Λίγες ταινίες του ανεξάρτητου κινηματογράφου έχουν αγγίξει τα τελευταία χρόνια τις ευαίσθητες χορδές του κοινού όσο οι Περασμένες ζωές (2023). Η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία της Καναδοκορεάτισσας Σελίν Σονγκ είχε τρομερή απήχηση, όχι μόνο γιατί μιλάει σε όσους τρελαίνονται για ρομαντικές ιστορίες, αλλά κυρίως επειδή η γλυκόπικρη αφήγησή της μας φέρνει αντιμέτωπους με τους εαυτούς μας – περίπλοκους, γεμάτους νοσταλγία, εύθραυστους. Μερικά χρόνια νωρίτερα, το 2019, η Ιστορία γάμου του Νόα Μπάουμπαχ όχι μόνο τσάκισε τις καρδιές αυτών που πέρασαν ένα διαζύγιο, αλλά κατέρριψε και το ιδεώδες του έρωτα σε όσους πίστευαν ακόμη σ’ αυτόν. Και λίγο αργότερα, ο Γιοακίμ Τρίερ μίλησε μέσα από τον Χειρότερο άνθρωπο στον κόσμο (2021) στις καρδιές των μιλένιαλ κοριτσιών και αγοριών που πασχίζουν να βγάλουν άκρη στο ναρκοπέδιο των ερωτικών σχέσεων της εποχής μας.
Οι ρομαντικές ταινίες στο σινεμά των τελευταίων χρόνων έχουν απ’ όλα: συγκλονιστικές ιστορίες αγάπης, ανάλαφρα meet cute, δυσβάσταχτους χωρισμούς και μια δόση από παιδικό, αφελή ρομαντισμό. Οι ηρωίδες τους δεν περιορίζονται στα στερεοτυπικά κλισέ που συναντούσαμε πριν από μερικά χρόνια: ενώ είναι δυναμικές, δεν είναι άτρωτες, ενώ είναι πετυχημένες, δεν είναι κατασταλαγμένες, ενώ ψάχνουν τον ιδανικό σύντροφο, είναι υποψιασμένες ότι αυτός δεν υπάρχει – ακόμη κι αν κάποιος μοιάζει στον κύριο Τέλειο, περισσότερο τις αφορά το τι συμβαίνει αφού τα πυροτεχνήματα σβήσουν και η ρουτίνα πάρει το πάνω χέρι της σχέσης.
Όταν οι προβολείς χαμηλώνουν
Στις Περασμένες ζωές η 12χρονη Κορεάτισσα ηρωίδα βγαίνει, πριν μετακομίσει στις ΗΠΑ, στο πρώτο της ραντεβού με το αγόρι που της αρέσει, κάτι που έχει κανονίσει η μαμά της, θέλοντας να χαρίσει στην κόρη της ένα πρώτο ραντεβού, το οποίο τελικά θα λάβει διαστάσεις πεπρωμένου. Δώδεκα χρόνια μετά, συναντάμε την ηρωίδα στη Νέα Υόρκη ως μια φιλόδοξη, αλλά προσγειωμένη σεναριογράφο, της οποίας η προσωπική πλήρωση δεν έρχεται αποκλειστικά και μόνο από τις ερωτικές της σχέσεις – η καριέρα της είναι εξίσου σημαντική.
Το τρίγωνο τώρα που δημιουργείται μεταξύ της Νόρα, του Κορεάτη παιδικού της έρωτα και του τωρινού Αμερικανού συντρόφου της θα κεντηθεί με πολλή προσοχή, χωρίς όμως κάποια μετωπική σύγκρουση, με εκείνη πάντα στο πρώτο πλάνο. Η σκηνοθέτρια επιλέγει, προς τιμήν της, να μη σεξουαλικοποιήσει τον χαρακτήρα, αποφεύγοντας έτσι τις εύκολες λύσεις. Στο φλερτ με τον Αμερικανό σύντροφο η Νόρα προτάσσει την κορεατική ταυτότητά της όταν μιλάει για την έννοια του πεπρωμένου και έτσι, παρότι λοιδορεί ελαφρώς τα ήθη της πατρίδας της, δεν τα απορρίπτει εντελώς. Η αναζήτηση του παιδικού της έρωτα δεν προκύπτει από την ανάγκη της για ρομαντική σχέση, αλλά ως ένα νεανικό παιχνίδι με μια ειλικρινή περιέργεια και νοσταλγία. Άλλωστε, αυτή η διαδικασία τη συνδέει ξανά με μια ταυτότητα που δεν ήξερε ακριβώς ότι είχε. Η Νόρα δεν είναι στερεοτυπική, κι έτσι η ταινία αποφεύγει προσεκτικά τις ακρότητες: δεν υπάρχει μαύρο ή άσπρο, σωστή και λανθασμένη κίνηση∙ όλοι πρέπει να κάνουμε συμβιβασμούς. Με λίγα λόγια, αν οι ρομαντικές κομεντί πριν από 30 χρόνια σταματούσαν στο happily ever after, οι Περασμένες ζωές ξεκινούν από εκεί που οι προβολείς χαμηλώνουν.
