήκη, στο οποίο εξέφραζε την πρόθεσή του να δωρίσει τη συλλογή του. Το αίτημά του, όπως απαιτεί η διαδικασία, πέρασε από έγκριση. Έπειτα, ακολούθησε η μεταφορά των τεκμηρίων από τη Γερμανία στην Ελλάδα, τα οποία παρελήφθησαν τον Ιούνιο του 2022. Μετά, ξεκίνησε η εισαγωγή τους στο ηλεκτρονικό σύστημα της βιβλιοθήκης. Όλη η «συλλογή Γκάγκελμαν» εντάχθηκε στη Γενική Συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης, καθώς είναι εξαιρετικής σημασίας, περιλαμβάνει σπάνια τεκμήρια και δεν μπορεί να «σπάσει». Τα τεκμήριά της καταλογογραφούνται αναλυτικά για να καταστούν εντοπίσιμα για κράτηση μέσω του καταλόγου της Εθνικής Βιβλιοθήκης και, όταν ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία, οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες θα μπορούν να τα διαβάσουν επιτόπου, όχι να τα πάρουν σπίτι τους.
Από αύριο, ένα τμήμα της θα εκτίθεται στην ΕΒΕ. Ο κ. Γκάγκελμαν κράτησε στο Φράιμπουργκ, την πόλη που μένει, μερικά από τα βιβλία της συλλογής του, που τα είχε διπλά, και κάποιους δίσκους 78 στροφών, από τα τέλη της δεκαετίας του 1940. Άραγε, του λείπει η συλλογή του; «Όχι», μου απαντά ορθά-κοφτά. «Φέτος κλείνω τα 75 κι έχω ζήσει με αυτή για πάνω από σαράντα χρόνια, οπότε είχε αποκτήσει νόημα το να την αποχωριστώ, είχε έρθει η κατάλληλη στιγμή». Φέτος, είναι και η επέτειος των 100 χρόνων από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας: «Γνωρίζω ότι η συλλογή μου στεγάζεται στο ιδανικό μέρος: στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, στην Αθήνα. Εκεί ανήκει».
Info: Η έκθεση «Εκδόσεις για την Κάλλας σε όλον τον κόσμο: Μια έκθεση στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος» θα παρουσιάζεται από αύριο 2.12.2023 και έως τις 14.1.2024 στο Αίθριο του ισογείου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, στο ΚΠΙΣΝ. Είσοδος ελεύθερη. Περισσότερες πληροφορίες: Nlg.gr
