Τον περασμένο Μάιο, εννέα μήνες μετά την επίθεση με μαχαίρι που παραλίγο να του κοστίσει τη ζωή, ο Σαλμάν Ρούσντι πραγματοποίησε μια εμφάνιση-έκπληξη στην ετήσια εκδήλωση της Ένωσης Λογοτεχνών της Αμερικής. Η φωνή του ήταν αδύναμη και ήταν εμφανώς αδυνατισμένος. Ένας από τους δύο φακούς στα γυαλιά που φορούσε ήταν μαύρος, επειδή το δεξί του μάτι έχει τυφλωθεί κατά τη διάρκεια της επίθεσης. Όμως, όποιος αναρωτιόταν αν ο συγγραφέας εξακολουθούσε να είναι ο παλιός, πληθωρικός εαυτός του, θα καθησυχαζόταν αμέσως από τον τρόπο με τον οποίο ξεκίνησε την ομιλία του, με ένα αιχμηρό αστείο που σκαρφίστηκε επιτόπου.
«Θέλω να υπενθυμίσω σε όσους ίσως δεν το θυμούνται ότι η Κοιλάδα με τις κούκλες εκδόθηκε την ίδια σεζόν με το Σύνδρομο Πορτνόι του Φίλιπ Ροθ», είπε, με αφορμή την αναφορά ενός προηγούμενου ομιλητή στο πολυδιαβασμένο βιβλίο της Ζακλίν Σούζαν. «Και όταν η Σούζαν ρωτήθηκε τι γνώμη έχει για το σπουδαίο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ, με τον ενθουσιωδώς αυτοϊκανοποιούμενο πρωταγωνιστή του, είπε: “Νομίζω ότι είναι πολύ ταλαντούχος, αλλά δεν θα ήθελα να του σφίξω το χέρι”».
Κλασικός Ρούσντι, που επιστρατεύει την αυτοσχεδιαστική, λογοτεχνική ευστροφία του κατά τη διάρκεια μιας επίσημης περίστασης – στην προκειμένη περίπτωση, η ομιλία πραγματοποιήθηκε καθώς αποδεχόταν το Βραβείο Θάρρους που του απένειμε ο οργανισμός. Με την ομιλία του αυτή δήλωνε, επίσης, θριαμβευτικά ότι η κοντινή επαφή του με τον θάνατο (περισσότερες από τρεις δεκαετίες μετά την έκδοση φετφά από τον Αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί του Ιράν, που ζητούσε τη δολοφονία του Ρούσντι για το μυθιστόρημα Οι σατανικοί στίχοι) δεν είχε εξασθενίσει ούτε το πνεύμα του ούτε την αποφασιστικότητά του να ζήσει τη ζωή του ανοιχτά.
Το νέο του βιβλίο, Το μαχαίρι [Σ.τ.Μ.: μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός], είναι μια ανατριχιαστική καταγραφή της επίθεσης και των όσων ακολούθησαν αυτής, καθώς και μια υπενθύμιση του πόσο σοβαρός ήταν ο τραυματισμός του. Επίσης, είναι μια συγκινητική ιστορία αγάπης, καθώς πιστώνει σε μεγάλο βαθμό την ανάρρωση και την καλή του διάθεση στην τρυφερή και γενναία υποστήριξη της συζύγου του εδώ και τρία χρόνια, της ποιήτριας και συγγραφέως Ρέιτσελ Ελάιζα Γκρίφιθς (γνωρίστηκαν σε μια εκδήλωση το 2017 και φλέρταραν στο πάρτι που ακολούθησε – όταν εκείνος προσπάθησε να βγει στην ταράτσα για να τη βρει, πέρασε κατά λάθος μέσα από μια γυάλινη πόρτα. Τα υπόλοιπα έχουν με τη σειρά τους περάσει πια στην Ιστορία). «Ήθελα να γράψω ένα βιβλίο το οποίο θα αναφέρεται και στην αγάπη και στο μίσος. Το ένα ξεπερνά το άλλο», μας λέει ο Ρούσντι. «Έτσι, είναι ένα βιβλίο και για τους δυο μας».