Οι άντρες τη βγάζουν καθαρή
«Tο μεγαλύτερο πρόβλημα σχετικά με την απεικόνιση της γυναίκας που τα βγάζει πέρα στη μεγαλούπολη δουλεύοντας π.χ. ως δημοσιογράφος σε γυναικείο περιοδικό, είναι πως διαιωνίζει ένα τραγικό στερεότυπο», αναφέρει η συγγραφέας Μπέθανι Κρίσταλ στην επικοινωνία μας. «Όταν οι γυναίκες αναλαμβάνουν ρόλους στα μίντια, στη συγγραφή ή στη μόδα και οι άντρες είναι επιχειρηματίες ή επιστήμονες, εδραιώνεται κατ’ αυτόν τον τρόπο ότι αυτός είναι ο ορισμός της ευτυχίας στην οποία πασχίζουμε να φτάσουμε».
Τι είναι, λοιπόν, εκείνο που κάνει τον χαρακτήρα της Νικόλ (Σκάρλετ Γιόχανσον) στην Ιστορία γάμου να ξεχωρίζει καθώς η φαινομενική της ευτυχία καταρρέει; Το γεγονός ότι, ενώ φαίνεται να ζει την τέλεια ζωή, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Διότι μπορεί να είναι μια ταλαντούχα ηθοποιός, να έχει ένα αξιολάτρευτο παιδί και έναν εξαιρετικό εκ πρώτης άποψης σύζυγο, την ίδια στιγμή όμως νιώθει βαθιά δυστυχισμένη. Με τη συντροφικότητα να έχει πάει περίπατο στον γάμο της, η Νικόλ θα αφήσει την παθητική υπομονή και την ανοχή στην πατερναλιστική συμπεριφορά του συζύγου της Τσάρλι (Άνταμ Ντράιβερ), περνώντας στην αντεπίθεση. Σιγά σιγά θα πάρει τα ηνία του κατακερματισμένου εαυτού της και θα επιστρατεύσει μια μάχιμη δικηγόρο διαζυγίων για να υπερασπιστεί τα δικαιώματά της. Η εξαιρετική Λόρα Ντερν –η οποία μάλιστα βραβεύτηκε με Όσκαρ Β΄ Γυναικείου ρόλου για την ερμηνεία της– παραδίδει έναν λόγο όπου μιλάει για την αποποίηση των ευθυνών από τους άντρες. Στη γυναίκα, λέει, πέφτουν εξωφρενικά περισσότερα βάρη, ενώ οι άντρες τη βγάζουν καθαρή.
Στο σύγχρονο σινεμά οι ηρωίδες είναι ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ, αλλά όχι ΑΤΡΩΤΕΣ, και δεν ψάχνουν τον κύριο ΤΕΛΕΙΟ. Τις ενδιαφέρει τι συμβαίνει όταν τα ΠΥΡΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ σβήσουν.
Αυτά τα πρότυπα γυναικών, η γυναικεία ενδυνάμωση μέσα από τις δοκιμασίες της ζωής και το εν μέρει χάπι εντ δίνουν έναν φεμινιστικό τόνο στην ταινία, η οποία καταφέρνει να αποδώσει τα προβλήματα των σημερινών ζευγαριών με απόλυτο ρεαλισμό. Στην Ιστορία γάμου παρακολουθούμε το τέλος μιας σχέσης∙ μόνο που η Νικόλ φαίνεται να βγαίνει από αυτήν καλύτερη και πιο δυνατή, ενώ ο Τσάρλι παραμένει ο ίδιος, μην μπορώντας να καταπιεί τον εγωισμό του.
Νέοι δρόμοι, νέες ιδέες
Ο Χειρότερος άνθρωπος του κόσμου αντιμετωπίζεται εδώ και λίγα χρόνια ως η απόλυτη απεικόνιση της νέας γυναίκας στην ολότητά της σήμερα, με όλες τις αντιφάσεις και τα υπαρξιακά ερωτήματα που μπορεί να φέρει το νεφελώδες τοπίο της ενηλικίωσης στον 21ο αιώνα. Πρωταγωνίστρια αυτής της νορβηγικής ταινίας είναι η Τζούλι, που δεν ξέρει τι θέλει: Να ερωτευτεί; Να βρει ποια είναι τα όνειρά της; Θέλει να είναι πιστή στα θέλω της; Να είναι φεμινίστρια; Η νεαρή ηρωίδα παρατάει το ένα αντικείμενο μετά το άλλο, είτε είναι η ιατρική είτε η φωτογραφία, συμβιβαζόμενη σε μια θέση πωλήτριας σε βιβλιοπωλείο, και προσπαθεί μέσα από τις σχέσεις της να ορίσει τον εαυτό της. Χαρακτηριστικά, όταν χωρίζει από έναν εικονογράφο, μεγαλύτερό της, ολίγον σεξιστή, του λέει «σ’ αγαπώ, αλλά δεν σ’ αγαπώ κιόλας». Θέλει να ζήσει το coup de foudre και το ζει, κάνει άνω κάτω τη ζωή της κι εμείς την παρακολουθούμε αναγνωρίζοντας τον εαυτό μας.
Στην ντραμεντί αυτή, που συζητήθηκε πολύ και κέρδισε δύο υποψηφιότητες στα Όσκαρ, η κεντρική σχέση τελειώνει γιατί η Τζούλι δεν θέλει παιδιά. Αυτό που ξεκινάει ως μια ανάλαφρη κομεντί, δηλαδή, ολοκληρώνεται ως ένα υπαρξιακό δράμα στο οποίο η πρωταγωνίστρια έχει πάθει αυτό που απέφευγε με πολύ κόπο: έχει ενηλικιωθεί.
Οι παραπάνω ταινίες, χαρακτηριστικές αλλά ενδεικτικές του σύγχρονου σινεμά, δεν ακολουθούν την οδό της ρομαντικής κομεντί για να αφηγηθούν μια ερωτική ιστορία, παρόλο που φλερτάρουν με κάποια από τα στοιχεία. Πιο κοντά στο είδος βρίσκεται το Anyone But You (2023), που τα πήγε καλά εισπρακτικά (200 εκατ. δολάρια), και ακολουθεί την πεπατημένη. Βέβαια, είναι μια μάλλον αμφιλεγόμενης αξίας ταινία όπου οι πρωταγωνιστές είναι ό,τι το εναλλακτικό σινεμά βαριέται μέχρι θανάτου: λευκοί, ετεροφυλόφιλοι και πλούσιοι. Σε έναν άλλο κόσμο πάλι, δύο νέοι Αφροάγγλοι συναντιούνται στις gender free τουαλέτες μιας γκαλερί. Στο Rye Lane (2023) κανένας από τους δύο χαρακτήρας δεν βάζει τικ στα σταθερά κλισέ που συναντάμε στις ρομαντικές κομεντί. Περνούν τη μέρα μαζί, προσπαθώντας να βγάλουν άκρη από τις ραγισμένες τους καρδιές, και μέσα από την κοινή επιθυμία να εκδικηθούν τους πρώην τους ανακαλύπτουν ότι οι κοινές τους αναφορές μπορεί και να αποκαλύπτουν μια αμοιβαία έλξη. Έχουμε την πρώτη συνάντηση, έχουμε και την ευτυχή έκβαση – έως εκεί, λοιπόν, δεν έχουμε παρά μια τυπική ρομαντική κομεντί. Ωστόσο, το γεγονός ότι στον φακό της σκηνοθέτριας οι δύο ετεροφυλόφιλοι ηθοποιοί είναι αφρικανικής καταγωγής και δεν έχουν στερεοτυπικές αντιδράσεις (το αγόρι κλαίει στις τουαλέτες, εκείνη έχει πάρει περισσότερο τη ζωή της στα χέρια της και είναι ανεξάρτητη), καθώς και το ότι επιτέλους βγαίνει μια ταινία με μαύρο καστ η οποία δεν μιλάει για φυλετικές διακρίσεις και δοκιμασίες των ηρώων γύρω από την ταυτότητά τους, είναι αναζωογονητικό. Σίγουρα δεν είναι μια πρωτοποριακή ή επαναστατική ταινία. Είναι όμως κάτι το διαφορετικό, σε ένα είδος όπου μέχρι πρότινος η πρωταγωνίστρια όφειλε να είναι μια μεσοαστή λευκή η οποία ψάχνει να εκπληρώσει την υπόσχεση που έδωσε στη μαμά της να αποκατασταθεί, ενώ ο μπαμπάς της τη συνοδεύει στην εκκλησία, κατασυγκινημένος.