Το χαμένο μάτι
Σχεδόν ένας χρόνος έχει περάσει από την ομιλία του στο Σωματείο Λογοτεχνών. Ο Ρούσντι, που κάθεται στο γραφείο του ατζέντη του, Άντριου Γουάιλι, είναι εμφανώς πιο σφριγηλός από αυτόν που είχε εμφανιστεί σε εκείνη τη σκηνή. Ακόμα τον ταλαιπωρούν οι σωματικές παρενέργειες της επίθεσης, οι οποίες περιλαμβάνουν κρίσεις κούρασης. Καθώς μιλάει, μία πλευρά του στόματός του τραβιέται λίγο, ως αποτέλεσμα της καταστροφής ενός νεύρου στον λαιμό του. Το αριστερό του χέρι έχει ανακάμψει μόνο εν μέρει, το δεξί του μάτι είναι οριστικά άχρηστο. Όμως, η φωνή του έχει ανακτήσει την πλούσια χροιά της και τον αέρα της αστραπιαίας, αστείας διασκέδασης.
Η συμπεριφορά του είναι εξίσου χαλαρή και το μυαλό του εξίσου εύστροφο, όπως πάντα. Με τόση ευκολία αναφέρεται και παραθέτει αποσπάσματα από βιβλία αλλά και τη λαϊκή κουλτούρα, που νομίζει κανείς ότι όλα όσα έχει διαβάσει, δει και ακούσει βρίσκονται στο προσκήνιο του μυαλού του, άμεσα προσβάσιμα, σαν ένα είδος προσωπικής υπηρεσίας Google. Παρόλο που ο Ρούσντι εξέτασε το ενδεχόμενο να ονομάσει το νέο του βιβλίου Ένα μαχαίρι στο μάτι, αναφερόμενος στο χειρότερο από τα τραύματά του, αποφάσισε τελικά να χρησιμοποιήσει έναν μονολεκτικό τίτλο, αιχμηρό και στακάτο όσο και το ίδιο το αντικείμενο. Το «μαχαίρι» μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, γράφει. Είναι, φυσικά, ένα όπλο και ένα καλλιτεχνικό εργαλείο σε βιβλία, ταινίες και πίνακες. Στο βιβλίο του Ρούσντι το μαχαίρι είναι μια μεταφορά για την ικανότητα του κατανοείν.
«Η γλώσσα μπορεί να είναι ένα είδος μαχαιριού, κάτι που φτάνει βαθιά, έως την αλήθεια», είπε ο Ρούσντι. «Ήθελα να χρησιμοποιήσω τη δύναμη της λογοτεχνίας, όχι μόνο των δικών μου γραπτών, αλλά γενικότερα των λογοτεχνικών κειμένων, για να απαντήσω σε αυτή την επίθεση». Το βιβλίο εμφανίστηκε θεωρητικά από το πουθενά, όταν πια ο κίνδυνος για τη ζωή του έμοιαζε να έχει υποχωρήσει. Στο Λονδίνο, όπου έμενε όταν εκδόθηκε ο φετφάς, ο Ρούσντι είχε 24ωρη προστασία από ειδική υπηρεσία της βρετανικής κυβέρνησης. (Γνώριζα τον Ρούσντι και την οικογένειά του κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, όταν ήμουν ανταποκρίτρια των New York Times στο Λονδίνο.) Όμως, εγκατέλειψε αυτή την προστασία όταν μετακόμισε στη Νέα Υόρκη, πριν από δύο και πλέον δεκαετίες.
«Ξέρετε, η αμερικανική αντιμετώπιση για την ασφάλεια ορίζει πως, αν νομίζεις ότι κινδυνεύεις, πάρε ένα όπλο», λέει. «Ή τουλάχιστον βρες κάποιον που να έχει όπλο. Αλλά για μένα, ήταν ένα είδος ελευθερίας. Τουλάχιστον μου επέτρεπε να κάνω τις δικές μου επιλογές». Για όλο αυτό το διάστημα, λέει, «όλα έμοιαζαν αρκετά φυσιολογικά. Ένιωθα ότι ζούσα την αρκετά συμβατική ζωή ενός συγγραφέα».
Τα δέκα χτυπήματα
Στις 12 Αυγούστου 2022, ο Ρούσντι βρισκόταν στη σκηνή του Ιδρύματος Τσατάκουα στη Νέα Υόρκη –ειρωνικά, μιλούσε για την Πόλη του Ασύλου, ένα πρόγραμμα που παρέχει ασφαλές καταφύγιο σε συγγραφείς που απειλούνται– όταν ένας μαυροντυμένος άνδρας όρμησε στη σκηνή κρατώντας ένα μαχαίρι. (Ο άνδρας ήταν ο Χάντι Μάταρ, ο οποίος έχει δηλώσει αθώος στις κατηγορίες για επίθεση δευτέρου βαθμού και απόπειρα δολοφονίας δευτέρου βαθμού και πρόκειται να δικαστεί.) Η λεπίδα βρήκε τον Ρούσντι δέκα φορές. Έκοψε όλους τους τένοντες και τα περισσότερα νεύρα στο αριστερό του χέρι. Διείσδυσε στο δεξί του μάτι λίγο πριν από τον εγκέφαλό του, καταστρέφοντας το οπτικό νεύρο. Διαπέρασε τον λαιμό του, το πάνω μέρος του δεξιού μηρού του και το τριχωτό της κεφαλής του, ενώ έπληξε και την κοιλιά του.