«Στις ρομαντικές κομεντί οι γυναίκες ξέρουν τι θέλουν και είναι ΙΣΟΤΙΜΕΣ με τους άνδρες – τουλάχιστον μέχρι να υποταχθούν στο ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟ πρόταγμα».
Γκάι Λοτζ, κριτικός κινηματογράφου
Σε κάτι εντελώς διαφορετικό τώρα: Ο Χρήστος Νίκου επιχειρεί με το Fingernails (2023), την πρώτη του ταινία στα αγγλικά, να ρίξει φως σε ένα δυστοπικό σενάριο: Σε έναν εναλλακτικό κόσμο, η ερωτική απογοήτευση και το υψηλό ποσοστό χωρισμών οδηγούν τα ζευγάρια να περνούν ένα επώδυνο τεστ συμβατότητας. Η κεντρική ηρωίδα, την οποία υποδύεται μια εξαιρετική Τζέσι Μπάκλεϊ, έχει αμφιβολίες για τον σύντροφό της και έτσι επιλέγει να εργαστεί σ’ αυτό το ινστιτούτο, όπου γνωρίζει τον γοητευτικό Ριζ Άχμεντ, ερχόμενη αντιμέτωπη με ένα ερώτημα: Μπορείς, άραγε, να είσαι ταυτόχρονα ερωτευμένος με δύο ανθρώπους; Ναι, στις μέρες μας οι ρομαντικές ταινίες μπορούν να έχουν ακόμα και έντονα στοιχεία επιστημονικής φαντασίας.
Αντίο, αφέλεια
Οι ερωτικές ιστορίες στο σημερινό σινεμά, αυτές που συζητούνται αποτελώντας θέμα ντιμπέιτ στα μπαρ ή στα σόσιαλ μίντια, δεν έχουν την αφέλεια τoυ Mια βραδιά στο Νότινγκ Χιλ ούτε χαρακτήρες εξωφρενικά στερεοτυπικούς, όπως στο Πώς να χάσεις έναν άνδρα σε δέκα μέρες. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει και ότι πρέπει να «διαγράψουμε» κάθε ταινία πριν από το 2010, γιατί, όπως άλλαξαν οι εποχές, άλλαξαν και οι ηρωίδες μας. Ούτε αποτελεί καινούργια εφεύρεση η φιλόδοξη, δυναμική και έξυπνη γυναίκα. Αυτό που έχει αλλάξει είναι οι προτεραιότητές της. «Στις ρομαντικές κομεντί οι γυναίκες καθοδηγούν τη δράση περισσότερο από τους άντρες, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα πιο δυναμικές ηρωίδες που ξέρουν τι θέλουν, περισσότερο από άλλα είδη κινηματογράφου – τουλάχιστον μέχρι να υποταχθούν στο πατριαρχικό πρόταγμα», μας εξηγεί σε επικοινωνία μας μαζί του ο Γκάι Λοτζ, κριτικός κινηματογράφου στον βρετανικό Observer. «Oι rom com ηρωίδες τείνουν να έχουν μεγάλες, διαχυτικές προσωπικότητες, είναι έξυπνες, αστείες και αρθρώνουν καλά τα συναισθήματά τους: το είδος θριαμβεύει στη σύγκρουση μεταξύ του άντρα και της γυναίκας, άρα πρέπει να είναι ισότιμοι πνευματικά».
Φαίνεται, λοιπόν, ότι δεν ψάχνουμε πια συνταγές για να καθησυχάσουμε τις άστατες καρδιές μας. Το χάπι εντ, απαραίτητο και αναπόφευκτο στα ρομάντζα των προηγούμενων δεκαετιών, δεν έχει πλέον τα πρωτεία, και αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι παραδοσιακές ρομαντικές κομεντί δεν αποτελούν πρώτο θέμα συζήτησης. Καμία από εμάς δεν πιστεύει στην αφέλεια ενός έρωτα που θα την καταβροχθίσει, αντιθέτως, τον κοιτάει με μισό μάτι αναζητώντας μια άλλη, πιο ουσιαστική σύνδεση. Ίσως αυτή να είναι με κάποιον άλλο ή κάποια άλλη, αλλά πρωτίστως θα είναι με τον εαυτό μας. Και αυτό είναι σπουδαίο.
Μια φεμινιστική ανάγνωση του σινεμά
Οι πρώτες φεμινιστικές προσεγγίσεις στην ιστορία του σινεμά ήρθαν όλες μαζεμένες: Τα βιβλία Popcorn venus, From reverence to rape και Women and their sexuality in the new film κυκλοφόρησαν με διαφορά λίγων μηνών, από το 1973 έως τις αρχές του 1974, επηρεάζοντας χιλιάδες σινεφίλ και βοηθώντας τους να δουν, για να το πούμε απλά, τι είχε πάει στραβά. Φανατικός αναγνώστης τους υπήρξε μεταξύ άλλων ο νεαρός Μόρισεϊ, που χρησιμοποίησε πολλές φράσεις σε στίχους και τίτλους τραγουδιών των Smiths.
Από προσωπικό ενδιαφέρον, πέρασα τον Φλεβάρη διαβάζοντας το From Reverence to Rape της Μόλι Χάσκελ. Με απολαυστική γραφή, δικαιολογημένη τσαντίλα και βαθιά γνώση της ιστορίας του σινεμά, η Χάσκελ βάζει στο μικροσκόπιο χιλιάδες ταινίες και τις μελετά. Κυριαρχεί μια υπερβολή. Σύμφωνα με τη συγγραφέα και κριτικό κινηματογράφου, ο Mπέργκμαν ελέγχει τις ηρωίδες του κλειστοφοβικά, o Χίτσκοκ τιμωρεί τα «ασχημόπαπα» τιμωρώντας υποσυνείδητα την κόρη του ως προέκταση του εαυτού του, ενώ οι Όρσον Γουέλς, Τζον Χιούστον και Στάνλεϊ Κιούμπρικ είναι το mainstream του αμερικανικού μισογυνισμού. Στέκομαι σε ένα ομολογουμένως ενδιαφέρον απόσπασμα: «Όταν η γυναίκα εξέφρασε μια προτίμηση για τον καλλιεργημένο άντρα έναντι του νταή που πίνει μπίρες, δεν περίμενε ποτέ ότι θα γινόταν τόσο απαλός και ευαίσθητος που θα της έπαιρνε τη δουλειά, στρεφόμενος μέσα στην τρυφερότητά του όχι προς εκείνη, αλλά προς τον καθρέφτη του».
Το From Reverence to Rape εκδόθηκε πριν από 50 χρόνια. Στην εποχή του, θα πρέπει να θεωρήθηκε ακόμα πιο αιρετικό, ακόμα πιο «επικίνδυνο», ενώ το οπισθόφυλλο της επανέκδοσης αναφέρει εύστοχα ότι «παραμένει όσο relevant ήταν την ημέρα που κυκλοφόρησε». Διαβάζοντας, δεν μπορούσα παρά να αναρωτηθώ τι θα έλεγε η Μόλι για τις σεξοκωμωδίες των ’90s. Tέλος, αναρωτήθηκα τι θα γράψει ο μελετητής του μέλλοντος για το πώς παρουσιάζονται οι άντρες σήμερα σε ταινίες όπως η Barbie και το Poor Τhings.
— ΒΥΡΩΝΑΣ ΚΡΙΤΖΑΣ