Ο ίδιος θυμάται να σκέφτεται δύο πράγματα βλέποντας τον επιτιθέμενο να ορμάει μπροστά. Το πρώτο ήταν ότι ο θάνατος τελικά ήρθε να τον βρει. «Ώστε, εσύ είσαι. Εδώ είσαι». Το δεύτερο ήταν μια δυσπιστία για το γεγονός ότι συνέβη τόσο αργά, μετά μια αδιάφορη περίοδο κατά την οποία δεν είχε συμβεί τίποτα το συγκλονιστικό. «Αλήθεια;», σκέφτηκε. «Γιατί τώρα, μετά από τόσα χρόνια;»
Καθώς έπεφταν τα χτυπήματα, διάφοροι άνθρωποι έτρεξαν να τον βοηθήσουν, με πρώτο τον συνιδρυτή της Πόλης του Ασύλου, τον 73χρονο Χένρι Ρις, ο οποίος θα έπαιρνε συνέντευξη από τον συγγραφέα επί σκηνής. Ο Ρις υπέστη ένα επιφανειακό τραύμα από μαχαίρι και αποκόμισε έναν άσχημο μώλωπα στο δεξί μάτι καθώς κρατούσε τον δράστη ακινητοποιημένο. «Χάρη στον Χένρι και στους ανθρώπους από το κοινό κάθομαι εδώ και γράφω αυτές τις λέξεις», γράφει ο Ρούσντι στο βιβλίο του. «Εκείνο το πρωινό στην Τσατάκουα βίωσα ό,τι καλύτερο και ό,τι χειρότερο έχει να επιδείξει η ανθρώπινη φύση, σχεδόν ταυτόχρονα».
Ο συγγραφέας… επισκευάζεται
Στην αρχή, δεν ήταν ξεκάθαρο το αν θα κατάφερνε να ζήσει. «Η σοβαρότητα των τραυμάτων του ήταν εξωφρενική, σαν κάτι που βγήκε από ταινία τρόμου», λέει ο Άντριου Γουάιλι, ο οποίος εκπροσωπεί τον συγγραφέα εδώ και δεκαετίες. Ο Ρούσντι έμεινε στο νοσοκομείο για σχεδόν δύο μήνες. Ακόμα και μετά την επιστροφή του στο σπίτι, έβλεπε ζωντανούς, τρομακτικούς εφιάλτες – για την τύφλωση του Δούκα του Γκλόστερ στον Βασιλιά Ληρ, για την εναρκτήρια σεκάνς της ταινίας του Λουίς Μπουνιουέλ Ανδαλουσιανός σκύλος, στην οποία ένα σύννεφο που αιωρείται κοντά στο φεγγάρι μετατρέπεται σε λεπίδα ξυραφιού που κόβει ένα μάτι… Είχε ιατρικά ραντεβού σχεδόν κάθε μέρα, με διαφορετικούς ειδικούς για κάθε προσβεβλημένο μέρος του σώματος. «Όλοι έπρεπε να υπογράψουν για τις διάφορες εργασίες… επισκευής», λέει.
Ο Ρούσντι είχε σκεφτεί μια ιδέα για ένα μυθιστόρημα πριν από την επίθεση. Όμως, «όταν τελικά ένιωσα ξανά ζωντανός, άνοιξα τον φάκελο που είχα και μου φάνηκε γελοίο», σχολιάζει. «Μου έγινε σαφές ότι μέχρι να αντιμετωπίσω αυτό που έγινε, δεν θα μπορούσα να γράψω τίποτε άλλο». Το Μαχαίρι είναι ένα ενδόμυχο, προσωπικό βιβλίο, σε αντίθεση με τα προηγούμενα απομνημονεύματά του, το Τζόζεφ Άντον, ένα βιβλίο του 2012, το οποίο ήταν γραμμένο σε τρίτο πρόσωπο, έτσι ώστε ο κεντρικός χαρακτήρας να υπάρχει στο ίδιο επίπεδο με τους δευτερεύοντες ήρωες. «Ήθελα να διαβάζεται σαν μυθιστόρημα», εξηγεί ο Ρούσντι σε σχέση με το προηγούμενο βιβλίο. «Όμως το Μαχαίρι είναι διαφορετικό. Δεν είναι μυθιστορηματικό. Όταν κάποιος σε καρφώνει με ένα μαχαίρι, ε, αυτό είναι κάπως προσωπικό, κάπως πρωτοπρόσωπο».
Το βιβλίο περιλαμβάνει ένα εκτενές απόσπασμα στο οποίο ο Ρούσντι φαντασιώνεται να ανακρίνει τον δράστη της επίθεσης, αλλά δεν τον αναφέρει ποτέ ονομαστικά. «Αυτός που μου επιτέθηκε,
ο επίδοξος δολοφόνος μου, ο ανόητος άνθρωπος που έκανε υποθέσεις για μένα και με τον οποίο είχα μια σχεδόν θανατηφόρα συνάντηση», γράφει. «Το πώς τον αποκαλώ στην ιδιωτικότητα του σπιτιού μου είναι δική μου δουλειά».
«Το μόνο που ήθελα»
Ο Ρούσντι λέει ότι θέλει πρώτα και κύρια να τον σκέφτονται ως συγγραφέα. Όμως, πάντα ένιωθε, ακόμα και πριν από τον φετφά, μια υποχρέωση να παρεμβαίνει στα δημόσια ζητήματα. Για χρόνια ήταν πρόεδρος της Ένωσης Λογοτεχνών Αμερικής και βρισκόταν στα χαρακώματα της μάχης για την ελευθερία του λόγου. Καθώς του απένεμε το βραβείο πέρυσι, ο τότε πρόεδρος της Ένωσης, ο θεατρικός συγγραφέας και μυθιστοριογράφος Αϊχάντ Ακτάρ, είπε ότι ο οργανισμός τον τιμά για «όσα υπερασπίστηκε και όσα εξακολουθεί να υπερασπίζεται, και γι’ αυτό που είναι ο ίδιος ο πυρήνας του οργανισμού: η ελευθερία». Όπως είπε ο Ακτάρ, «έχει διευρύνει τους ορίζοντες της φαντασίας του κόσμου, με σπουδαίο κόστος για τον ίδιο».
Όμως, ο ίδιος ο Ρούσντι λέει ότι δεν βλέπει τον εαυτό του ως σύμβολο για τίποτα. «Δεν ένιωθα ποτέ ότι κάτι συμβολίζω. Ένιωθα, ξέρετε, ότι απλώς είμαι εδώ». Γέλασε. «Είμαι απλώς ο Κεν!» (Αναφέρεται στο τραγούδι του Ράιαν Γκόσλινγκ που έκανε την εμφάνισή του και στα Όσκαρ, το βράδυ πριν από τη συνέντευξη.) «Είμαι απλώς εγώ. Είμαι απλώς κάποιος που θέλει να είναι συγγραφέας, προσπαθώντας για το καλύτερο δυνατό. Και αυτό είναι το μόνο που ήθελα πάντα να είμαι».
Τον Ιούνιο θα κλείσει τα 77 του χρόνια, την ηλικία που είχε ο πατέρας του όταν πέθανε, μια έντονη στιγμή στη ζωή του καθενός. Στην περίπτωσή του, μεγεθύνεται από την πρόσφατη εμπειρία του. «Έφτασα πολύ κοντά στον θάνατο», λέει. «Και όταν φτάνεις τόσο κοντά, όταν τον κοιτάς στα μάτια, σου μένει. Είναι πολύ πιο κοντά στο μπροστινό μέρος του κεφαλιού μου απ’ ό,τι ήταν παλιά».
«Είμαι απλώς κάποιος που θέλει να είναι συγγραφέας, προσπαθώντας για το καλύτερο δυνατό. Και αυτό είναι το μόνο που ήθελα πάντα να είμαι».
Ωστόσο, δεν φοβάται. «Έχετε δει ποτέ το μιούζικαλ Spamalot;» συνεχίζει. «Υπάρχει μια άμαξα με υποτιθέμενα θύματα πανούκλας που περιφέρεται στη σκηνή. Και όταν φτάνουν στη μέση της σκηνής, πηδούν όλοι από την άμαξα και τραγουδούν αυτό το τραγούδι, το Δεν πέθανε ακόμη». «Είτε υποκύπτεις στον φόβο του θανάτου είτε όχι», λέει.
Το Μαχαίρι κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός, σε μετάφραση Γιώργου Μπλάνα. Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορούν και άλλα βιβλία του Σαλμάν Ρούσντι, μεταξύ των οποίων οι Σατανικοί στίχοι, τα Παιδιά του μεσονυκτίου, το πιο πρόσφατο Κισότ, το αυτοβιογραφικό Τζόζεφ Άντον κ.ά.
